Fréttablaðið - 04.10.2018, Síða 10

Tilveran
Helgi Gunnlaugsson, prófessor í félags-fræði við Háskóla Í s l a n d s , h e f u r mikið skoðað fang-elsismálin á Íslandi
í samanburði við önnur lönd auk
þess að hafa gert nokkrar rannsókn-
ir á því sviði. Nýlega sendi Helgi frá
sér ritrýnda grein ásamt Francis
Pakes, prófessor við Portsmouth-
háskóla, þar sem þeir báru fang-
elsin á Íslandi saman við fangelsi
erlendis, sérstaklega í Noregi.
„Noregur hefur verið álitinn
fyrirmyndarsamfélag og leiðandi í
fangelsismálum. Fræðimenn hafa
horft mikið til Skandinavíu en hafa
lítið horft til Íslands. Það sem við
komumst að á Íslandi er að það er
ýmislegt í umhverfi fangelsa sem er
til fyrirmyndar, eins og til dæmis
stærð fangelsanna.“
Fangelsi á Íslandi eru minni en
gengur og gerist erlendis sem gerir
það að verkum að sam-
skiptin milli fanga og
fangavarða verða per-
sónulegri, aðgengið
er betra og fleira. „En
gallinn er sá að það
skortir meiri faglega
aðstoð við fanga. Það
er bæði varðandi
mönnun meðal fangavarða
og einnig sérfræðinga á
borð við lækna, sálfræð-
inga, náms- og starfsráð-
gjafa og ekki síst félags-
ráðgjafa, sérstaklega í
minni fangelsum. Þarna
þarf að gera bragarbót á.“
Í rannsókninni tóku
Helgi og Pakes viðtöl við
fanga og fangaverði og
Pakes dvaldi í viku í senn
í tveimur fangelsum. Þeir
kynntust því umhverf-
inu vel. „Í stærri löndum
eins og Bretlandi, Banda-
ríkjunum og Ástralíu hafa
rannsóknir sýnt að sam-
skiptin eru ópersónulegri
og stífari. Þar er viðhorfið
gjarnan að fangaverðir séu
yfir fangana hafnir og valda-
pýramídar áberandi,“ segir
Helgi.
Í Noregi og víðar í Skandinavíu
er áhersla lögð á að koma fram
við fanga af meiri virðingu og á
jafningjagrundvelli sem leiðir af
sér jákvæða hegðun. „Mikið hefur
verið litið til Noregs. Þar eru nokkur
ný fangelsi sem líta á yfirborðinu
út eins og lúxushótel og sumir
hafa kallað sumarbúðir fyrir
fanga. En það sem gleymist
í þeirri umræðu er að það er
búið að svipta einstaklingana
frelsinu og setja þá til hliðar,
en við aðstæður sem eru
jákvæðar,“ segir Helgi. „Þarna
eru alræmdir glæpamenn og virki-
lega reynt að vinna með þeim og
leiðbeina til að auðvelda aðlögun
að samfélaginu á ný. Og ýmis-
legt gott hefur sýnt
sig að komi út úr
þessu. Árang-
urinn hefur
t i l d æ m i s
komið fram í
færri endur-
komum.“
Noregur leiðandi
í fangelsismálum
Við höfum
komið upp
kerfi fyrir einstakl-
inga í neyslu sem
stunda glæpi þar sem
við reynum að beina
þeim í annan farveg
og fá þá til að breyta
um lífsstíl.
Mike Trace, stjórnandi
samtakanna Forward
Trust
Stærðin er eitt af því sem er jákvætt við umhverfi
íslenskra fangelsa. Persónulegt samband við
fanga er því betra en gengur og gerist erlendis en
þó er margt sem þarf að bæta verulega.
Helgi tók þátt í samnorrænni rannsókn fyrir um 10 árum þar sem staða menntunar
meðal íslenskra fanga, samanborið
við önnur Norðurlönd, var skoðuð
ítarlega. Sú rannsókn sýndi að
menntunarstaða fanga var í heild-
ina bágbornari hér á landi og fjöldi
fanga hafði ekki lokið skyldunámi
hér á landi.
„Í kjölfar rannsóknarinnar var
tekið til hendinni í þessum málum
og virkilega reynt að fá fanga til að
mennta sig, sem tókst vel til með.
