Morgunblaðið - Sunnudagur - 09.08.2020, Blaðsíða 16

16 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 9.8. 2020
S
egja má að heimurinn hafi aldrei
brugðist jafn harkalega við veirupest
og hann gerði núna. Og um leið má
halda því fram að þeir sem helst réðu
ákvörðunum hafi ekki endilega vitað
til fulls hvað þeim bar að gera. Það
hljómar ekki vel en í því felst þó ekki endilega áfell-
isdómur, þótt hann kunni að eiga sums staðar við.
Sumt þekkjum við sjálf
Stundum þegar mest liggur við verða kostirnir fáir.
Og jafnvel sá helstur að nú verði að leika af fingrum
fram, þótt æskilegast hefði verið að horfa á vel út-
settar nótur. Við þekkjum þetta flest úr daglega líf-
inu, þegar mismikið er undir og ætíð hreinir smá-
munir hjá heimsveiru í ham.
Og í okkar litla vanda væri auðvitað fengur að því
að geta fylgt öruggri forskrift fróðustu manna, eða
fengið útfærðan leiðarvísi í hönd. En svo heppin er-
um við sjaldnast í okkar daglegu átökum við margt
smátt.
Við höfum flest reynt það á okkur sjálfum að hafa
eins og ósjálfrátt brugðist við óboðnum háska og þau
viðbrögð hafa bjargað okkur eða komið í veg fyrir að
færi verr. Um þetta eigum við urmul dæma úr dag-
legu lífi, t.d. úr umferðinni. Og þegar við höfum
nauman tíma eða næstum engan höfum við ekki allt-
af hitt á bestu leiðina. Það er þá sem eftiráspekingar
njóta sín til fulls.
Miðað við fyrirferð veirufársins og hversu hratt og
óvænt það barst um heiminn allan má líta svo á að
„viðbragðsaðilar“ hafi haft svipað tóm til aðgerða og
einstaklingar í ófyrirséðu umferðarslysi. Og þeir
hafa ekki í öllum tilvikum ratað rétt í hverju og einu
en mesta furða hversu vel baráttan hefur þó tekist
víða.
Það vantaði þó ekkert upp á að leitin að sökudólg-
um hæfist á fyrsta degi. Hvað verst hefur þetta verið
í Bandaríkjunum þar sem fjölmiðlaherinn, sem er
nánast allar á annarri hliðinni, hefur lagt allt út á
versta veg, svo vekur undrun þeirra sem fylgjast
með. Þó skiptir öllu hver á í hlut. Jafnvel spírur með
allt niðrum sig eru varðar lengur en stætt er.
Sagt hefur verið að í stríði falli sannleikurinn fyrst-
ur. Í þessu stríði um veiruna hafa virðulegir fjöl-
miðlar veitt sjálfum sér svöðusár, sem kannski munu
gróa, en örin verða lengi sýnileg lýðnum til viðvör-
unar.
Sá veldur miklu sem
upphafinu veldur
Sagan er nýliðin og enn lifandi í núinu hvað þetta mál
varðar. Það ætti þó ekki að vera óumdeilt að á fyrstu
vikum ársins vissi umheimurinn utan Kína ekki
hvers var von og heldur ekki hitt að eftir örfáar vikur
til viðbótar yrði í mörgum efnum orðið andstreymt
eða jafnvel of seint að bregðast við svo að dygði.
Margt bendir til að forysta WHO, öryggisstofn-
unar Sameinuðu þjóðanna, í þessum efnum hafi sýnt
ótilhlýðilega og ófyrirgefanlega þjónkun á þessum
örlagaríku vikum.
Það er erfitt að hugsa sér stórkarlalegri ákvörðun
en þá að skella heiminum nánast fyrirvaralaust í lás
og hafa þá enga eða litla hugmynd um afleiðingar
þess. Afsökun þessa slaka grundvallar fyrir svo
stórri ákvörðun var sú óljósa áhætta, en þó örugg-
lega mikil, sem sneri í upphafi að heilsu og lífi jarð-
arbúa.
Það þykir fínt að segja að vísindamenn verði auð-
vitað og óhjákvæmilega að vera í fararbroddi slíkra
viðbragða. Í ljósi þess hvernig frasar af slíku tagi
hafa heltekið umræðu síðustu ára, eins og í trúboð-
inu um hlýnun jarðar, er auðvitað erfitt að halda
höfði. Í því síðastnefnda hefur því verið komið svo
fyrir að þeir sem efast um algildan sannleik kenning-
anna missa tilkall til að kallast vísindamenn og fá
ekki lengur að viðra sjónarmið sín og eru ekki taldir
með við fullyrðingar um að einungis eitt hljóð komi
úr öllum börkum visindanna! Tólf ára stúlka var þó
talin hafa meira vísindalegt vægi en sá mikli fjöldi
vísindamanna sem leyfði sér að efast og færði fyrir
því rök!
