Bændablaðið - 14.01.2016, Blaðsíða 37

37Bændablaðið | Fimmtudagur 14. janúar 2016
Blaðoddurinn snúinn til hægri við
oddinn öfugt við á tappatogara. Ax
byggs er samsett úr mörgum legg-
lausum vind- og sjálffrjóvgandi smá-
blómum og með langri týtu. Axið
tveggja eða sex raða en það fer eftir
fjölda lóðréttra raða af þroskuðum
fræjum.
Plantan er harðgerð grastegund
sem þolir kaldara loftslag og meiri
þurrka en flestar aðrar korntegundir.
Dafnar í lakari jarðvegi og er auk
þess saltþolnara en annað korn.
Vegna þessara eiginleika hefur
bygg haldið lífinu í fólki á harð-
býlum ræktunarsvæðum í kringum
Miðjarðarhafið og í Mið-Asíu um
þúsundir ára.
Bygg getur vaxið við hitastig frá
4 til 28° á Celsíus, kjörhiti eru um
15°, og í jarðvegi með sýrustig 4,5
til 8,3 en kýs fremur basískan, pH
7 til 8, en súran jarðveg. Bygg þarf
styttri vaxtartíma, 60 til 70 daga, en
aðrar korntegundir til að ná þroska.
Ein elsta plantan í ræktun
Rannsóknir á búsvæðum manna fyrir
tíma landbúnaðar sýna að fræi af H.
spontaneum var safnað í náttúrunni
til átu allt að 17 þúsund árum fyrir
upphaf okkar tímatals.
Fornleifar benda til að bygg sé
fyrsta plantan sem menn fóru að
rækta skipulega fyrir um 10 þúsund
árum og hófst ræktunin í Frjósama
hálfmánanum, í Asíu vestanveðri
og norðausturhluta Afríku. Fyrst í
Sýrlandi og Írak og á vatnasvæði
Nílarfljóts. Á nokkrum öldum
breiddist ræktunin út allt austur til
Tíbet og vestur til landanna kringum
Miðjarðarhafið.
Leifar um neyslu á villibyggi frá
því um 6500 fyrir Krist hafa fundist
við Galíleu-vatn í Ísrael. Elstu minjar
um ræktað bygg eru aftur á móti frá
Sýrlandi og eru aldursgreindar frá
því árið 4200 fyrir Kristburð. Til eru
minjar um byggræktun í Finnlandi
frá svipuðum tíma og á Kóreuskaga
frá því um 1500 fyrir Krist.
Tveggja raða bygg kom fram
á undan sex raða byggi og gæti
sex raða bygg hafa orðið til við
ræktunarval. Sex raða bygg þroskast
að jafnaði fyrr en tveggja raða. Strá
sex raða byggs eru aftur á móti veikar
en tveggja raða og það leggst frekar
undan veðri og brotnar frekar.
Fræ villibyggs situr lausar á
stráinu en fræ á ræktuðum yrkjum.
Líklegt er að sá eiginleiki sé fram-
ræktaður á þann hátt að við söfnun
hafi menn einfaldlega tekið meira af
öxum sem fræi sátu á en þeim sem
þau höfðu fallið af.
Jón byggkorn
Í vinsælli enskri þjóðvísu er fjall-
að um persónu sem kallast John
Barleycorn. Þema vísunnar er bygg-
korn og þroski þess frá sáningu,
vexti, uppskera, möltun og allt til
þess að það er notað til bruggunar
á bjór og viskí. Rannsóknir þjóð-
fræðinga á vísunni benda til að fyr-
irmynd John Barleycorn séu annað-
hvort Mímir eða Kvasir úr norrænum
goðsögnum.
Hljómsveitin Traffic, sem hafði
meðal annarra Steve Windwood
innan borðs, gaf úr plötu árið 1970
sem heitir John Barleycorn Must Die
þar sem er að finna fína útsetningu
á vísunni.
Brauð og bjór
Nytjar á byggi hafa verið margs
konar í gegnum tímans rás. Það hefur
verið nýtt sem fæða, notað sem gjald-
miðill, sem byggingarefni og úr því
er bruggaður bjór og viskí. Skammt
utan við Grindavík er ræktað og
unnið úr erfðabreyttu byggi prótein
í snyrtivörur.