Árið 2015 skoðaði ég þessi mál aftur
ásamt nemanda mínum, þá voru
það mun fleiri sem stunduðu nám.
Mikil fjölgun hafði átt sér stað,“ segir
Helgi.
„Rannsóknir erlendis sýna að
menntun er mjög mikilvægur þátt-
ur í því að koma í veg fyrir endur-
komur. Það eru minni líkur á því að
þeir sem raunverulega vilja byggja
sig upp og mennta sig fari aftur í
fangelsi. Þeir sem ekki mennta sig
og hafa lítið fyrir stafni í fangelsi
eru líklegri til að koma aftur.“ Engar
tölur eru þó um það hvort menntun
hafi áhrif á endurkomutíðni í fang-
elsi á Íslandi. „En á meðan menntun
skiptir máli, þá skiptir líka máli að
fangar fái menntun við hæfi.
Í rannsókninni árið 2015 kom í
ljós að meirihluti fanga hafði hlotið
greiningu af einhverju tagi. Grein-
ingarnar voru ýmist skriftarblinda,
lesblinda eða athyglisbrestur og
ofvirkni. Bóklegt nám getur reynst
einstaklingum með slíkar greiningar
erfitt og margir óskuðu eftir því að fá
meiri aðgang að verklegu námi.
„Persónulegir örðugleikar af þessu
tagi og vímuefnafíkn getur verið stór
hluti af því hvers vegna menn enda
í fangelsi. Lenda upp á kant í skóla-
kerfinu og margir tóku það fram við
okkur að þeir hefðu ekki hlotið við-
eigandi aðstoð. Þetta sýnir okkur að
hér er sannarlega vandi á ferðinni.
Oft hentar það einstaklingum með
slíka greiningu betur að sækja verk-
legt nám eða iðnnám, þar sem þeir
ná oft að blómstra, og við eigum að
koma meira til móts við fanga þar.“
Rannsóknin sýnir einnig fram á
þörf á meiri eftirfylgni með náminu
þegar afplánun lýkur til þess að geta
haldið námi áfram annars staðar.
Skortur er á meiri náms- og starfs-
ráðgjöf til þess að byggja brú yfir í
samfélagið.
Skortur á eftirfylgni
út í samfélagið
Netið hluti
af daglegu lífi
Talsverður þrýstingur
hefur verið á það að auka aðgang fanga að netinu.
Netið er aðgengilegt föngum í opnum fangelsum en er
með öðru móti í lokuðum fangelsum. Fangar í lokuðum
fangelsum nota netið til að stunda fjarnám en í ein-
hverjum tilfellum hafa fangar ekki getað nýtt sér netið
til náms vegna takmarkaðs aðgangs að síðum.
„Mér finnst þurfa að taka stefnumarkandi ákvörð-
un varðandi netaðgang fanga og færa okkur inn í
nútímann. Fyrir fáum árum var kannski helmingur okkar
á netinu en í dag er þetta búið að þróast svo hratt, það
eru allir á netinu. Netið er bara hluti af daglegu lífi og
hluti af því að vera í nútímasamfélagi, ef fólk kemst ekki
á netið er í raun verið að dæma það úr leik.
Ef það er misnotað eiga þó auðvitað
að vera viðurlög við því,“ segir
Helgi.
Gunnþórunn
Jónsdóttir
gunnthorunn@frettabladid.is
01263002
Á tíunda áratug síðustu aldar stóðu Bretar frammi fyrir áskorunum sem tengdust
aukinni glæpatíðni sem að stórum
hluta var hægt að rekja til áfengis-
og fíkniefnaneyslu. Til að bregðast
við þessu var mótuð stefna á lands-
vísu og miklum fjármunum varið í
ný meðferðarúrræði.
Mike Trace var einn helsti ráðgjafi
ríkisstjórnar Tonys Blair, sem tók við
völdum 1997, í þessum málaflokki.
Hann var nýverið hér á landi til að
miðla af langri reynslu sinni og átti
meðal annars fund með Ásmundi
Einari Daðasyni velferðarráðherra
auk þess að hitta fulltrúa í starfs-
hópi um bættar félagslegar aðstæður
fanga að lokinni afplánun.
