Land & synir - 01.05.1998, Side 10

Leitin að hinu
sameiginlega
algleymi
EFTIR ÁSGRÍM SVERRISSON
Martin Scorsese ogMichael Henry
Wilson-.A PWSONALJOUBNEY
WITHMARTIN SCORSESE
THROUGH AMERICAN MOVIES.
Heimildarmynd: 224 mínútur.
British Film Institute, 1995-
Bók: 191 bls. Faber and Faber,
london, 1997.
Hugtakið “cinephile” er hægt að nota
öðrum fremur um Martin Scorsese, sem
virkjað hefur ævilanga ástríðu sína á
kvikmyndum til að berjast fyrir stöðu
þeirra í “kanónu” hstsköpunar. Þannig
hefur hann verið óþreytandi við að
benda kvikmyndaverunum á ábyrgð
þeirra gagnvart varðveislu verka sinna
og átt hlutdeild í endurgerð allnokkurra
mynda sem lágu óbættar hjá garði.
Hann hefur einnig verið ötull
baráttumaður fyrir réttindum kvik-
myndahöfunda sem og áhrifavaldur um
aukna vöruvöndun í framleiðslu
kvikmyndafilma. Frægt er þegar hann
neitaði að taka Raging Bull upp á
litfilmu (nema að örhtlum hluta) vegna
þess að litfilmur þess tíma héldu ekki
gæðum nema í nokkur ár.
Erfitt er að þýða “cinephile” yfir á
íslensku svo vel sé. “Kvikmyndafagur-
keri” kemur upp í hugann en orðið
hefur tengsl við hina algengu og
kjánalegu upphafningu listsköpunar
sem er ekkert annað en úthverfan á
sannri ástríðu. Látum það því liggja
milli hluta en óhætt er að fullyrða að
fáir séu betur fallnir til að h'ta yfir farinn
veg en Scorsese, sem í þessari heimild-
armynd/bók rennir yfir bandarísku
kvikmyndasöguna á sérlega lifandi og
skemmtilegan hátt.
Texti bókarinnar er semsagt byggður
á samnefndri heimildarmynd hans sem
Breska kvikmyndastofnunin framleiddi
1995, sem híuta af myndaseríu um
kvikmyndasögu ýmissa landa í tilefni
100 ára ártíðar kvikmynda.
Persónuleg nálgun
Nálgunin er fyrst og fremst persónu-
leg. Scorsese rekur þær myndir sem
hafa haft áhrif á hann sjálfan og hans
verk, sem og annarra
1 e i k s t j ó r a .
Gegnumgangandi þema
er barátta kvikmynda-
leikstj óra fyrir
persónulegri tjáningu
og hverskonar aðferð-
um þeir beita til að
koma hugðarefnum sín-
um á tjaldið gegn Tcröf-
um oft ófyrirleitinna
framleiðenda sem
gjarnan hafa önnur
markmið í huga.
Gegnsæ kaflaheiti
Fyrsti kaflinn “Hlut-
skipti leikstjórans”
(The Director’s Dil-
emma) rekur þau ást-
ríðufullu átök sern
einkenna samskipti
leikstjóra og framleið-
anda. Scorsese hefur
orðið: “Ég hef alltaf séð
kvikmyndina sem tæki
til sjálfstjáningar. Fyrst
og fremst hef ég haft áhuga á
leikstjórum, sérstaklega þeim sem
sniðgengu kerfið til að koma sýn sinni á
tjaldið. Stundum virtist sem aílt miðaði
að því að koma í veg fyrir að þeir gætu
ástundað persónulega tjáningu. Það eru
nefnilega reglur, margar reglur, í
valdatafli Hollywoodborgar” (bls. 20).
Hann bendir á ýmsa leikstjóra sem
mörkuðu sér skika innan kerfisins og
gátu tjáð sig þaðan, t.d. Cecil B.
DeMille, Vincent Minnefli, Alfred
Hitchcock og Frank Capra sem ekki gat
verið honurn meira sammála: “Ég var
óvinur hins stóra kvikmyndavers. Ég
trúði á einn mann, eina mynd. Ég triíði
því að einn maður ætti að gera myndina
og að leikstjórinn ætti að vera sá maður
[...] Ég gat ekki samþykkt list sem
nefndarstarf. Ég gat bara meðtekið list
sem framlengingu á einstaklingnum”
(bls. 29).