Bygg var notað til brauðgerðar
og sem gjaldmiðill hjá Egyptum
til forna og bygg er ein af fyrstu
plöntunum sem notaðar voru til að
brugga úr áfenga drykki. Letur á
steintöflu sem fannst við fornleifa-
uppgröft í Knossos á eyjunni Krít
segir til um dagskammt þræla af
byggi. Pliny eldri, sem ritaði náttúru-
og sagnfræðirit á tímum Rómverja,
segir að skylmingaþrælar hafi borðað
hraustlega af hordearri sem unnið
var úr byggi og þeir því uppnefndir
í háðungarskyni byggætur.
Styttur af grísku korngyðjunni
Seres sýna hana yfirleitt með krans
úr byggi á höfðinu eða með búnt af
byggi í höndunum.
Samkvæmt þýsk-bavarísku bjór-
hreinleikalögunum, Reinheitsgebot,
frá 15. öld, má eingöngu nota bygg
til að brugga tékkneskan Budweiser-
bjór.
Úr byggi er malað mjöl sem ásamt
strái plöntunnar er soðinn grautur,
súpa og kássa. Alls staðar þar sem
bygg er ræktað er bakað úr því brauð
og víðast bruggaður bjór. Egils gull
er bruggaður úr íslensku byggi.
Fátæklingar í Evrópu suðu te úr
byggi og það var stundum notað í
staðinn fyrir kaffi á Ítalíu í drykk sem
kallaðist caffè d’orzo eða byggkaffi.
Bygg á ríkan sess á grasalækning-
um víða um heim og meðal annars
sagt gott við krabbameini í brjósti,
maga og legi. Seyði úr byggi er talið
bólgu- og vörtueyðandi og sagt hafa
góð áhrif á meltingar- og þvagfæri
auk þess að vera mýkjandi á þurra
húð og græða brunasár. Í Íran er
sagt að sjúkdómar hafi ekkert með
menn að gera sem lifa á byggbrauði
og áfum.
Um það bil 2/3 af öllu ræktuðu
byggi í dag er notað sem dýrafóður
í landbúnaði og fiskeldi.
Bygg og viskí
Við möltun er bygg lagt í bleyti
og hrært í þar til hismið skilst frá
kjarnanum. Kjarninn er látinn draga
í sig vatn og síðan þurrkaður. Það er
endurtekið þar til byggið fer að spíra.
Byggið er síðan geymt á rökum stað
þar til kímblaðið kemur í ljós en þá
er það þurrkað í ofni. Við möltun
byggsins myndast hvatar sem brjóta
niður sterkju í fræforðanum. Það fer
eftir hitastigi við lokaþurrkun hversu
dökkt byggmaltið verður. Að lokum
er kornið mulið í duft.
Í Skotlandi og Írlandi er nán-
ast eingöngu notast við bygg við
bruggun á viskíi. Þegar singelmalt
viskí er bruggað er notast við eina
gerð af byggi en í blend viskí er um
fleiri en eitt kvæmi að ræða.
Bygg sem mælieining
Upprunalega fóðureiningin er miðuð
út frá byggi. Ein fóðureining var
samsvarandi því fóðri sem var í einu
kílói af byggi. Á Englandi jafngiltu
þrjú eða fjögur byggkorn eftir lengd
einni tommu eða 2,5 sentímetrum
og fjögur til fimm valmúafræ einu
byggkorni. Þessi mælieining er enn
við lýði þegar kemur að enskum og
bandarískum skóstærðum.
Bygg á Íslandi
Kornrækt hófst í Danmörku og
suðurhluta Skandinavíu fyrir um
5.000 árum og var kornmeti lengi
stór hluti fæðu íbúa þar. Landnemar
á Íslandi fluttu með sér sáðkorn,
bygg og líklega hafra til landsins
frá Noregi. Ræktun þess var nokk-
uð almenn víða um landið á fyrstu
öldum Íslandsbyggðar en hún lagðist
niður vegna lækkandi verðs á erlendu
korni og kuldaskeiðs sem hófst á
fjórtándu öld.
Bygg hefur fundist við forn-
leifauppgröft á Bergþórshvoli,
helsta sögusviði Njálu, og að Gröf
í Öræfum. Samkvæmt aldursgrein-
ingu var byggið á Bergþórshvoli
uppskorið 1011 en 1362 á Gröf.
