Morgunblaðið - 22.07.2019, Qupperneq 15

15
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 22. JÚLÍ 2019
Það gerist nú slag í
slag að dómar falla við
Mannréttindadómstól
Evrópu (MDE), þar
sem Hæstiréttur Ís-
lands er talinn hafa
brotið rétt á sakborn-
ingum í refsimálum.
Þetta er afar slæmt og
ætti raunar að hafa
verið alger óþarfi. Það
er vegna þess að meg-
inreglur um réttar-
stöðu sakaðra manna í refsimálum
eru frekar einfaldar og ættu að
vera öllum fram gengnum lög-
fræðingum ljósar. Verkefni dóm-
stóla í refsimálum er umfram allt
að gæta þess að öll skilyrði til sak-
fellingar á sakborningum séu upp-
fyllt. Séu þau það ekki á ekki að
kveða upp áfellisdóma. Svo einfalt
er það.
Einfaldar meginreglur
Hinar einföldu meginreglur eru
nokkurn veginn þessar:
1. Lýsing brots sem ákært er
fyrir þarf að vera nægilega
nákvæm til að geta varðað við
verknaðarlýsingu þess laga-
ákvæðis sem ákæra greinir.
2. Lagaákvæðið þarf að heimila
refsingu fyrir brot.
3. Handhafi ákæruvalds þarf að
færa fram sannanir um brot
þannig að hafið sé yfir skyn-
samlegan vafa. Hafi verið
sýknað í héraði er yfirleitt
ekki unnt að sakfella á efra
dómstiginu nema munnleg
sönnunarfærsla hafi farið þar
fram.
4. Sakborningur þarf að njóta
réttar til að verja sig. Til þess
réttar heyrir að fá að kynna
sér öll gögn máls og færa
fram allar varnir sínar fyrir
dómi, oftast með aðstoð skip-
aðs verjanda.
5. Málsmeðferð fyrir áfrýj-
unardómstól beinist að sama
máli og dæmt var í héraði.
Ekki fær staðist að áfrýj-
unardómstóll dæmi málið á
öðrum grundvelli en gert var
á neðra dómstigi, enda er þá
eins víst að sakborningur hafi
ekki notið sanngjarns réttar
til að verja sig fyrir efra dóm-
stiginu. Telji áfrýjunardóm-
stóll meðferð máls í héraði
gallaða getur hann fellt áfrýj-
aðan dóm úr gildi og lagt fyr-
ir lægra dómstig að bæta úr
göllum. Samt þarf að gæta
þess að í þessu felist ekki
ábending um að bæta úr ann-
mörkum á málsókn handhafa
ákæruvalds. Slíkir annmarkar
geta einfaldlega átt að leiða til
sýknu fremur en ómerkingar.
6. Dómarar sem taka sæti í máli
þurfa að uppfylla hæfiskröfur.
Þá skal haft í huga að þeir
mega ekki líta út fyrir að vera
í þannig tengslum við sak-
arefnið að vanhæfi valdi, jafn-
vel þó að þeir séu það ekki.
Dómarar við áfrýjunardómstól
þurfa fyrst og fremst að „tikka í
boxin“ sem hafa að geyma fram-
angreind atriði. Hlutverk og metn-
aður dómara hlýtur að beinast að
því að sakfella ekki nema öll þessi
tilgreindu skilyrði séu uppfyllt.
Alltaf.
Reyndin er samt sú að fjölmarg-
ir áfellisdómar hafa fallið á hendur
sökuðum mönnum án þess að þessi
skilyrði, eitt eða fleiri, hafi verið
uppfyllt. Þetta hefur leitt mikla
harma yfir sakborningana og ást-
vini þeirra. Í mörgum tilvikum
hefur þetta fólk hreinlega verið
rænt lífshamingju sinni.
Af nógu hefur verið að taka
MDE getur ekki sinnt öllu sem
aflaga kann að hafa farið við máls-
meðferðina hér innanlands. Til
dæmis getur hann almennt ekki
endurskoðað rangar skýringar á
lögum, eins og til dæmis ákvæði
almennra hegning-
arlaga um umboðs-
svik svo þekkt dæmi
sé tekið. Dómstóllinn
þar ytra athugar að-
eins hvort brotinn
hafi verið réttur sem
Mannréttinda-
sáttmáli Evrópu
kveður á um. Samt
hefur verið af nógu
að taka, því áfell-
isdómar hafa fallið á
hendur Íslandi fyrir
brot á fjölda þeirra
atriða sem nefnd voru að framan
og eiga að vera íslenskum lögfræð-
ingum auðveld í framkvæmd.
