Land & synir - 01.02.1996, Blaðsíða 3

Það er vonandi leyfilegt að nefna fyrst til
sögunnar stærsta rithöfund íslendinga frá
þjóðveldisöld, en hann náði til alls heimsins
nteð efni, sein var íslenskara en Grýla og
Leppalúði. ffalldór Laxness mun hafa verið
að vinna með einhvern Þórð í Kálfakoti árurn
saman áður en Þórður tók á sig endanlega
mynd í Sjálfstæðu fólki. Leiðin lá til Dan-
rnerkur um Berlinske Tidende 1920, Austur-
land 1927 (Raflýsing sveitanna), Kaliforníu
1929 (Heiðin) og Sovétríkin 1932 (í Austur-
vegi). Þróunarferillinn gefúr vísbendingu um
það, hvernig þessi frum-íslendingur, Bjartur
í Sumarhúsum, varð til með hliðsjón af sögu
bóndans í Ameriku og Sovétrikj-
unum. Enda er Bjartur jafn
skiljanlegur lesendum í
Colorado, Kasakstan og Kaup-
mannahöfn. Staðsetningin af-
skekktur heiðadalur upp á ís-
landi skiptir þar engu máh. Ef sagan á erindi
við lesendur, er sama hvort hún gerist í und-
irheimum New York eða sláturhúsinu á
Kópaskeri. Að vera með minnimáttarkennd
sem kvikmyndahöfundur á fslandi, þar sem
sjaldnast gerist neitt fréttnæmt á alþjóðavísu,
er alger óþarfi. Það sem máli skiptir er, að
sagan sé sönn.
Þetta hljómar eins og mótsögn. Að segja
við hirðina sögur úr kotinu. Eða á markaðs-
ntáh að vinna úr sén'slenskum efniviði afúrð
fyrir heimsmarkað. Það gengur ekki vel að
selja íslenska fjallalambið á erlendum mörk-
uðum, þó allir viti að það sé eitthvert besta
kjöt sem völ er á. Kannski það sé vegna þess,
hversu erfitt er að útskýra, hvað íslenskt
fjallalamb er. Lamb í bragðlaukum útiendinga
er skepna, sent veltist um í drullunni af sjálfri
sér í þröngum rafmagnsgirðingum. Til þess
að láta eitthvað sem heitir lamb inn fýrir sínar
varir, þjTÍti útlendur neytandi að sjá fyrir sér
lainb frjálst í rilltri náttúru hálendisins. Löng-
un hans í ákveðna tegund af kjöti stýrist af
hans eigin reynslu. í sögum eru ákveðnir
þættir, sem allir kannast við, til dæmis fjöl-
skyldan. Ef við værum að selja sögur í staðinn
fyrir kjöt, myndum við lenda í sama lögmáh.
Söguefnin geta verið ófik, en ákveðnir grunn-
þættir eru sameiginleg reynsla alis mannkyns.
Sainband foreldra og barna er nokkurnvegin
eins hvar sem er í heiminum. Hvar þessir for-
eldrar hafa áhyggjur af börnunum, skiptir
minna máli. Staðurinn er aðeins rainnú. Þetta
hjálpar íslenskum framleiðanda sem vill flytja
út sögur. Hann þarf að taka hliðsjón af vanda
samsvarandi sögupersónu í öðruin löndum
að hætti Halldórs Laxness og hann þarf að
nýta sér sameiginlega reynslu mannkyns, t.d.
við að geta börn.
Minnkandi nuu-kaður og minnkandi áliugi
á góðum kvikmyndum hefur leitt til nýrra að-
ferða í fjármögnun. Fyrir tuttugu árum var al-
gengt að einn stöndugur kvikmyndaframleið-
andi í stærri löndum Evrópu og allt niður í
h'til lönd eins og Svíþjóð, stóð einn að fram-
leiðslu mynda sinna. Hann borgaði stórt sem
smátt og notaði hagnaðinn til að framleiða
næstu rnynd. Þetta er hðin tíð. Nú eru fram-
leiðendur útsmognir sjóðasukkarar, sem
pússla saman þrern fjórum svokölluðum
framleiðendum í nokkrum löndum og leggj-
ast á garða hjá sjóðum í heimalandinu sem
og erlendis. Og það er ekkert frekar reiknað
með því, að myndin skili tekjum; fæstar skila
einu sinni kostnaði. Til að réttlæta fjárfestingu
„kvikmynda“sjóðanna fara myndirnar í bíó,
oft aðeins til málamynda. En markaðurinn er
sjónvarp og myndbönd. Niðurstaðan er oftast
niðurgreitt sjónvarpsefni. En það er önnur
saga.