Næsti kafli ber yfirskriftina
“Leikstjórinn sem sögumaður” (The
Director as Storyteller) og fjallar um
“bálka” (genre) sem undirstöðu
stúdíókerfisins. Þar bendir Scorsese á
að Hollywood leikstjórinn er fyrst og
fremst skemmtikraftur, hvers fag er að
segja sögu. Um leið hafi hann orðið að
vinna út frá formúlum og klisjum,
takmörkunum sem urðu táknbundnar í
bálkum á borð við vestra, dans- og
söngvamyndir og glæpamyndir sem
hann dvelur sérstaklega við þar sem
þessir bálkar eru þeir elstu og skýrustu
að hans mati. Scorsese líkir þeim við
jazzmúsik; “þeir gáfu svigrúm til
endalausra, stöðugt flóknari og
stundum öfugsnúinna tilbrigða. Þegar
þessi tilbrigði voru leikin af
meisturunum endurspegluðu þau
heimsmynd í mótun; þau veittu okkur
heillandi innsýn í bandarískan kúltúr og
hina bandarísku þjóðarsál” (bls. 33).
“Leikstjórinn sem blekkingasmiður”
(The Director as Illusionisf) kallast
þriðji kafli og greinir frá hvernig
leikstjórar náðu tökum á tjáningar-
möguleikum kvikmyndarinnar, mynd-
rænum áhrifum og tæknibrellum. Hér
fer hann fögrum orðum um meistara á
borð við D.W. Griffith, Buster Keaton,
F.W. Murnau og C.B. DeMille sem létu
sér fátt fyrir brjósti brenna til að ná
tilætluðum áhrifum og skópu myndmál
sem enn í dag hehtr ekki verið toppað.
Scorsese kemur einnig inná tilkomu
hljóðsins og hvernig það neyddi
leikstjórana til að hugsa uppá nýtt. Og
hann fær Coppola til að benda á að
tæknin er ekkert sem þarf að óttast:
“Það er einhver misskilningur í gangi
með að við séum að láta tæknina um
listsköpuniina, að græjur mttni gera það
fyrir olrkur. Það getur aldrei orðið. [..]
Tæknin er alltaf hluti af sköpun, en
aldrei uppspretta hennar svo að mitt
viðhorf er að taka henni fagnandi” (bls.
94). Og kollegi hans Brian De Palma
snýr útúr félaga Godard: “í öllum
listgreinum ertu að skapa blekkingu
fyrir áhorfandann svo hann geti skynjað
raunveruleikann í gegnum þín augu.
Myndavélin lýgur allan tímann. Hún
lýgur tuttugu og fjórurn sinnum á
sekúndu” (bls. 95).
í fjórða kafla, “Leikstjórinn sem
smyglari” (The Director as Smuggler),
kemur Scorsese inná þá leikstjóra sem
sluppu gegnurn göt í kerfinu og gátu
fært okkur öðruvísi sýnir, róttækar
pólitískar skoðanir og jaðarhugsun,
gjarnan í B-myndum. Hér syngur hann
lof ltálf gleymdum snillingum eins og
Jaqcues Torneur, André De Toth,
Douglas Sirk og Edward G. Ulrner ásamt
hinum þekktari Fritz Lang, Max Ophuls
og Billy Wilder. Alhr þessir herramenn
áttu það sameiginlegt að koma frá
stríðshrjáðri Evrópu og færa þungbúinn
þankagang þeirrar menningar inní
amerískar kvikmyndir með afgerandi
hætti. Ida Lupino, Anthony Mann,
Nicholas Ray og Samuel Fuller eru
sömuleiðis gerð góð skil í þessu
samhengi.
Fimmti og síðasti hlutinn, “Leik-
stjórinn sem helgimyndabrjótur” (The
Director as Iconoclasf) segir af þeim
sem sigla gegn venjum og hefðum og
láta sér ekki segjast; óþekktarormunum
sem kunna ekki að skammast sín.
