Morgunblaðið - 15.02.2020, Blaðsíða 9

LAUGARDAGUR 15. FEBRÚAR 2020 MORGUNBLAÐIÐ 9
skóla, en nú eru skólarnir fjórir og fjölgun lög-
fræðinga og lögmanna eftir því. Sú fjölgun leiði
af sér mun meiri sérhæfingu þar sem lögmanns-
stofur verði stærri og fjölmennari. Þá fari lög-
fræðingar frekar út í framhaldsnám og snúi til
baka með meiri menntun og sérþekkingu. „Fyr-
ir vikið verða málin sérhæfðari og stærri og
menn hafa mikið meira til málanna að leggja.“
Markús segir þá þróun hafa sést vel fyrir
Hæstarétti. „Fyrir um þrjátíu árum voru skrif-
legar greinargerðir til Hæstaréttar kannski 3-5
blaðsíður, en nú þykjast menn sleppa vel ef þær
ná ekki nema 35-40 síðum.“ Deiluatriðin verða
um leið þrengri, skrítnari og flóknari.
Fjölbreytt verkefni í forsetastól réttarins
Markús var fyrst kjörinn sem forseti Hæsta-
réttar árið 2004-2005 og svo aftur árið 2012 en
þá var búið að lengja „kjörtímabil“ þeirra upp í
fimm ár. Markús segir að við stofnun réttarins
1920 hafi „dómstjóri“ Hæstaréttar átt að vera
æviráðinn, en að því hafi fljótlega verið breytt
þannig að hann væri kjörinn meðal dómaranna í
stutt kjörtímabil, fyrst eitt ár og síðar tvö.
„Það var gengið út frá því sem viðmið-
unarreglu að sá sem lengst hafði setið í dóm-
arasæti án þess að gegna forsetaembættinu
væri næstur. Sá hinn sami var að jafnaði vara-
forseti réttarins tvö ár á undan.“ Fyrra kjör-
tímabil Markúsar sem forseti réttarins, frá
2004-2005, leiddi beint af þeirri þumalputta-
reglu.
Markús segir að kjörtímabilið hafi verið lengt
meðal annars af því að menn hafi séð að tvö ár
voru of stuttur tími til að forsæti einhvers dóm-
ara skipti einhverjum sköpum. „Menn voru
farnir að nálgast verkefnið með því hugarfari að
þeir myndu staldra stutt við og vildu því ekki
hrófla við neinu.“ Þá hafði aukinn málafjöldi á
árunum eftir fjármálahrunið leitt til þess að
dómurum við réttinn hafði verið fjölgað tíma-
bundið upp í tólf. „Það var ankannalegt að vera
með svona stuttan tíma og þekktist ekki í nein-
um af nágrannalöndum okkar,“ segir Markús.
Hann telur það farsælla að hafa kjörtímabilið
lengra og veiti í raun meiri festu.
Aðspurður segir Markús hlutverk forsetans
vera margþætt. „Það sem bætist ofan á venju-
leg störf er einhvers konar stjórnunarhlutverk,
en að vísu sinnir skrifstofustjóri Hæstaréttar
öllu sem lítur að stjórnsýslu, starfsmannahaldi
og þess háttar. Fjármálin eru að vísu líka á
hendi forseta, því hann ber ábyrgð á fjárreiðum
réttarins að lögum, en þessir hlutir taka ekki
mikinn tíma.“ Þá sinnir forsetinn fyrirsvari rétt-
arins út á við, sinnir samskiptum við aðrar
stofnanir, ríkisstjórn og ráðherra, stöku sinnum
Alþingi, samskiptum við erlenda dómstóla, þá
mest á Norðurlöndum eða alþjóðlega dómstóla
eins og EFTA-dómstólinn eða Mannréttinda-
dómstól Evrópu.