Alvarleg frávik
Ég starfaði sem dómari við
Hæstarétt um átta ára skeið og
taldi mig þá og einnig síðar sjá al-
varleg frávik frá framangreindum
meginreglum. Ég verð að við-
urkenna að ég skil hvorki upp né
niður í að lögfræðingarnir við
dómstólinn skuli ekki einfaldlega
hafa fylgt þeim. Þeim áttu öllum
að vera þessar reglur vel kunn-
ugar og metnaður þeirra hlaut að
eiga að beinast að því að sakfella
ekki sakborninga í refsimálum
nema þeim væri framfylgt í hví-
vetna. Samt hefur það verið gert í
stórum stíl.
Það er hreinlega eins og illur
púki hafi náð að tylla sér meðal
dómaranna og haft afgerandi áhrif
á dómsýslu þeirra. Það lítur þann-
ig út fyrir að einhvers konar
furðulegur erindrekstur hafi náð
að festast í sessi við þessa helg-
ustu stofnun réttarríkisins.
Úrlausnir MDE eru ekki bind-
andi að íslenskum landsrétti. Þær
fela samt oft í sér þýðingarmiklar
ábendingar um landsrétt okkar og
framkvæmd hans á sviði mann-
réttinda. Nú þurfum við að fást
við úrlausnarefni sem fjölmargir
áfellisdómar MDE hafa gefið til-
efni til. Það hefði átt að vera
óþarfi, aðeins ef dæmt hefði verið
hér innanlands eftir skýrum ís-
lenskum lagareglum sem vernda
mannréttindi.
Skilningsleysi
Undanfarin ár hef ég reynt að
sinna þeirri skyldu minni að upp-
lýsa almenning um ámælisverða
dómsýslu æðsta dómstóls þjóð-
arinnar. Ekki hafa verið góð mót-
tökuskilyrði fyrir þeim boðskap.
Mörgum virðist vera sama um að
misfarið sé með dómsvaldið svo
lengi sem þeir verða ekki sjálfir
fyrir slíku. Réttmæti boðskaparins
fær nú aukna stoð í úrlausnum
dómstólsins í Strassborg. Ég segi
fyrir mig að þessar staðfestingar á
réttmæti ábendinga minna gleðja
mig ekki. Þær valda mér miklu
fremur sorg yfir því að þessi helg-
asta stofnun okkar, sem Hæsti-
réttur er, skuli hafa talið sig geta
hagað störfum sínum svona. Við
ættum að taka höndum saman um
að gera þær breytingar sem þarf
til að létta þessu böli af þjóðinni.
Ég hef sjálfur hugmyndir um
hverjar þær ættu að verða en læt
kyrrt liggja að sinni.
Eftir Jón Steinar
Gunnlaugsson
» Það er hreinlega
eins og illur púki
hafi náð að tylla sér
meðal dómaranna og
haft afgerandi áhrif á
dómsýslu þeirra. Það
lítur þannig út fyrir að
einhvers konar furðu-
legur erindrekstur hafi
náð að festast í sessi
við þessa helgustu
stofnun réttarríkisins.
Jón Steinar
Gunnlaugsson
Höfundur er fyrrverandi dómari
við Hæstarétt.
Illur púki?
Skýrsla utanrík-
isráðherra um utan-
ríkis- og alþjóðamál var
rædd á Alþingi í lok
aprílmánaðar. Skýrslan
er ágætlega unnin og
þar er m.a. að finna
myndræna framsetn-
ingu á margvíslegum
verkefnum utanríkis-
þjónustunnar, sem er í
senn gott yfirlit yfir
starfsemina og gerir lesturinn auð-
veldari og áhugaverðari en ella. Á bls.
24-27 er fjallað sérstaklega um mann-
réttindamál og setu Íslands í mann-
réttindaráði Sameinuðu þjóðanna í
Genf til ársloka 2019. Fullyrt er í
skýrslu ráðherra að hér sé um að
ræða eitt veigamesta hlutverk sem
Ísland hefur gegnt á alþjóðavettvangi
og einstakt tækifæri til að láta gott af
sér leiða. En hvernig hefur okkur
tekist upp þessa fáeinu mánuði sem
við höfum átt sæti í ráðinu?
