Austri - 17.12.1998, Qupperneq 5

Jólin 1998
AUSTRI
5
Fornleifarannsóknir á Austurlandi og
gildi þeirra fyrir íbúana
Erindi sem Jóhanna Bergmann, safnstjóri Minjasafns Austurlands, flutti í boði
Framfarafélags Fljótdalshéraðs á opnum fundi félagsins í október sl.
í þessu erindi byrja ég á því að
ræða stuttlega um fornleifarann-
sóknir fortíðarinnar, grunninn sem
við stöndum á. Því næst fjalla ég
um stöðu fornleifarannsókna í dag
og loks í örstuttu máli um þá
framtíðarsýn
sem ég eygi í
greininni. Inn í
þessa yfirferð
tek ég umræðu
um gildi rann-
sóknanna fyrir
heimamenn og
þjóðina alla.
Sögu forn-
leifarannsókna á
Islandi má rekja
aftur til upphafs
19. aldar þegar
stofnuð var í
Danmörku nefnd
um varðveislu fornminja. Mark-
miðið var að afla upplýsinga um
fornleifar í danska konungsríkinu
svo hægt yrði að móta stefnu um
verndun þeirra.
Árið 1817 var spurningalisti
nefndarinnar sendur til allra sókn-
arpresta á Islandi. Upplýsingar
bárust um fornleifar af ýmsum
gerðum á um 700 stöðum á land-
inu. Prófessor Finnur Magnússon
þýddi og staðfærði spurningalist-
ann og vann einnig sjálfstætt að
skráningu. Fyrir tilstilli starfa
hans voru fornminjar í fyrsta sinn
friðlýstar hér á landi árið 1817.
Upplýsingum um fornleifar var
safnað áfram fram eftir 19. öldinni
þó að svörin sem bárust frá prest-
um hafi oft verið á þá leið að eng-
ar fornminjar væri að finna í
þeirra sókn. Það bendir til þess að
menjar um horfna mannvist hafi
ekki endilega þótt merkilegar.
Raunar beindist áhugi 19. aldar
manna mest að minjum tengdum
söguöld og á síðari hluta aldarinn-
ar, þegar sjálfstæðisbaráttan stóð
yfir, jókst áhugi íslendinga á upp-
runa sínum, sögu og sérstöðu í
samfélagi þjóðanna. Fornleifa-
kannanir beindust þá markvisst að
því að rannsaka fornsögurnar og
leita að staðháttum og fornleifum
sem unnt var að fella saman við
lýsingar í textunum. í þessum
anda er Hið íslenska fornleifafélag
stofnað árið 1879. Á þess vegum
var á næstu 30 árum farið í rann-
sóknarleiðangra á slóðir íslend-
ingasagna. Þessir leiðangrar lögð-
ust að mestu af,
eftir að fyrstu ís-
lensku þjóðminja-
lögin voru sam-
þykkt árið 1907
og embætti forn-
minjavarðar, síðar
þjóðminjavarðar,
stofnað.
Héðan að aust-
an bárust nokkrir
merkir gripir til
Þjóðminjasafnsins
á áratugunum í
kringum síðustu
aldamót. Oft var
hér um að ræða
haugfé og bein úr kumlum sem
voru að blása upp.
Þetta ágrip af sögu fornleifa-
fræðinnar í landinu leiðir í ljós
hvert gildi slíkra rannsókna var
talið. Fornleifarannsóknimar voru
nauðsynlegur grunnur að byggja á
röksemdir um sjálfstæði og sérein-
kenni hinnar íslensku þjóðar.
Þetta viðhorf er í fullu gildi enn í
dag. Þ. e. a. s. því upplýstari sem
allur almenningur er um fortíð
sína, því sterkari hlýtur þjóðarvit-
undin að vera. Þetta má heimfæra
heim í hérað: Því meira sem vitað
er um sögu og sérkenni hverrar
sveitar, því traustari fótum standa
íbúar hennar í nútímanum. Hér að
baki býr nokkuð sem kalla má
sam-mannlega þörf á að þekkja
uppruna sinn. Auk þess vill heil-
steyptur einstaklingur vita hvaðan
hann kemur svo að hann geti tekið
upplýsta ákvörðun um hvert hann
stefnir.
Skoðum þá stöðu fornleifarann-
sókna í dag, með sérstöku tilliti til
Austurlands.