Forsetinn er að auki með nokkra verkstjórn
um hvernig staðið er að verki við afgreiðslu
dómsmála, hvernig mál koma þar inn til af-
greiðslu, en hending hefur alltaf ráðið hvaða
dómarar sitja hvert mál. „Forsetinn er verk-
stjóri, en það er mikill jafningjablær yfir þessu,
því þegar allt er samantekið þá fær forsetinn
engan afslátt þegar kemur að því að dæma.“
„Svo má ekki gleyma rúsínunni í pylsuenda,
að vera einn af þremur handhöfum forseta-
valds,“ segir Markús en viðurkennir að óneit-
anlega hafi hefðir og venjur varðandi forseta-
valdið breyst og þróast með tímanum í þá átt að
það taki nú minni tíma frá forseta Hæstaréttar
en áður.
Hæstiréttur sinnir einnig landskjörstjórn í
forsetakosningum og er forsetinn þá um leið yf-
irmaður landskjörstjórnar. „Maður sá þær
breytingar á framkvæmd forsetakosninga að
2004 bárust fyrst einhverjar kærur vegna fram-
kvæmdar þeirra, en 2012 var eins og eitthvað
hefði leyst úr læðingi og það varð enn meira árið
2016,“ segir Markús. Verkefnið varð því tíma-
frekara en vanalega og Markús segist varla
skilja hvers vegna Hæstarétti var falið það í lög-
um svo ólíkt sem það er öðrum þáttum rétt-
arins.
Þarf að endurskoða reglur Landsdóms
Forseti Hæstaréttar er líka lögum samkvæmt
forseti Landsdóms, en einungis hefur reynt
einu sinni á það. Þá sat Markús í forsæti. Að-
spurður um hvaða lærdóm sé hægt að draga af
því máli segir Markús að samsetning Lands-
dóms sé óneitanlega nokkuð sérstök, þar sem
fimmtán sitji í dómi, þar af átta sem kjörnir eru
af Alþingi. „Þessir átta þurfa ekki að hafa lög-
fræðimenntun. Reynslan sýndi að á því var allur
gangur,“ segir Markús, en helmingur hinna
þingkjörnu voru lögfræðingar og hinir fjórir
ekki. Þá var bara einn af þeim lögfræðimennt-
uðu með reynslu af dómsstörfum. „Fyrir þetta
fólk var það því afskaplega óvenjulegt, og
kannski ekki síður óvenjulegt fyrir embætt-
isdómarana sem fylltu dóminn að öðru leyti, að
manni fannst sem maður væri kominn hálfa leið
inn í bandarískt réttarkerfi kviðdóma.“
Hin pólitíska samsetning Landsdóms hafi að
auki gefið honum óvenjulegan blæ. „Ég segi
þetta ekki í vandlætingarskyni við neinn því
maður sá það með eigin augum að allir tóku
hlutverk sitt sem dómarar mjög alvarlega og
lögðu sitt allra besta fram, settu sig rækilega of-
an í mál af slíkri samviskusemi að aðdáunarvert
var. En auðvitað verður maður að spyrja hvort
að eðlilegt sé að halda úti svona dómstól, sem er
með innbyggðar „flokkslínur“, svo maður noti
svo óvirðulegt orðalag,“ segir Markús. „Væri
ekki eðlilegra að vera með þetta í hefðbundnara
ferli, þannig að Hæstiréttur sæi til dæmis um
þetta?“
Markús nefnir einnig að málsmeðferð-
arreglur Landsdóms hafi verið komnar vel til
ára sinna, og að ekki hafði reynt á þær áður.
„Þær voru skrítinn hrærigrautur reglna úr
einkamálum og sakamálum þó að þarna hafi
verið sakamál á ferðinni. Hvað sem öðru líður,
ef það á að halda Landsdómi lifandi, þá þarf að
endurskoða þessar reglur, á sama tíma og menn
vona að það þurfi aldrei aftur að reyna á þær.“
Álagið ekki leyst með því að flytja það annað
Markús segist hafa fundið verulegan mun á
störfum Hæstaréttar eftir að Landsréttur tók
við hlutverki hans sem áfrýjunardómstóll.
„Þetta var gríðarleg breyting, þegar maður var
búinn að dæma í um það bil 200 málum á ári og
allt í einu voru þau orðin tuttugu.“ Allur bragur
réttarins varð því annar og rólegri.