„Við höfum komið upp kerfi fyrir
einstaklinga í neyslu sem stunda
glæpi þar sem við reynum að beina
þeim í annan farveg og fá þá til að
breyta um lífsstíl. Við nálgumst þetta
af umhyggju og viljum gefa þessu
fólki valkost,“ segir Mike.
Dómstólar geta í tilfellum þar sem
um neyslutengda glæpi er að ræða
gefið fólki val um að fara í meðferð
í stað fangelsis. Séu glæpirnir það
alvarlegir að viðkomandi er dæmdur
til fangelsisvistar býðst meðferð í
fangelsinu.
„Ég hef í öllum mínum störfum
lagt áherslu á að það sé mikilvægast
að átta sig á því að fólk ánetjast eitur-
lyfjum af félagslegum og tilfinninga-
legum ástæðum. Ef við tökumst á
við þessar ástæður getum við leyst
vandann. Ég held við leysum ekki
vandann með því að beita hörðum
refsingum. Með því erum við að mis-
skilja ástæður þess að viðkomandi er
í neyslu.“
Mike segir þó að bregðast verði
við alvarlegum glæpum á viðeigandi
hátt. „Það er ekki hægt að horfa fram
hjá alvarlegum glæpum en við verð-
um að skilja ástæður svona hegðun-
ar. Svar okkar á að vera umhyggja og
meðferð. Þú yrðir hissa á því hversu
vel flest fólk bregst við því og er til-
búið að breyta lífi sínu.“
Að mati Mikes hefur stefnan sem
var mótuð á tíunda áratugnum skil-
að þó nokkrum árangri. Glæpatíðni
minnkaði stöðugt frá því um síðustu
aldamót og fram til 2012. Rann-
sóknir sýna að ein helsta ástæða þess
var sú að fleiri fíklar nýttu sér með-
Þurfum að nálgast þetta af umhyggju
ferðarúrræðin. Glæpatíðni hefur þó
aukist á síðustu árum en Mike bendir
á að þótt stefnan sé sú sama hjá
núverandi stjórnvöldum hafi dregið
úr fjárveitingum til málaflokksins.
Mike fer nú fyrir samtökunum
Forward Trust sem eru sjálfstæð góð-
gerðarsamtök sem bjóða upp á með-
ferðar- og endurhæfingarúrræði. „Við
bjóðum upp á ýmis úrræði, meðal
annars inni í fangelsum. Þar er um
að ræða 20 vikna stífa meðferð en
um tveir af hverjum þremur ljúka
henni. 29 prósent þeirra sem ljúka
meðferðinni hljóta dóm innan árs frá
því að þeir komu út úr fangelsinu en
það hlutfall er 70 prósent fyrir sam-
bærilega hópa sem fá ekki meðferð.“
Mikil áhersla er lögð á meðferð og
endurhæfingu eftir að fólk kemur út
úr fangelsi. „Þetta eru krossgötur fyrir
marga. Ef stuðningurinn er áfram
til staðar eftir að fólk kemur út, þá
nærðu góðum árangri. Fyrsti aðilinn
sem margir hitta eftir að þeir koma
út er eiturlyfjasalinn þeirra. Við leggj-
um mikla áherslu á fyrsta daginn og
aðili á okkar vegum mætir og tekur á
móti fólki þegar það kemur út.“
sighvatur@frettabladid.is
Helgi Gunnlaugsson,
afbrotafræðingur og
prófessor í félags-
fræði við HÍ
4 . o k t ó b e r 2 0 1 8 F I M M t U D A G U r10 F r é t t I r ∙ F r é t t A b L A ð I ð
0
4
-1
0
-2
0
1
8

0
4
:2
8
F
B
0
6
4
s
_
P
0
5
8
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
6
4
s
_
P
0
5
5
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
6
4
s
_
P
0
0
7
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
6
4
s
_
P
0
1
0
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
ti
o
n
P
la
te
r
e
m
a
k
e
:
2
0
F
D
-1
D
C
C
2
0
F
D
-1
C
9
0
2
0
F
D
-1
B
5
4
2
0
F
D
-1
A
1
8
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
7
A

F
B
0
6
4
s
_
3
_
1
0
_
2
0
1
8
C
M
Y
K