Álit: tímarit löggiltra endurskoðenda - 01.01.1992, Side 31

gengast að ekki sé greiddur hærri arður en 10% til 15%
vegna ákvæða í skattalögum, en þar segir að frádráttar-
bærni arðs takmarkist við tiltekið hlutfall. Það hefur
lengst af verið 10%, en var hækkað fyrir nokkrum árum
í 15%. Undir lok ársins 1991 var ákveðið með breyting-
um á skattalögunum að arður verði ekki frádráttarbær
hjá félögum og kemur sú regla til framkvæmda fyrir ár-
ið 1992. Sú regla er háð sérkennilegu ákvæði þess efnis,
að samhliða verði með lagasetningu um skattlagningu
eignatekna sett ákvæði sem koma í veg fyrir tvísköttun
arðs. Rétt þykir að lokum að geta þess í þessu sam-
bandi, að ekki er heimilt að samþykkja hærri arð-
greiðslur til hluthafa en félagsstjórn gerir tillögu um.
Hér er væntanlega litið svo til, að félagsstjórn hafi betri
yfirsýn yfir málefni félags en hluthafar almennt og því
megi ekki ganga gegn vilja stjórnarinnar í þessu efni.
í 108. greininni segir að leggja verði í lögbundinn
varasjóð af hagnaði hvers árs eftir ákveðnum reglum.
Tilgangurinn með myndun þessa svonefnda varasjóðs
er væntanlega sá að leyfa fyrirtækinu sjálfu að eiga eig-
ið fé sem ekki er unnt að greiða út til hluthafa. Með
þeim hætti er staða fyrirtækisins treyst til áframhald-
andi rekstrar. Hitt er svo annað mál, að þessi ákvæði
hafa að mínum dómi ekki verið mikilvirk til þess að ná
fram þessu hlutverki. Regla laganna er sú að leggja beri
10% af hagnaði, þ.e. þeim sem skilgreindur er í 101.
grein, þar til varasjóðurinn nemur 10% af hlutafé. Eftir
það skal leggja 5% af hagnaði í sjóðinn þar til hann
nemur 25% af hlutafé. Síðan er valkvætt hvort meira er
sett í varasjóðinn og stjórn og aðalfundur ákveða, hvort
það skal gert.
í annarri málsgrein 108. greinar segir að yfirgengi við
útgáfu nýs hlutafjár skuli leggja í lögbundinn varasjóð.
Ekki er að mínum dómi ljóst, hvort yfirgengi hlutafjár
kemur í staðinn fyrir tillög í varasjóðinn samkvæmt
þeim reglum um framlög af hagnaði sem getið var um
hér að framan. Líklegast hefur þó framkvæmdin verið
sú, að yfirgengið hlífir fyrirtækjum við viðbótarframlög-
um á kostnað óráðstafaðs eigin fjár. Af þessu er ljóst,
að staða á lögbundnum varasjóði getur verið samansett
af tveimur eðlisólíkum framlögum, annað er hagnaður
en hitt er innborgað eigið fé. Þetta finnst mér vera afar
óheppileg skipan mála vegna umrædds eðlismunar. Um
þennan sjóð skal að lokum rifjað upp, að stöðu á lög-
bundnum varasjóði má nú endurmeta en endurmatið
takmarkast við hlutfall útgefinna jöfnunarhlutabréfa.
Eðlilegast er að endurmat reikningsins takmarkist á
þennan hátt til þess að viðhalda því hlutfalli sem er á
milli hlutfjárins og lögbundna varasjóðsins.
1109. greininni segir að þeir hluthafa sem eiga minnst
einn tíunda hlutafjárins geti krafist þess að arður sé
ákveðinn allt að einum fjórða af hagnaði, þó þannig að
hann sé ekki hærri en 2% af eigin fé. Með þessum hætti
er verið að tryggja rétt minnihlutaaðila til þess að fá
arð, ef tilefni er í raun til þess. Ljóst er að félagsstjórn,
en í henni eiga yfirleitt sæti fulltrúar meirihluta hluta-
hafa, getur í krafti valds síns komið í veg fyrir eðlilegar
arðgreiðslur til hluthafa. Þessi regla tryggir rétt minni-
hlutaaðila að einhverju marki. Þessar reglur voru þó
skertar talsvert með lagabreytingunni 1989, því að hlut-
föllin voru áður 50% af hagnaði og 5% af eigin fé.
Samkvæmt ákvæðum 110. greinar skulu hluthafar
endurgreiða það fé sem þeir hafa fengið andstætt
ákvæðum lagannna. Þetta gildir þó ekki um arðgreiðsl-
ur, enda hafi hluthafar ekki vitað eða mátt vita að
greiðslan var andstæð lögum. Hins vegar geta þeir sem
ábyrgð bera á reikningnum, þ.e. stjórn, framkvæmda-
stjórn og endurskoðandi, orðið ábyrgir gagnvart félag-
inu fáist ekki endurgreiðslur frá hluthöfum.
Að lokum eru ákvæði um það í 111. og 112. grein að
hluthafafundur og félagsstjórn geti ákveðið að gefa fé
sem horfir til almenningsheilla. Sú gjöf verður þó að
vera innan skynsamlegra marka með hliðsjón af fjár-
hagstöðu viðkomandi félags. Þá er félagsstjórn óheimilt
að lána fé til stjórnarmanna, hluthafa eða fram-
kvæmdastjórnar án eðlilegra trygginga. Nú kemur til
greina að skilja þessi fyrirmæli þannig að aðeins þurfi
að vera til staðar trygging fyrir útlánum til þessara að-
ila, en í þeim felist ekkert að því er kjör varðar. Fé-
lagsstjórn væri samkvæmt því heimilt að lána fram-
kvæmdastjóra fé og lánið bæri hvorki vexti né verðbæt-
ur, en hins vegar þyrftu að vera viðunandi tryggingar
fyrir láninu. Mér finnst þessi skýring mjög þröng og hitt
eigi betur við að fyrir löggjafanum hafi vakað að óeðli-
leg lánafyrirgreiðsla til umræddra aðila gæti hvorki far-
ið fram án viðunandi trygginga né viðunandi kjara að
öðru leyti.
Lokaorð
Þá meginniðurstöðu vil ég draga af þessari umfjöllun
um ársreikningskafla hlutafélagalaganna, að óheppilegt
sé að hafa nákvæm ákvæði í lögum um gerð reiknings-
skila. Reynslan sýnir að þróun í reikningagerð er ör,
svo að hætta er á að einstök ákvæði laga verði úrelt. í
því sambandi skiptir einnig máli að talsverðan tíma tek-
ur að koma við breytingum á lögum; það tók til að
mynda rúmlega fjögur ár að breyta hlutafélagalögunum
frá því að nefnd var skipuð til þess að endurskoða lög-
in. Nefndin lauk raunar starfi sínu vel og fljótt en nokk-
urn tíma tók að koma frumvarpi um breytingarnar í
gegnum alþingi. Farsælli lausn á þessu máli er að mín-
um dómi sú, að sérstök nefnd eða nefndir hafi það hlut-
verk með heimild í lögum til þess að setja reglur á þessu
sviði. Ef til vill hefur sú skipan mála komist á með
breytingum á bókhaldslögunum, sem samþykktar voru
undir lok ársins 1991, en að sjálfsögðu er ekki komin
reynsla á það fyrirkomulag enn.
1 Með því að Danmörk gekk í Efnahagsbandalagið voru num-
in úr gildi ákvæði dönsku hlutafélagalaganna um gerð árs-
reikninga. Þess í stað voru sett sérlög um gerð ársreikninga,
31