Þarna eru rómanbkermn Eric Von Stro-
heim sem syrgði glatað sakleysi á of
ögrandi hátt fyrir hræsnisfulla siða-
postula síns tíma; Wilhatn Wellman sem
innleiddi félagslega meðvitund í kvik-
myndir kreppuáranna; stílistinn Joseph
Von Sternberg sem gerði gyðju úr
Marlene Dietrich með draumkenndum
fantasíumyndum sínum; byltingar-
maðurinn Orson Welles sem reyndist of
ástríðufullur og ögrandi fyrir
Hollywoodkerfið; Elia Kazan sem hóf
aðförina að ritskoðunar-
reglum kvikmyndaborgar-
innar (The Hays Code) á
árunum eftir seinna stríð;
Otto Preminger sem var
fremstur meðal jafningja í að
korna ritskoðuninni á kné
með myndum sem tóku á
málum sem áður höfðu verið
til hlés, eins og eitur-
lyfjaneyslu, samkynhneigð og
pólitískri spillingu; anar-
kistinn Alexander McKend-
rick, hvers Sweet Smell of
Success (1957) er óvið-
jafnanleg úttekt á kúgun,
hræsni og undirlægjuhætti á
ntiðjum McCarthy-tímanum;
hinn ávallt ósvífni Billy
Wilder setn aldrei þreyttist á
að. úrbeina gildismat banda-
rísks samfélags og taldi
“góðan smekk” vera annað
hugtak yflr ritskoðun (“Ég er
ásakaður um að vera grófur.
Það er bara betra. Það
sannar að ég er í tengslum
við lífið” (bls. 154));
sálkönnuðurinn Stanley
Kubrick sem gjaman tekst á
við kynhegðun og aðrar
flækjur mannskepnunnar
með nákvæmri og miskunnarlausri
greiningu og að lokum rússibaninn
John Cassavetes sem ávaht slengdi til-
finningunum harkalega framan í
áhorfendur. Scorsese bendir á að
helgimyndabrjótarnir samanstanda af
sjáendunum, brautryðjendunum og hð-
hlaupunum sem buðu kerfinu opinskátt
byrginn og víkkuðu hstformið. “Oft biðu
þeir ósigur; stundum tókst þeirn að fá
kerflð til að vinna fýrir sig. Hollywood
hefur alltaf átt í ástar-haturssambandi
við þá sem brjóta reglurnar, hefur þá
upp th skýjanna eina stundina en vísar
þeim í ystu myrkur þá næstu” (bls.
136). Þessi ummæli gætu vel átt við
Scorsese sjáhan.
Hið helga og hið vanhelga
í niðurlaginu líkir Scorsese kvik-
myndinni við trúarlega reynslu; eftir að
hafa vhjað verða prestur þegar hann var
yngri, fann hann köllun sína í kvik-
myndunum. “Ég sé ekki andstæður
milh trúar og kvikmynda, hins helga og
hins vanhelga. Auðvitað er ýmislegt sem
skhur á mihi, en ég get hka séð hkindi
með kirkju og kvikmyndahúsi. Á báðum
stöðum kemur fólk saman til að deila
sameiginlegri reynslu. Ég trúi því að
andlega reynslu sé að finna í
kvikmyndum, þó hún komi ekki í stað
trúar. Ég hef komist að því gegnum
tíðina að margar kvikmyndir höfða til
hins andlega í náttúru mannsins, allt frá
Intolerance Griffiths, gegnum Grapes
of Wrath John Fords, Vertigo Hitch-
cocks til 2001 Kubricks... og svo
margar heiri. Það er eins og kvikmyndir
hafi svarað hinni ævafornu leit okkar að
sameiginlegu algleymi. Þær uppfylla
hina andlegu þörf fólks til að deila
sameiginlegum minningum” (bls 166).
Þetta góða verk, hvort sem er
heimildarmyndin eða bókin, er
heillandi sýn á kvikmyndasöguna.
Kemur þar tvennt th; persónuleg viðhorf
Scorsese til sögunnar sem birta les-
andanum ferskan skilning á samhengi
hennar og samspili ólíkra þátta; og
endurspeglun þessara viðhorfa í
verkum hans sjálfs, sem undirstrikar
hin sígildu sannindi að til þess að vita
hvert þú átt að fara, verður þú að vita
hvaðan þú kemur.
10 Land&syra/