Land & synir - 01.05.1998, Side 4

INNAÐ KVIKVNNI: „frambjóðandinn sýnir okkurpersónulegar hliðar á manneskju sem hýður sigfram til
opinbers embcettis. Yfirleitt eru pessarpersónulegu stundir ekki sýnilegar og í sögulegu Ijósi eru ekki
margar íslenskar heimildannyndir sem geta státað af pví að komast að kvikunni í lífi viðfangsefna sinna"
segir Sigurjón Baldur Hafsteinsson meðal annars ígrein sittni. Að ofan er viðfangsefni myndarinnar,
Guðrún Pétursdóttir.
Heimildarmynd Ólafs Rögnvaldssonar og Skafta Guðmundssonar, Frambjóðand-
inn, um koningabaráttu Guðrúnar Pétursdóttir íforsetakosningunum 1996,
tilheyrirflokki heimildarmynda sem kenndar hafa verið viðfluguna á veggnum og
sem slík er hún ein af fáum sem gerðar hafa verið hér á landi. I eftirfarandi grein
Jjallar Sigurjón Baldur Hafsteinsson um myndina og hið sögulega samhengi
sem hún er sprottin úr.
A' rið 1960 gerðu Bandaríkjamennirnir Robert Drew
og Richard Leacock mynd sem þeir nefndu Primary
og lýsir kosningaslag tveggja öldungardeildar-
þingmanna, þeirra John F. Kennedy og Hubert
Humphrey, um útnefningu demókrata í forsetaframboð.
Myndin sætti töluverðum tíðindum þar sem henni tókst
að grípa vel andrúmsloft stjórnmálanna, komast á
bakvið opinbera ímynd stjórnmálamannanna og sýna
persónulegar hliðar þeirra. Það var hins vegar ekki síst
aðferðin sem þeir Drew og Leacock beittu við gerð
myndarinnar sem vakti athygli manna. Myndin var
handheld, það voru engin viðtöl tekin, enginn þulur,
engin viðbótarljós voru notuð á tökustöðum og engin
leikstjórn viðhöfð. Svo má ekki gleyma að yfirbragð
myndarinnar líktist því helst því að kvikmynda-
gerðarmennirnir væru ekki sjáanlegir og engu Hkara en
að þeir hafi fylgst með frambjóðendunum hkt og fluga á
vegg. Á þessum tíma þótti þetta róttæk aðferðarfræði.
Michael Curtin heldur því fram í bók sinni Redeeming
the Wasteland: Television documentaries and Cold
War Politics (1995) að stfll Robert Drews og félaga hafi
ekki átt upp á pallborðið hjá bandarískum
sjónvarpsstöðvum vegna þess að hann var á skjön við þá
pólitík að gera fréttamenn stöðvanna að stjörnum. Sú
stefna krafðist að fréttamaðurinn væri ætíð í
sviðsljósinu, fyrir framan myndavélina með hljóð-
nemann í hendinni, lýsandi atburðum eða greinandi frá
merkingu þeirra. Kannski að hér sé komin ein ástæðan
fyrir því að íslenskir kvikmyndagerðarmenn hafa ekki
fengið að tækifæri til þess að spreyta sig á kvikmynda-
4 Land&syrúr
gerð sem byggir ekki á stjörnuheimspeki sjónvarps-
stöðvanna. Verðugt viðfangsefni til að skoða frekar í
sambandl við kvikmyndagerð íslenskra sjónvarpsstöðva.
Ég veit ekki hvort að Primary hafí breytt nokkru fyrir
stjórnmál í Bandaríkjunum, en áhrif myndarinnar á
kvikmyndagerð hafa aftur á móti orðið djúpstæð og
Iangvarandi. í kjölfar hennar fylgdu myndir í svipuðum
dúr og náði þessi tegund heimildamyndagerðar kannski
hámarki með gerð tveggja heimildamyndasería með
aðferð þeirra Drew og Leacock. Annars vegar var það
An American Family (1973), sem hefur orðið
mönnum hugstæð m.a. fyrir þá aðferðarfræði að búa 7
mánuði inná fjölskyldu í Santa Barbara í Kaliforniu og
hins vegar Middletown-sería (1982) Peter Davis, sem
Dwight Hoover hefur sagt í bók sinni Middtetown: the
making of a documentary film series (1992) að
marki endalok þeirrar aðferðarfræði sem Drew og
Leacock notuðu. Hoover heldur því einfaldlega fram að
aðferðarfræði direct cinema, en það er annað heiti yflr
fluguna á veggnum aðferðina, sé dæmd til að mistakast
vegna þess að slíkar myndir geta ekki annað en brugðið
upp ósannri mynd af viðfangsefninu m.a. vegna þess að
myndirnar eru brotnar upp í tíma á klippiborðinu.
Hundaheppni Ólafs og Skafta
Framtjóðandinn, mynd þeirra Ólafs Rögnvaldssonar
og Skafta Guðmundssonar, sem sýnd var í desember
1997 á Stöð 2, sýnir okkur hins vegar að spádómar
Hoovers eru ótímabærir, a.m.k. hér á landi. Hann
heldur því fram að eina trúverðuga myndin sem hægt sé
að bregða upp af persónum eða viðburðum sé í gegnum
aðferðarfræði C-Span sjónvarpsstöðvarinnar í
Bandaríkjunum, sem sýnir myndir úr þinginu þar í landi
og eru ekki ósvipaðar og myndirnar úr sölum Alþingis. í
þinginu gengur myndavélin látlaust, líkt og
eftirlitsmyndavél, og engar tilraunir eru gerðar til að
bregða upp fleiri sjónarhornum á viðfangsefnið.