Í skýrslunni er þess getið að Ísland
sé í forystuhlutverki í samstarfi þjóða
sem áhyggjur hafa af stöðu mann-
réttinda á Filippseyjum. Frá því að
skýrslan var kynnt Alþingi hefur það
síðan gerst að forseti Filippseyja
íhugar nú alvarlega að slíta stjórn-
málasambandi við Ísland. Ástæðan er
ályktun mannréttindaráðsins um
rannsókn á aðgerðum stjórnvalda
þar í landi í baráttunni gegn fíkniefn-
um, en Ísland hafði forgöngu um mál-
ið í ráðinu. Tillaga Íslands var sam-
þykkt naumlega en áður hafði
utanríkisráðherra lýst því yfir að hún
hefði víðtækan stuðning. Ráðamenn
á Filippseyjum hafa brugðist harka-
lega við þessari framgöngu Íslands
eins og áður segir og hefur nýsam-
þykkt lög á Íslandi um
þungunarrof meðal
annars borið á góma í
þeirri umræðu og hefur
þingforseti Filippseyja
sagt nýju þung-
unarrofslögin vera
mannréttindabrot.
Skaði ef Filippseyjar
slíta stjórnmála-
sambandi
Það yrði óneitanlega
skaði að fyrir Ísland ef
Filippseyjar, eina
kristna landið í Asíu, myndu slíta
stjórnmálasambandi við okkur. Af-
leiðingarnar gætu orðið margvíslegar
og undirstrikað það að meiriháttar
rof hefði átt sér stað í samskiptum
þjóðanna. Það er ekki gott fyrir litla
þjóð eins og Ísland á alþjóðavett-
vangi. Óvissa myndi ríkja um ferðir
Íslendinga til Filippseyja og áhrif á
samfélag Filippseyinga á Íslandi.
Auk þess væri margvíslegum við-
skiptahagsmunum stefnt í hættu svo
sem á sviði jarðhita en á Filipps-
eyjum eru ein mestu jarðhitasvæði
heims.
Á Alþingi gagnrýndi ég framgöngu
utanríkisráðherra í málefnum Fil-
ippseyja þegar skýrsla ráðherra var
rædd. Hvatti ég til þess að Ísland
færi varlega í öllum yfirlýsingum og
ályktunum um málið, margt væri
óljóst, upplýsingar misvísandi og í
sumum tilfellum falskar. Utanrík-
isráðherra ætti að kynna sér málið af
eigin raun og mótmæla aftökum án
dóms og laga í viðræðum við ráða-
menn á Filippseyjum. Auk þess gat
ég þess að forseti Filippseyja væri
mjög vinsæll í heimalandinu, en 80%
landsmanna styðja hann í baráttunni
gegn glæpagengjum fíkniefnanna
þar í landi.
Seta Íslands í mannréttinda-
ráðinu ekki kappleikur
Framganga Íslands í þessu máli er
byggð á veikum grunni. Niðurstaða
atkvæðagreiðslunnar í mannrétt-
indaráðinu, sem RÚV sýndi beint frá
eins og um kappleik væri að ræða,
ber þess glöggt merki að hún var illa
undirbúin. Yfirlýsingar utanrík-
isráðherra um víðtækan stuðning yfir
30 ríkja stóðust ekki. Tillagan var
samþykkt naumlega af 18 ríkjum, 15
sátu hjá og 14 voru á móti. Ef hug-
myndin með setu Íslands í mannrétt-
indaráðinu er sú að við hlutumst til
um innanríkismál erlendra ríkja væri
þá ekki nærtækara að við snerum
okkur t.d. að Spáni, bandalagsþjóð í
NATÓ, samstarfsþjóð í EES og að-
ildarþjóð í Evrópuráðinu og Mann-
réttindadómstólnum? Þar í landi eru
menn fangelsaðir fyrir stjórnmála-
skoðanir að fyrirlagi hæstaréttar
landsins og eiga sakborningar sam-
kvæmt því engar varnir í dómskerf-
inu. Vandaður og vel ígrundaður mál-
flutningur á að vera aðalsmerki
Íslands í alþjóðasamskiptum.
Eftir Birgi
Þórarinsson
Birgir þórarinsson
» Það yrði óneitanlega
skaði að fyrir Ísland
ef Filippseyjar, eina
kristna landið í Asíu,
myndu slíta stjórnmála-
sambandi við okkur.
Afleiðingarnar gætu
orðið margvíslegar.
Höfundur er þingmaður
Miðflokksins.
birgirth@althingi.is
Stjórnmálasamband við
Filippseyjar í uppnámi
Örnefnanefnd hef-
ur talað og varað við
nýrri þróun sem ryð-
ur sér til rúms, að
nefna íslensk nöfn í
náttúrunni upp á
ensku. Það er eins og
ferðaþjónustan telji
sig þurfa að ensku-
gera nöfn á landslagi
og hótelum. Slíkt
kann ekki góðri lukku
að stýra hvað íslensk-
una varðar. Og spurt er, til að
þjóna hverjum? Ekki erlendum
ferðamönnum fullyrði ég, þeir eru
hingað komnir til að kynnast
menningu lands og þjóðar og telja
örugglega þennan nýja sið til
skaða fyrir alla, horft til fram-
tíðar, söguna, menninguna og
magnaða nafngiftagjöf í nátt-
úrunni við upphaf Íslandsbyggðar.