Hvað sem um þetta fýrirkomufag má segja
að öðru leyti, hefur það í för með sér að
framleiðendur jafnt sem höfúndar (þar með
taldir leikstjórar) þurfa að bjóða vöru, sem
er Ikifjanleg í öllum heimalöndum framleið-
endanna. Sögurnar þurfa að ferðast vel. Vín
ferðast ekki allt jafnvel. Og það fer ekki bara
Ég hafði lofaðþví í spaugi að taka mér matreiðsluþátt. Og ég var ekki viss
nema ritstjórinn hefði tekið tillöguna gilda, og var því hálft í hvoru viðbúinn
með grein um framreiðslu á reglulega hráum fiski með spriklandi sporði og á-
sakandi augum (flsksins) á diskinum ogfleira, Ritnefndin var að rœða vítt og
breitt um ástandið í kvikmyndaheiminum á íslandi, matreiðsluþátturinn var
gleymdur, og einhver minntist á ógn í vœndutn, að íslenskar kvikmyndir hœttu
að vera íslenskar. Ég sá hana ekki, kannski vegna þess að ég var nýstaðinn upp
frá einni samstarfsmynd, Skýjahöllinni. Éggat ekki séð, að erlenda samstarfið
gerði hana minna íslenska. Þvert á móti, Erlenda fjármagnið hjálpaði til að gera
hana betur íslenska. OKþú skrifar. Þeir bentu á mig. Daginn, sem ég œtlaði að
skrifa um hvað vœri erfltt að losna við Islendinginn í sjálfmn sér, rakst ég áAl-
þýðublaðið íganginum. Þar var Ijóð eftir Einar Má Guðmundsson sem sagðiþað
sama í31 orði, Ttmabundnir lesendurgeta slepptgreininni ogflett upp á Ijóðinu
í tölublaði 21024.
Naflann á alheiminum
EFTIR ÞORSTEINJÓNSSON
eftir gæðum vínsins, hvort það ferðast vel eða
illa. iin þessi staðreynd, að myndirnar þurfa
að komast yfir pollinn, neyðir höfunda til að
sjá til þess að eitthvað verði eftir af bragðinu
eftir ferðalagið. Jafnvel áður en að því kemur
að setjast niður yfir drögum eða handriti er
ávinningur af samstarfi við erlenda framleið-
endur.
Einu sinni var skilgreiningin á heimilda-
myndum ntyndir sem sýna ein-
um hluta heims, hvernig hinn
hlutinn lifir. Með sama hætti
má segja að leiknu myndirnar
séu myndir, sem sýna okkur
hvernig við sjáff hfum. En ekki
bara eins og spegill. Fæstir una
sér lengi við að horfa á sjálfan
sig í spegli. Þær sýna okkur í
einhverju fjósi. Og þær eru
ekki bara bein rannsókn held-
ur er oftast eitthvað sérstakt,
sem við viljunr leggja áherslu á
eða segja. Þessi tilgangur, hvað
við ætlum að segja ineð sögunni, verður aug-
ljósari, ef myndirnar eiga að sigla. Þá er eins
gott að meiningin sé tær. Unt leið og við
erum að segja, svona eruin við (svona viljum
við sjá okkur) ætlað til heimabrúks bætist
við gamla hlutverk heimildamyndarinnar,
svona hfum við. Og í þriðja lagi, svona gerum
við myndir. Ólíkt öðrum. Einhverskonar
keppni.
Þó sainstarfsmyndirnar hafi leitt til mikill-
ar skriffinsku, er ekki hægt að neita því, að
þessar kröfur sigta úr verkefni og bæta þau
verkefiú, sem hafa verið valin. Sjónarmiðið,
hvað er líklegt til að vekja áhuga í öllum sam-
framleiðslulöndunum, blundar undir.