Mín tilfinning er sú að greinin
standi á tímamótum, hún er að
brjóta af sér alltof þröngan stakk
fortíðarinnar og úreltrar stofnana-
hyggju. Hún er að verða almenn-
ingi sýnilegri en fyrr, umræðan er
ekki einskorðuð við lokaðan hóp
fræðimanna. Fjöldi einstakra
fornleifauppgrafta hefur aldrei
verið meiri en nú í ár og skortur er
á fornleifafræðingum til starfa hér
á landi.
Hér virðist margt haldast í hend-
ur: Nýju þjóðminjalögin kveða
skýrt á um friðun allra fornleifa
-sem eru skilgreindar sem hvers
kyns leifar fornra mannvirkja og
annara staðbundinna minja sem
menn hafa gert eða mannaverk eru
á, 100 ára eða eldri. Skylt er að
skrá allar fornminjar á skipulags-
skyldum svæðum. Þetta er gert
svo að tillit megi taka til þeirra við
gerð endanlegs skipulags. Greinin
hefur opnast og styrkst við það að
fleiri stofnanir og einstaklingar
taka að sér verkefni á sviði forn-
leifafræði. Þetta verður mögulegt,
þegar vísindarannsóknir fá í aukn-
um mæli að njóta styrkja, eins og
til dæmis frá Rannsóknarráði rík-
isins, og þegar sveitarstjórnir og
ríkisstofnanir, eins og til dæmis
Skógrækt Ríkisins hér fyrir aust-
an, kosta skráningu og rannsóknir
fornminja á sínu umráðasvæði.
Ný lög um umhverfismat kveða á
um að meta skuli hvort fornminj-
ar verði fyrir röskun við fyrirhug-
aðar framkvæmdir og skal fram-
kvæmdaaðilinn kosta vinnu sér-
fræðings við matið. Með þessu
eru til dæmis Vegagerðin og
Landsvirkjun orðnar að kaupend-
um fornleifarannsókna. Utlit er
fyrir að Ofanflóðasjóður kosti um-
fangsmiklar fornleifarannsóknir
vegna fyrirhugaðra bygginga snjó-
flóðavarnargarða - t. d. í Seyðis-
firði.
Það er fleira en lög og reglu-
gerðir sem valda vextinum í grein-
inni. Ný viðhorf til fornleifafræði
og þess ávinnings sem af henni
leiðir -út fyrir fræðin sjálf, eru að
festa sig í sessi. Við skulum í því
sambandi huga að því hvernig
þróunin hefur verið hér fyrir aust-
an. Austurland hefur sérstöðu að
ýmsu leyti: Hér hefur um árabil
verið starfandi minjavörður svo að
þokkaleg yfirsýn hefur verið fyrir
hendi um fornminjar í fjórðungn-
um og ástand þeirra, þó ekki hafi
mikið verið grafið. Kaflaskil
verða þegar Minjasafn Austur-
lands er endurlífgað með nýrri
stofnskrá árið 1995 og forstöðu-
maður ráðinn til safnsins um leið
og það flytur í nýreist safnahús á
Egilsstöðum. Forstöðumaðurinn,
Steinunn Kristjánsdóttir, hafði
lokið prófi í fornleifafræði og var
strax fengin til þess, af þáverandi
minjaverði, að bjarga kumli við
Þórisá í Skriðdal frá glötun vegna
ágangs vatns og veðurs. Þarna
kom til sögunnar Skriðdælingur-
inn góði sem er til sýnis ásamt
haugfé sínu í sýningarsal Minja-
safnsins. Engin fordæmi voru fyr-
ir því að byggðasafn, annað en Ár-
bæjarsafnið í Reykjavík, stæði fyr-
ir fornleifauppgreftri. Ymsir byrj-
unarörðugleikar urðu í samskipt-
um Minjasafns Austurlands og
Þjóðminjasafnsins eins og oft vill
verða þegar ný braut er fetuð, en
þeir eru nú gleymdir og grafnir
enda hefur Minjasafnið, í gegnum
starf Steinunnar, fest sig í sessi
sem mikilvægur aðili að frum-
rannsóknum á fornleifum. Þess
má geta hér að rannsóknir hennar
hafa að langstærstum hluta verið
kostaðar með styrkjum, aðeins að
litlu leyti hefur til komið fé af
rekstrarreikningi Minjasafnsins
sjálfs.
Það er skemmst frá því að segja
að rannsóknir Steinunnar síðustu 3
sumur hafa opnað ýmsa óvænta
möguleika í starfi safnsins. Við
uppgröft að Geirsstöðum í Hróars-
tungu sumarið '97 vann starfs-
maður sem kostaður var af Leon-
ardosjóði Evrópusambandsins. I
gegnum kynni hans af starfi Stein-
unnar er Minjasafnið beðið að ger-
ast aðili að umsókn stofnana í 8
Evrópulöndum um styrk úr Rafa-
elsjóði Evrópusambandsins.