Markús segir að rætt hafi verið um milli-
dómsstig í mörg ár og gerðar nokkrar atlögur
að því á áttunda og níunda áratugnum. Svo hafi
breytingin loksins náðst í gegn um miðjan síð-
asta áratug. „En ég spyr alltaf sjálfan mig, var
framkvæmt það sem heitir á leiðinlegu máli
„þarfagreining“? Var skilgreint nákvæmlega
hvaða vandamál væru fyrir hendi og hvernig
væri best að leysa það?“ Markús segir að hann
sé ekki viss um að rétt hafi verið leyst úr þeim
vandamálum sem leiddu til stofnunar Lands-
réttar.
„Það er talað um mikið álag sem var á Hæsta-
rétt. Ég ætla ekki að neita því að það var álag,
en maður leysir ekki álag með því að flytja það
bara á milli húsa. Álagið hlýtur að eiga sér ein-
hverja rót og ef álagið var óeðlilegt þá hlýtur að
þurfa að ráðast að þeirri rót og draga úr álaginu
þannig að það sé þolanlegt. Það eitt að taka
kassann í fangið og bera út í næsta hús leysir
ekki neitt. Enda sýnir reynslan af Landsrétti,
sem starfað hefur í tvö ár, að þar er strax kom-
inn málahali.“
Hann nefnir einnig í þessu samhengi að for-
dæmi í dómum Hæstaréttar hafi ekki bara verið
í nafntogaðri málum réttarins. „Fordæmisgjafir
Hæstaréttar hafa ekki bara verið í Vatneyrar-
málum eða Öryrkjamálum, heldur hafa þau
einnig verið í pínulitlum málum,“ segir Markús
og nefnir dæmi þar sem brýnir almannahags-
munir hafa verið til umfjöllunar í málum sem
annars hafa ekki þótt mjög stór eða fjölmiðla-
væn. „Hvert einasta mál getur falið í sér eitt
einasta sandkorn af fordæmi,“ segir Markús.
Fordæmi séu því mynduð af mörgum litlum
púsluspilum úr öllu dómasafninu og eins og
staðan sé nú verði það Landsréttur sem búi til
megnið af þeim fordæmum sem skipti máli á
meðan Hæstiréttur einbeiti sér að stóru mál-
unum. „Ég ætla ekki að gerast svo ósvífinn að
segja þetta hafa verið vanhugsað en ég held að
menn hafi ekki velt nægilega fyrir sér hvort
þörf hafi verið á svo yfirgripsmiklum kerf-
isbreytingum,“ segir Markús. „Þetta er þó veg-
lega gert, og ég vona þá bara að fjárveit-
ingavaldið verði ekki samt við sig heldur veiti
vel í þetta.“
Mikill metnaður í dómskerfinu
Aðspurður hvað standi upp úr af ferli sínum í
Hæstarétti segir Markús að það hafi verið for-
réttindi að hafa fengið að fylgjast með þjóð-
félaginu frá sæti dómarans. „Maður sér þjóðfé-
lagið nánast út í ystu anga frá þessum eina og
sama stað og maður kemst yfir gríðarlega stór-
an hluta af mannlífinu að fá þetta sjónarhorn.
Ég er ekki viss um að það sé endilega hollt í öll-
um tilvikum, en maður lærir og skilur kannski
betur það sem maður áttaði sig ekki á fyrr.“
Það hafi verið forréttindi að fá að starfa við
helstu áhugamál sín og fjalla um lögfræðileg
álitamál frá hinum ýmsu sjónarhornum. „Það
var afskaplega ánægjulegt þó að stundum hafi
það verið þungt og erfitt.“ Þá hafi það gefið hon-
um mikið í lífinu að fá að starfa með mörgu
hæfileikaríku fólki. „Ég hef aldrei orðið var við
annað en að fólk hafi verið allt af vilja gert til að
skila sínu besta. Ég get því fullyrt að það hafi
alltaf verið mikill metnaður í dómskerfinu, ekki
bara í Hæstarétti heldur í kerfinu í heild og fólk
hafi verið samhent um að halda á málum þannig
að sem mestur sómi yrði að,“ segir Markús.
Morgunblaðið/RAX