Frambjóðandinn er hins vegar trúverðug mynd af
forsetaframboði Guðrúnar Pétursdóttir og manni hggur
við að segja hundaheppni að þeir Ólafur og Skafti skuh
hafa valið Guðrúnu sem viðfangsefni í þessum slag.
Sjálfsagt hafa þeir veðjað á að hún myndi vinna
kosningarnar, en ekki órað fyrir að gæfan myndi snúast
gegn henni og hún drægi sig til baka úr baráttunni eins
og raun varð á. Þá hlið mannlegs lífs þekkja mun fleiri
en að sigra og ekki síst þegar menn eiga allt sitt undir
kjósendum. Alan Rosenthal bendir á í bók sinni The
new documentary in action (1971) að heimildar-
myndir búnar til með aðferðum flugunnar á veggnum
séu oftar en ekki byggðar upp í kringum dr;unatík eða
viðburði sem eiga sér afmarkað upphaf og endi í tíma
og rúmi. Mynd Þorsteins Jónssonar Bóndi (1974) er
ágætt og fágætt dærni úr íslenskri kvikmyndasögu um
shk efnistök úr hversdagslífinu. Frambjóðandinn er að
þessu Ieyti mjög hefðbundinn í uppbyggingu sinni, þar
sem áhorfendur ferðast með frambjóðandanum frá
fyrstu dögum kosningabaráttunnar, til þess dags sem
baráttunni er lokið, og frambjóðandinn skrifar
stuðningsmönnum sínum þakkarbréf.
Sú aðferðarfræði sem er notuð í Frambjóðandanum
hefur verið gagnrýnd fyrir það að bjóða ekki uppá
samhengi atburða og má af þeim sökum gera ráð fyrir
því að myndin hafi eitthvað staðið í fólki hér á landi, þar
sem hún er á skjön við það sem flestir íslendingar eru
vanir úr sjónvarpstækjunum. Vissulega ber að fara
varlega í slíkar ályktanir, enda úrval heimildarmynda
mun meira en bara á íslensku stöðvunum. Aftur á móti
má líta á þessa aðferðarfræði sem mjög skynsamlega
leið í ljósi þess að sjaldan reynist samtíminn hafa
forsendur til þess að segja eitthvað um forsendur og
vægi atburða og hvers megnugir þeir eru til að hafa
áhrif. Það má því líta svo á að Frambjóðandinn sé
hreinræktuð annálaritun samtímans og með öfugum
formerkjum miðað við margar af þeim bókum sem
skrifaðar hafa verið um og af stjórnmálamönnum eða
öðrum úr opinbera kerfinu. Mér dettur í hug bók
Guðmundar Arna Stefánssonar, Hreinar línur: lífssaga
Guðmundar Áma (1994), sem lýsir aðdraganda þess
að hann sagði af sér ráðherraembætti. Bókin kom út
fljótlega eftir að þessi umskipti höfðu orðið í lífí hans og
lýsir persónulegum hliðum stjórnmálamanns sem
vanalegast eru almenningi huldar. Frambjóðandinn
sýnir okkur persónulegar hliðar á manneskju sem
býður sig fram til opinbers embættis. Yfirleitt eru þessar
persónulegu stundir ekki sýnilegar og í sögulegu ljósi
eru ekki margar íslenskar heimildamyndir sem geta
státað af því að komast að kvikunni í lífi viðfangsefna
sinna. Frambjóðandinn gerir það persónulega
opinbert. Til þess að taka þátt í slíkri opinberun þarf
hugrekki og gildir hið sama fyrir kvikmyndagerðar-
manninn. í báðum tilvikum er um að ræða hættu á að
afhjúpa þversögn þegar persónulegu lífi fram-
bjóðandans er telft gegn þeirri opinberu ímynd sem
sköpuð er í kosningaslagnum. Robert Kennedy og
Hubert Humphrey tóku sjensinn á sínum tíma. Guðrún
Péúirsdóttir gerði það einnig. Vandi kvikmyndagerðar-
mannsins er meðal annars sá, hvort hann eigi að vera
trúr þeirri hugmynd í upphafi að sýna trúverðuga
heimild af frambjóðandanum, og sýna þar með ósigra
hans, eða hvort hann eigi að sneiða hjá þver-
sagnarkenndum augnablikum og búa til „jákvæða”
heimild. Ólafur Rögnvaldsson og Skafti Guðmundsson
tóku fyrri kostinn og má finna fjölmargt í Fram-
bjóðandanum sem þykir óþægilegt að tala um og er
sjaldan rætt eða sýnt þegar kosningar eiga í hlut.
Frambjóðandinn er í kosningaferðalagi og þarf að
húkka sér far til að ljúka ferð sinni úti á landi.
Frambjóðandinn horfir uppá dalandi fylgi í fjölmiðlum.
Frambjóðandinn stendur frammi fyrir þeirri spurningu
hvort liann eigi að halda í ímyndina eða segja
sannleikann. Frambjóðandinn þarf að taka þá ákvörðun
hvort hann eigi að draga framboð sitt til baka. Flugan
verður vitni að ýmsu. Þar á meðal hversu klaufskur
maki frambjóðandans er þegar kemur að jafn einfaldri
athöfn og að opna sardínudós. Á öld einkunnagjafa fyrir
kvikmyndaverk gef ég myndinni Ijórar flugur!