Styrkurinn fékkst og sl. vor hittust
þátttakendur allir í fyrsta sinn og
lögðu á ráðin um samstarf næstu
2ja ára. Eins og áður hefur komið
fram í fjölmiðlum mun samstarf
þetta gera Minjasafninu kleift að
ráðast í að endurgera kirkju frá því
fyrir árið 1000. Þetta verður svo-
kallað tilgátuhús, en ein nýjasta
grein fornleifafræði prófar einmitt
hugmyndir og kenningar fræði-
manna með því smíða eftirlíkingar
af stóru sem smáu og athuga hvort
og hvernig þær virka.
En hvert er þá gildi alls þessa,
til hvers erum við að þessu? Fyrst
og fremst er verið að safna nýrri
þekkingu og endurmeta eldri
kenningar. í leiðinni, ef vel er á
málum haldið, er þekkingin færð
nær almenningi með því að niður-
stöðum er komið á framfæri. Með
endurgerð horfinna híbýla eða
sýningu á afrakstri uppgraftar eða
jafnvel með leiðarvísi um sögu-
staði, verður almenningi mögulegt
að lifa sig milliliðalaust inn í horf-
inn heim. Það er þessi upplifun
sem er kjarni málsins. Upplifun af
þessu tagi, þar sem fortíðin er gerð
næstum því áþreifanleg, er ein-
stök. Það er loforðið um hana
sem lokkar að forvitna ferðamenn.
Því að ferðamenn eru jú alltaf að
leita að einhverri einstakri upplif-
un.
Á það hefur verið bent að ofurá-
hersla hafi verið á náttúru landsins
sem aðdráttarafl fyrir ferðamenn
hér á landi. Það viðhorf er al-
mennt viðurkennt í umræðunni um
gildi fornleifa, að þær séu vannýtt
auðlind þegar kemur að kynningu
landshluta á sérstöðu sinni á ferða-
mannamarkaði. Sveitastjórnir og
aðilar í ferðaþjónustu eru að vakna
til vitundar um þetta. Sem dæmi
má nefna að núverandi Minjavörð-
ur Austurlands hefur þegar verið
ráðinn til fornleifauppgraftar í
Norðfirði næsta sumar. Sveitar-
félag 7300 ætlar ekki að vera eftir-
bátur annarra sveitarfélaga hér
fyrir austan, þegar kemur að kynn-
ingu á sögu sinni og sérkennum til
að laða að fleira fólk. Djúpavogs-
hreppur réði nýverið mann til að
standa að umsókn hreppsins um
framlag úr Rafaelsjóðnum. Til
grundvallar liggur viljinn til að
draga fram sérstöðu svæðisins
vegna hugsanlegrar veru Papa þar.
Rannsókn sem Minjasafnið
stendur að á Þórarinsstöðum í
Seyðisfirði er ekki lokið, en ljóst
er að fundurinn þar á sér enn sem
komið er ekki hliðstæðu hér á
landi. Ég er sannfærð um að ótal
möguleikar til nýtingar á upplýs-
ingum úr rannsókninni eiga eftir
að opnast þegar niðurstöður liggja
fyrir.
Framtíðarsýn mín fyrir forn-
leifafræðina og ávinning sem af
henni leiðir er í örstuttu máli, að
aukin þekking leiði af sér aukinn
áhuga sem hafi í för með sér meira
samstarf ólíkra aðila, bæði heima
í héraði, á landsvísu og út fyrir
landssteinana. Þessir ólíku aðilar
hafa sameiginlega hagsmuni að
leiðarljósi. Það er að kynna
menningu og sérstöðu síns lands
eða landshluta, eða eins og gjarn-
an er tekið til orða; að koma sér á
kortið. Fornleifafræðin og af-
rakstur hennar verður æ sýnilegri
og meira lifandi í landinu; öllum
til góða og engum til miska. Það
er framtíðin!
Jóhanna Bergmann
Magnús A. Sigurgeirsson, jarðfrœðingur, við greiningu á gjóskulögum íjarðvegssniði
að Þórarinsstöðum í Seyðisfirði sl. sumar. Hjá honum stendur Steinunn J. Kristjáns-
dóttir, fornleifafrœðingur. Ljósmynd: Minjasafn Austurlands.
Guðrún Kristinsdóttir, minjavörður, við fornleifaskráningu á Þórsnesi í landi Kols-
staða haustið 1997. Þar eru tœttur tveggja samliggjandi bátanausta.
Ljósmynd: Minjavörður Austurlands.