Hingað til hefur það þó verið talin forsenda vís-
indalegrar framþróunar að bæði sjónarmið og
sannindamerki fái að vegast á. Án þess staðnar sjálf-
ur grundvöllurinn og sönnunarfærslan verður lítils
virði.
Má ekki rugla saman
fræðimennsku og ábyrgð
Það voru auðvitað vísindamenn, þar með taldir allir
hinir færustu á því sviði, sem færðu heiminum kjarn-
orkuvopn. En að sjálfsögðu bera þeir enga ábyrgð á
því hvernig þau mál þróuðust. Ábyrgðin var og er og
hlaut að vera annarra. Þeirra sem höfðu lýðræðislegt
umboð. Og þeirra sem höfðu hrifsað sér vald.
Sjálfsagt hafa margir þeirra vísindamanna sem að
komu vonað að ógnaraflið yrði einungis notað í frið-
samlegum tilgangi. Varla mundu þeir teljast mjög
raunsæir.
Bráðungur vísindasnillingur reyndi svo sannarlega
að bjarga ríki Hitlers á síðustu metrum þess. Flaug-
arnar sem þrælarnir byggðu undir hans stjórn vöktu
ótta og manntjón þegar þær birtust sem óþekkt vopn
á himni yfir London og fá varnarvopn til sem gátu
átt við hina nýju vá. Stríðsherrarnir í austri og vestri
vissu ekki hvaðan á sig stóð veðrið. Það þótti því
mikil lukka þegar Bandaríkin, en ekki Rússar, kló-
festu hinn unga von Brown í stríðslok. Hversu oft
höfum við ekki horft á gamlar fréttaspólur sem sýna
Wernher von Brown í hávegum hafðan af Kennedy
Bandaríkjaforseta, sem var yfir sig þakklátur fyrir
að Brown náði að stýra kapphlaupinu við Rússa um
himingeiminn Bandaríkjunum í hag.
Um það söng Tom Lehrer:
(1)
Gather ’round while I sing you of Wernher von Braun,
A man whose allegiance
Is ruled by expedience.
Call him a Nazi, he won’t even frown,
„Ha, Nazi, Schmazi,“ says Wernher von Braun.
(2)
Don’t say that he’s hypocritical,
Say rather that he’s apolitical.
„Once the rockets are up, who cares where they come down?
That’s not my department,“ says Wernher von Braun.
Stjórnvöld og vísindi stóðu sig vel
Hvarvetna í heiminum hafa stjórnvöld sett sína fær-
ustu vísindamenn í fyrirsvar varðandi baráttuna
gegn kórónuveirunni, þótt þeir sem ábyrgðina bera
hafi ekki horfið nánast alfarið af sviðinu eins og hér.
Það kom raunar á daginn að þeir vissu ekki miklu
meira um það en aðrir hvað kynni að vera í vændum
og voru fæstir með nein látalæti í því sambandi.
Aldrei varð þess vart að vísindafólkið léti eins og
það hefði höndlað allan sannleika í veruleika sem um
margt var sjálfur að skrifa sögu sína. En það átti að
sjálfsögðu auðveldast með að fikra sig áfram í átt til
haldbærustu leiða, þar sem grunnurinn, undirstöðu-
þekkingin, var fyrir hendi. Það breytti miklu.
Stjórnmálamennrnir hafa mikið lært á þessum fáu
mánuðum og við leikmennirnir sem stöndum fjær
vitum einnig dálítið meira en við vissum í upphafi
fársins, þótt við vitum enn næsta lítið. Víða um heim
sjást tilburðir til að laska stjórnmálamenn með vísun
til meintra mistaka á fyrstu stigum faraldursins eða,
hafi þeir setið nægjanlega lengi, fyrir að hafa ekki
undirbúið rétt viðbrögð við slíkum faraldri. Fátt er
sanngjarnt í slíkum tilburðum. Hvergi höfðu verið
uppi kröfur um að heilbrigðisyfirvöld sætu uppi með
birgðir og varalið svo bregðast mætti við fári af svo
yfirþyrmandi gerð.
Innri gerðin skiptir mestu
Að þessu leyti vantaði alls staðar upp á, þótt það
væri mismikið. Þjóðfélag á borð við okkar er með öfl-
ugt heilbrigðiskerfi. Það er forsendan fyrir því að
hægt sé að bregðast við. En okkar kerfi, eins og allra
annarra, er jafnan rekið með því afli sem að jafnaði
Stjórnvísindi er eitt.
Stjórn og vísindi er
allt annað
Reykjavíkurbréf07.08.20