Texti Njálu staðfestir að korn hafi
verið ræktað á söguslóðum hennar.
Þar segir á einum stað að vorið hafi
komið snemma og að menn hafi sáð
korni snemma.
Árið 1752 sendu stjórnvöld hing-
að 14 norska og danska bændur
ásamt fjölskyldum sínum og áttu þeir
að kenna landsmönnum kornrækt
í átta til tíu ár. Aðkomumennirnir
fengu frítt far til landsins en minna
varð um efndir hvað varðar verkfæri,
fræ og peninga sem koma áttu rækt-
uninni af stað. Auk þess sem kuldi
var mikill á þessum tíma og árferði
óhagstætt til kornræktar. Ekki bætti
úr skák að Íslendingar tóku aðkomu-
fólkinu fálega og töldu bændurna
vera sakamenn sem völdu að koma
til Íslands í stað útlegðar norður í
Finnmörk. Verkefnið misheppnaðist
því gersamlega.
Klemens Kristjánsson á
Sámsstöðum á Rangárvöllum hóf
kornræktarrannsóknir á fyrri hluta
síðustu aldar og gerði margar áhuga-
verðar uppgötvanir. Undanfarin ár
hafa farið fram kynbætur á byggi
hjá Landbúnaðarháskóla Íslands og
framræktuð hafa verið yrki sem þola
ágætlega aðstæður á Íslandi. Dæmi
um yrki sem dafna vel hér á landi
eru Kría, Kannas, Filippa, Skúmur,
Judit, Wolmari og Aukusti.
Bygg er aðallega ræktað á Íslandi
til kornþroska en einnig sem græn-
fóður eða sem skjólplanta með gras-
fræi. Hér á landi er eingöngu ræktað
sumarbygg og dafnar það ágætlega
um allt land í hagstæðu árferði.
Samkvæmt ræktunarleiðbeining-
um Landbúnaðarháskóla Íslands er
best að rækta bygg í móajarðvegi eða
í sendinni jörð sem hægt er að vinna
snemma á vorin. Grænfóðurbygg má
rækta í breytilegri jarðvegi. Hæfilegt
sáðmagn er um 200 kíló á hektara
og æskileg sáðdýpt 2 til 4 sentí-
metrar. Byggi til heilsæðis skal sá
eins snemma vors og mögulegt er,
lok apríl eða byrjun maí eða jafn-
vel að hausti. Bygg til fóðurs eða
skjólsæðis má sá seinna. Jarðvinnsla
fyrir byggræktun á að fara fram sem
næst sáningartíma.
Sníkjusveppur sem kallast augn-
blettur, Rhynchosporium secalis, er
eini landlægi sjúkdómurinn í byggi
hér á landi. Notkun varnarefna hér
er lítil og fremur notast við sáðskipti
til að halda honum niðri.
Orf líftækni framleiðir húðkrem
og efni til líf- og læknisfræðirann-
sókna úr erfðabreyttu byggi. Byggið
er ræktað í gróðurhúsi fyrirtækis-
ins við Grindavík. Fyrirtækið hefur
einnig gert tilraunir með útiræktun á
erfðabreyttu byggi. Ræktunin hófst
2003 og hefur farið fram á 30 hekt-
ara landi í eigu Landgræðslunnar á
Suðurlandi.
Heimsframleiðsla á byggi árið 2015 var um 145 milljón tonn.
Möltun á byggi til bjór- eða viskígerðar. Á Englandi jafngiltu þrjú eða fjögur byggkorn, eftir lengd, einni tommu eða
2,5 sentímetrum. Þessi mælieining er enn við lýði þegar kemur að enskum
og bandarískum skóstærðum.
Málverk Jean-François Millet, Des glaneuses, frá 1857. Í Evrópu var til siðs
að skilja eftir hluta kornsins á akrinum sem fátæklingar gátu tínt sér til
viðurværis. Hugmyndin er ekki ósvipuð því að skilja eftir dreif í slægjunni
hér á landi handa huldufólkinu.
Orf líftækni framleiðir húðkrem og efni til líf- og læknisfræðirannsókna úr
erfðabreyttu byggi.
Tveggja og sex raða bygg.