Fréttablaðið - 30.03.2021, Síða 32

Framleiðsla efna, eða chemicals
á ensku, hefur aukist gríðarlega
síðustu áratugi. Árið 1930 var
um það bil 1 milljón tonna efna
framleidd árlega í heiminum.
Í dag má áætla að framleiðsla
efna á heimsvísu sé nær 1.000
milljónum tonna á ári og öll þessi
efni eiga það sameiginlegt að þau
enda í umhverfi okkar, á einn eða
annan hátt.
Hildur Harðardóttir, teymisstjóri
hjá Umhverfisstofnun, segir að
frá því hún var barn hafi hún haft
brennandi áhuga á umhverfis-
málum og pælt mikið í því hvaða
áhrif hún geti haft á umhverfið. „Ég
hef kannski minna pælt í því hvaða
áhrif mitt nærumhverfi hefur á mig
og minn líkama. Þetta breyttist
heldur betur þegar ég eignaðist
dóttur árið 2018. En þá fór ég meira
að spá í hvaða skaðlegu efni gætu
leynst inni á heimilinu sem hefðu
áhrif á heilbrigði dóttur minnar og
þroska,“ segir hún.
„Flest af því sem við notum
daglega inniheldur ótal efni. Þau
leynast í mat, fatnaði, snyrtivörum,
þvottaefnum, húsgögnum, raf-
tækjum, leikföngum, veggmáln-
ingu, gólfefnum og svo mætti lengi
telja,“ upplýsir Hildur.
„Vísindafólk um allan heim
hefur lengi varað við því að vanda-
málið sem við stöndum frammi
fyrir þegar kemur að skaðlegum
efnum í umhverfi okkar sé stærra
en áður var talið. Áhrifin á dýr hafa
lengi verið þekkt en nú er farið að
rannsaka áhrifin á fólk. Í heimin-
um öllum hafa hormónaraskandi
efni meðal annars haft þau áhrif
að stúlkur verða fyrr kynþroska en
áður, frjósemi hjá körlum minnkar
og tíðni eistnakrabbameins
hækkar, ásamt því að börn séu lík-
legri til að þróa með sér ofnæmi.
Efnin komast í líkama okkar á
marga vegu. Við öndum þeim að
okkur, gleypum þau, borðum og
drekkum og þau fara meira að
segja í gegnum húðina okkar til
dæmis þegar við berum á okkur
snyrtivörur. Það er líka hægara sagt
en gert að losna við þessi efni eftir
að þau eru komin inn í líkamann.
Sum þeirra setjast að í fituvefjum,
og einu skiptin sem líkaminn losar
sig við þau efni er þegar konur eru
óléttar eða með barn á brjósti, en
þá flytjast efnin með mjólkinni.
Tek það samt fram að brjóstagjöf
er alltaf ráðlögð þegar henni er við
komið, þrátt fyrir að efni berist úr
líkama móður til barns, þá hefur
brjóstagjöfin svo marga aðra mikil-
væga eiginleika,“ útskýrir hún.
Börn útsettari en fullorðnir
Hildur segir að börn séu almennt
viðkvæmari fyrir umhverfis-
áhrifum en fullorðnir og útsettari
fyrir efnum í umhverfinu. „Þau
til dæmis rannsaka heiminn með
því að stinga hlutum upp í sig og
smakka á umhverfi sínu. Börn og
fóstur eru líka með viðkvæmara
tauga- og ónæmiskerfi og æxlunar-
kerfi en fullorðnir. Það er hægara
sagt en gert að forðast öll þessi
efni – þau eru allt í kringum okkur
og tilurð þessara efna auðveldar
okkur oft lífið, þau lengja líftíma
andlitskremsins, auðvelda heim-
ilisþrifin og bæta lykt af okkur.“
Snyrtivörur
„Nokkur dæmi um það hvernig við
getum lágmarkað snertingu við
skaðleg efni í okkar daglega lífi er
til dæmis að horfa á notkun okkar
á snyrti- og hreinlætisvörum. Rot-
varnarefni og ilmefni eru dæmi-
gerð innihaldsefni í snyrtivörum.
Rotvarnarefnum er bætt við snyrti-
vörur til að koma í veg fyrir bakt-
eríu- og myglumyndun þegar við
stingum fingrunum í krukkuna. En
sum rotvarnarefni eru talin valda
hormónatruflunum og þau má
finna í maskörum, sjampói, kremi,
förðunarvörum og fleiru.