Og nafngiftinni fylgdu oft merki-
legar sögur og sum nöfnin urðu
meira að segja alþjóðleg eins og
Geysir.
Ég leit yfir glæsilegt samstarf
örnefnanefndar við að gefa nýbýl-
um eða bújörðum nöfn í samráði
við eigendur og sveitarfélög og
samkvæmt lögum landsins. Mér
þótti vel hafa tekist til, nöfnin
falla að nafnahefð landsins, kjarn-
mikil íslensk bæjarnöfn. Annað
mál sem undirritaður skrifaði um
fyrir nokkru er nafngiftir fyr-
irtækja, ekki síst nöfn hótela og
gististaða, upp á ensku sem eru
málinu skaðleg til lengri tíma.
Spurning hvort þau væru önnur ef
um þau giltu lög, ekkert síður en
um bæjarnöfnin, og
þess ber að geta að
ný götunöfn í bæjum
og borg hafa tekist
mjög vel einnig.
Áttavilltir ferða-
menn og undrandi
Íslendingar
Af handahófi tek
ég hér nokkur ný
nöfn á hótelum og
þjónustustöðum í
ferðaþjónustu: ION
Adventure Hotel við
Þingvallavatn; Hotel
Borealis, hótel og veitingastaður í
Grímsnesi; Cottages Laket-
ingvellir, Þingvöllum; Hotel South
Coast ehf., Selfossi; Arctic Nature
Hotel, Selfossi; LAVA Centre,
eldfjalla- og jarðskjálftamiðstöð,
Hvolsvelli. Þessi síðasta nafngift
er í sýslu Heklu gömlu sem er eitt
frægasta eldfjall heimsins. Og í
sýslu Eyjafjallajökuls, en þessi
nöfn eru heimsfræg. Eru þessar
nafngiftir gefnar til árangurs og
af illri nauðsyn eða af gáleysi ís-
lenskri tungu til háðungar og
hnignunar? Nöfn upp á ensku á
frægasta stað Íslands, Þingvöllum,
þar sem þau stinga hræðilega í
stúf en munu halda áfram að yf-
irtaka íslenska nafnahefð, haldi
fram sem horfir. Nefni enn eitt
nafn sem fór fyrir brjóstið á
mörgum skellt á gamlan lands-
frægan stað; „Gamla-Gufan,“ á
Laugarvatni sem fékk nafngiftina
Fontana. Hefur Fontana einhvern
árangursdrifinn kraft fram yfir
Gömlu-Gufuna? Er Hótel Rangá
eitthvað verr sett með sitt nafn á
íslensku? Eða Hálendismiðstöðin
Hrauneyjar? Ætti þar að taka upp
nafn á ensku eða kínversku? Ég
bið menntamálaráðherra, Lilju
Dögg Alfreðsdóttur, og ferða-
málaráðherra, Þórdísi Kolbrúnu
Reykfjörð Gylfadóttur, að fara yf-
ir þessa þróun með ferðaþjónust-
unni og atvinnulífinu. Staðan er sú
að erlendir ferðamenn verða átta-
villtir á þessu rugli og Íslendingar
og allir vinir íslenskunnar um
heim allan reiðir og undrandi. Og
íslenskunni hnignar hratt. Á Degi
íslenskrar tungu, afmælisdegi
Jónasar Hallgrímssonar, eru ræð-
urnar lof um málið okkar og allir
brýndir á að tala málið undurfríða
við börnin. Svo koma hinir 364
dagar ársins, þá má atvinnulífið
halda framhjá íslenskunni og skíra
landslagið og fyrirtækin upp á út-
lensku. Þetta er þjóð sem blótar
enn á laun og nú með fjöreggið
sjálft, tunguna.
Ferðaþjónustan virðir ekki
íslenska nafnahefð
Eftir Guðna
Ágústsson » Af handahófi tek éghér nokkur ný nöfn
á hótelum og þjónustu-
stöðum í ferðaþjónustu:
ION Adventure Hotel
við Þingvallavatn; Hotel
Borealis, hótel og veit-
ingastaður í Grímsnesi;
Cottages Laketingvell-
ir, Þingvöllum; Hotel
South Coast ehf., Sel-
fossi …
Guðni Ágústsson
Höfundur er fv. alþingismaður og
ráðherra.