Hvort sem okkur líkar betur eða ver,
erurn við í kvikmyndaframleiðslu, sein stend-
ur ekki undir sér. Án ríkisstyrkja væri hún
ekki til. Þar af leiðandi korna við sögu úthlut-
unarnefndir og ráðsmenn. Úthlutunarnefndir
ineð naflasmekk leita með logandi ljósi að
„elementinu" sem gerir myndirnar
danskar, þýskar, franskar, ís-
lenskar eða hvað það nú er.
Nefndirnar líta á sig sem
verndara þjóernisins
og eru því sjaldnast
tiibúnir að veðja á
rnyndir, sem ekki
hafa þessi „element."
Þá skiptir engu máli,
hvað handritið er gott
SÖGUR FERÐAST:
„Söguefnin geta verið
ólík, en en ákveðnir
grunnþœttir eru sam-
eiginleg reynsla alls
mannkyns.“
Úr mynd Þorsteins,
Skýjahöllinni.
Þorsteinn Jónsson
eða hversu verðugir höfundarnir eru. Þessi
afdalaháttur er að sumu leyti skiljanlegur. Og
hann er síst meira áberandi á íslandi en í
öðrum Evrópulöndum. Út af honum hefur
mörg framandi persónan komist inn í hand-
rit og mörg aðalpersónan hleypt heiman-
draganum til lítils gagns fyrir verkið. Að
blanda saman mismunandi þjóðernum í sögu
er auðvitað allt í lagi og á vissan hátt í takt við
tímann, þegar það á við, en ann-
"5U ars heimskulegt.
Þegar ég var fulltrúi hjá Eurima-
ges (1990-91) var skortur á
góðum umsóknum til heimilda-
mynda. Flestar umsóknirnar
voru Jazz í sex heimsborgum
Evrópu eða því um fikt. Efni, sem
greinilega var lagað að þörfum
sjónvarps og rnátti framleiða í
einhverskonar fjöldaframleiðslu.
Þ.e.a.s. höfundurinn þurfti að-
eins að skrifa drög að þætti
númer eitt. Hinir voru eins. Að
mati aðstandenda ábyggilega mjög alþjóðlegt
og nútímalegt efni. En enginn vildi styrkja
þetta. Þegar kom umsókn um barátlu Lappa-
drengs við kuldann og náttúruna á norður-
slóðum tekin einhverstaðar í nyrsta hunds-
rassi Noregs, var sú umsókn samþykkt eins og
skot. Hendur allra Evrópulanda á lofti.
Áður en hugmyndin að Eurimages kom
upp hélt ég að sjóður af þessu tagi myndi
gera myndirnar keimlíkar. Að lil yrði ein-
hvers konar almenn Euro-kvikmynd án þjóð-
ernissérkenna. Reynslan er önnur. Ef litið er
yfir myndirnar sem Eurimages hefur styrkt,
kernur í ljós að flestar hafa sterk þjóðernis-
einkenni. Að suinra dómi of sterk.
Sjóðir Media-áætlunarinnar hafa eflaust
haft jákvæð áhrif líka, þó margt megi finna
að framkvæmdinni. En það undarlega er, að
Evrópusamstarfið í kvikmyndum hefur ekki
leitt til stöðlunar á kvikmyndum, heldur hið
gagnstæða. f öðrum greinum, t.d.
hönnun, er Evrópusambandið
að gera alla vitlausa á stjórn-
lausri stöðlun. Stólar skulu
vera með fjóra fætur
o.s.frv. En krafan um
samstarf yfir landa-
rnæri í kvikmynd-
um hefur ekki
leitt til stöðl-
unar. Nema
ef vera
skyldi, að
h e i ð u r s -
m a n n a -
samkomu-
lagið um
svolítið af
„Ustrænum
leiða“ sé
óformlegur
staðall.
En árangurinn af Evrópusamstarfinu er sá,
að enn er til eitthvað sern gengur undir nafn-
inu „Evrópskar kvikmyndir" og er verslunar-
vara í takmörkuðu magni. Þessar myndir eru
öðruvísi og sóttar af menntafólki sern vill
neyta fjölbreyttrar fæðu á þessu sviði. Það er
mótsagnakennt, að Evrópussambandið, sern
er að troða Evrópuþjóðum í sama mót, skuli
hafa ýtt undir gerð kvikmynda, sem eru svo
fjölbreyttar og ólíkar.