Ilmefnin í snyrtivörum eru
notuð til að gefa góða lykt eða
fela líkamslykt. Þessi efni skipta
þúsundum, en 26 þeirra hafa verið
skráð sem sérstaklega ofnæmis-
valdandi og það er skylda að skrá
þau í innihaldslýsingu vara. Mig
langar líka að benda á að náttúru-
leg ilmefni, til dæmis í ilmkjarnaol-
íum, geta líka verið ofnæmis-
valdandi.“
Kokteiláhrifin
„Síðan eru það blessuðu kokteil-
áhrifin. Flestar rannsóknir á
efnum og áhrifum þeirra hafa bara
skoðað hvert efni út af fyrir sig. En
hvað gerist þegar þeim er blandað
saman í einn kokteil?
Við komumst í snertingu við
hormónaraskandi efni úr ótal
áttum en það er mjög lítið vitað
um hvað gerist þegar þessi efni öll
blandast saman í líkama okkar.
Það eina sem vísindamenn vita
með vissu í dag er að blöndun efna
eykur skaðsemi þeirra.“
Umhverfismerki til bjargar
„Listinn yfir skaðleg efni í snyrti-
vörum er mjög langur og ómögu-
legt fyrir okkur að ætla leggja
þau öll á minnið. Það er hægt að
einfalda sér lífið með því að þekkja
tvö umhverfismerki og velja þau
þegar völ er á. Þetta er Svansmerkið
og Evrópublómið. Svansmerkið
er opinbert umhverfismerki
Norðurlandanna og Evrópublómið
er umhverfismerki Evrópusam-
bandsins og finnst oft á vörum eins
og klósettpappír, hreinsiefnum
og textíl. Þegar maður velur vörur
með þessum merkjum þá getur
maður verið öruggur um að hafa
valið umhverfisvænustu vörurnar
á markaðnum.
Í Svansvottuðum vörum eru
þekkt hormónaraskandi efni t.d.
ekki leyfð og heldur ekki þessi 26
ofnæmisvaldandi ilmefni sem ég
nefndi.
Svansvottaðar vörur sem fram-
leiddar eru fyrir börn fylgja líka
miklu strangari skilyrðum heldur
en vörur hugsaðar fyrir fullorðna,
þau eru til dæmis alveg án ilm-
efna, ekki bara án þessara 26 mest
ofnæmisvaldandi.“
Textíll
Textíliðnaðinum fylgir líka gríðar-
leg efnanotkun. Efnin er notuð til
að lita textílinn og losna við myglu
og skordýr.
Nokkur ráð um textíl:
• Þvo allan nýjan fatnað.
• Þvo föt alltaf upp úr Svansvott-
uðu og ilmefnalausu þvottaefni.
• Kaupa frekar notað en nýtt eða
fá gefins frá vinum og vanda-
mönnum (þá hefur flíkin verið
þvegin oft). Notuð flík er því
betri fyrir budduna, umhverfið
og heilsu barnanna.
• Þekkja helstu umhverfisvottanir
á fötum og textíl, algengust eru
Evrópublómið og GOTS, „Global
Organic Textile Standard“.
• Umhverfismerkin hjálpa okkur
að velja rétt!
Leikföng
Leikföng eru snúið dæmi því þau
eru gjarnan gerð úr plasti og plast
getur innihaldið skaðleg efni.
Vegna þess hversu mörg hneykslis-
mál hafa komið upp í leikfanga-
framleiðslu er eftirlit með plasti í
leikföngum mjög gott í Evrópu. Það
sama gildir þó ekki um leikföng
úr plasti sem eru framleidd og seld
utan Evrópu.
Þrátt fyrir þetta er mikilvægt að
við séum meðvituð um ákveðna
hluti þegar kemur að plastleik-
föngum. Það eru mörg efni sem
ekki eru leyfð við leikfangafram-
leiðslu, en ilmefni eru þó leyfð.
Einnig ofnæmisvaldandi ilmefnin
sem ég talaði um áðan. Þess vegna
þurfa foreldrar og aðrir aðstand-
endur barna að hafa nokkra hluti í
huga þegar leikföng eru keypt.
Nokkur ráð um leikföng
• Nota nefið – leikföng eiga ekki að
lykta af jarðarberjum eða öðrum
ávöxtum! Þau eiga heldur ekki
að hafa sterka lykt af plasti eða
öðrum efnum.
• Velja Svansvottuð leikföng –
frekar færri leikföng og vönduð
þegar kaupa á nýtt og leitum eftir
Svansmerkinu.
• Kaupa CE-merkt – Passa að
leikföngin séu CE-merkt, en það
þýðir að varan uppfyllir grunn-
kröfur Evrópska efnahagssvæð-
isins um öryggi og heilbrigði
og horfið til þess hvaða aldurs
leikföngin eru ætluð. Það gilda
strangari reglur um leikföng
ætluð 3 ára og yngri til dæmis því
þeim má stinga upp í sig.
• Velja harðplast – Veljið frekar
leikföng úr hörðu plasti og
forðist með öllu leikföng úr
mjúku plasti sem framleidd voru
fyrir árið 2013 þar sem þá var
reglugerðarbreyting sem herti á
kröfum um skaðleg efni í fram-
leiðslunni.
• Forðast plast framleitt fyrir 2013.
• Kaupa gegnheil viðarleikföng,
helst án málningar eða að
minnsta kosti með málningu
sem er örugg fyrir börn.
• Þvo ný leikföng fyrir notkun þar
sem á þeim gætu leynst skaðleg
efni frá framleiðslunni.
Þetta eru ekki leikföng
Það er líka mikilvægt að vita að það
eru margir hlutir á okkar heimili
sem börn ættu ekki að fá að leika
sér með svo sem farsímar, fjarstýr-
ingar, lyklar, umbúðir og kvittanir
svo fátt eitt sé nefnt. En í þeim geta
leynst þungmálmar og ýmis önnur
skaðleg efni.
Huga að inniloftinu
Síðast en ekki síst eru það gæði
innilofts en það er ekki síður mikil-
vægt að huga að því en efnainni-
haldi í vörum. Við erum hreinlega
að anda að okkur efnum heima
hjá okkur á hverjum degi. Efnin
bindast nefnilega ryki sem svífur
um loftið og fer þannig inn um
öndunarfæri okkar.
Allt sem við komum með inn á
heimilið lætur frá sér efni, efnin
gufa upp úr hlutum og festast í
rykögnum. Rafmagnstæki gefa
frá sér efni þegar kveikt er á þeim
og efni gufa upp úr nýjum hús-
gögnum.
Nokkur ráð um inniloft
• Rannsóknir sýna að það að lofta
út er besta leiðin til að losna við
efni úr umhverfi okkar. Mælt er
með að opna út í 3-5 mínútur í
senn, 2-3 á dag.
• Lofta sérstaklega út þegar kveikt
hefur verið á kertum vegna skað-
legra efna í brunanum.
• Lofta sérstaklega vel út þegar ný
húsgögn koma inn á heimilið.
• Þurrka reglulega af og þrífa.
• Velja umhverfisvottaðar ræsti-
vörur, merkt Svaninum eða
Evrópublóminu.
Að lokum
• Vandamálin liggja ekki í því sem
við gerum við sérstök tilefni,
heldur í daglegum venjum okkar.
• Leitum ávallt eftir umhverfis-
vottunum á vörum.
• Þvoum alla nýja hluti fyrir
börnin okkar, hvort sem það eru
leikföng eða textíll.
• Loftum vel út minnst tvisvar á
dag.
• Notum skynsemina – þurfum
við allar þessar vörur? Leiðum
hugann að því hvort eitthvað sé
mögulega óþarfi.
Flest af því sem við
notum daglega
inniheldur ótal efni. Þau
leynast í mat, fatnaði,
snyrtivörum, þvotta-
efnum, húsgögnum,
raftækjum, leikföngum,
veggmálningu og gólf-
efnum.
Hildur Harðardóttir
Efni í umhverfi barna
Hildur
Harðardóttir,
teymisstjóri
hjá Umhverfis-
stofnun, segir
að mörg efni
séu í kringum
okkur. „Við
öndum þeim að
okkur, gleypum
þau, borðum
og drekkum
og þau fara
meira að segja í
gegnum húðina
okkar til dæmis
þegar við
berum á okkur
snyrtivörur.”
FRÉTTABLAÐIÐ/
ANTON BRINK
Hormónaraskandi efni geta verið í ýmiss konar snyrtivörum.
8 kynningarblað 30. mars 2021 ÞRIÐJUDAGURSVANSVOTTUN