Þegar tókst að koma á fót Kvikntyndasjóði
á íslandi, 1979, varð til eitthvað, sem hægt
var að kalla fslensk kvikmyndagerð. Mynd-
irnar voru ntjög sundurleitar þrátt fyrir
tungumálið. Land og synir.
Hrafninn flýgur, Punktur punkt-
ur kornma strik, Á hjara verald-
ar. Nýtt líf, svo einhverjar séu
nefndar. f þessum íslensku
myndum mátti greina mjög sterk
áhrif frá löndunum, þar sem leikstjórarnír
stunduðu nám, eða myndum, sent voru í
tísku í viðkomandi skólum. En erfiðara er að
koma auga á eitthvað sem var séríslenskt.
(Landslagið ekki tekið gilt). Nú er íslensk
kvikmyndagerð lent í Evrópusamstarfinu á
líkan hátt og við urðum hluti af Scandinavian
Films. Við vilduin það eiginlega ekki. Þ.e.a.s.
við vildum ekki teljast til Skandinavíu, en við
vildum þiggja ódýra aðstöðu og ókeypis
hjálp. f Evrópu viljum við þiggja peninga úr
sjóðum, en ég er ekki alveg viss um að við
viljum teljast til evrópskrar kvikmyndagerð-
ar. Við viljum gera íslenskar myndir og telj-
um þær sérstakar. Þær eiga að vera á ís-
lensku, unnar af íslendlngum, en mega vera
kostaðar af útlendingum. Enn stendur á skil-
yrðablaði Kvikmyndasjóðs, „einvörðungu er
heimilt að veita styrki og lán til kvikntynda,
sern eru með íslensku ta!i.“ Við erurn ekki
enn farnir að h'ta samstarf við útlendinga rétt-
um augum; sættast við það, ef það er það
sem við viljunt. Það er kominn tími til að
gleyina dögum Einokunarverslunarinnar. Ef
aðrar þjóðir bjóða okkur samstarf, eigum við
ekki að slá hendinni á móti því. Auðvitað
gætuni við haldið áfrarn að gera ódýrar
heimóttarlegar íslenskar myndir án þáttöku
útlendra sjóða. En ef við tökum þátt í sam-
starfi, eigum við að gera það af öllu hjarta.
En án þess að gefa sáhna. Ekki fita á erlent
fjármagn sem ölmusu. Hún er það ekki. Hjá
erlendu sjóðunum erum við að keppa við
verkefni hinna landanna á jafnréttisgrund-
velli. Við verðuin líka að sjá um, að erlendu
fjárfestarnir (kvikmyndastofnanir og alþjóð-
legir sjóðir) fái eitthvað fýrir sinn snúð. í
gæðum kvikmynda og einnig í öflugri ís-
lenskri kvikmyndagerð. íslendingar borguðu
um tíma rúinlega hálfan franka á íbúa til Eur-
images. Það var helmingi meira en aðrir. Þá
staðreynd var hægt að nota til að sannfæra
hinar þjóðirnar að hækka sitt framlag. Þetta
var ekki mikli fórn fýrir fslendinga, því við
fengum tífalda þessa upphæð til baka í fram-
lögum. Samt var erfnt að fá stjórnvöld hér til
að greiða þessa upphæð, hvað þá að liækka
hana. Þessi hugsunarháttur spillir fyrir okk-
ur. Við erum dekraðir af Norðurlandasam-
starfinu, þar sem við höfum lengst af borgað
smánarlegt framlag en þiggjum til hálfs á við
hinar þjóðirnar. Við erum tilbúnir að taka
þátt í öllu samstarfi á meðan það kostar okk-
ur ekkert, en við fáum ávinning á við aðra.
Það er þesssi ölmusuhugsunarháttur, sein er
hættuiegur í erlenda samstarfinu, ekki það
að taka þátt í skapandi verkefnum.
Ekki tala utn
stórarþjóðir og litlarþjóðir
útkjáika, heimshom ogjaðra.
Þetta er hnöttur, miðjan
hvílir undir iljum þínum
ogfœrist úr stað og eltir
þig hvert sem þú ferð
(EinarMár Guðmundsson, Ur
„íauga óreiðunnar")
Land&symr 3