Morgunblaðið - 08.02.2021, Side 15

15
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 8. FEBRÚAR 2021
Vetur Hundur hlýjaði konu og kona hundi á kaffihúsi við Skólavörðustíg.
Eggert
Engin mælistika er
til um það hvenær ein-
staklingar verða of
gamlir til að skipta sér
af og hafa skoðanir á
margvíslegum þjóð-
félagsmálum.
Viðhorf margra er að
skoðanir og áherslur
eldri borgara eigi ekki
mikið erindi inn á vett-
vang Alþingis og sveit-
arstjórna, en þeir eru
þó tugþúsundir, þar af mikill fjöldi
einstaklinga með áratuga reynslu af
þátttöku í atvinnu-, stjórnmála- og
félagslífi þjóðarinnar. Störf Alþingis
almennt hafa ekki sýnt sérstaklega
fram á það, að núverandi aldurs-
samsetning þingmanna sé sú besta.
Hefðbundin starfsemi félaga eldri
borgara víðsvegar á landinu er af
hinu góða. Á þeim vettvangi eru sam-
þykktar fjölmargar ályktanir um
hagsmunamál eldra fólks og þær
sendar ýmist Alþingi eða sveit-
arstjórnum. Umfjöllun um þau mál-
efni á vettvangi Alþingis hefur á hinn
bóginn verið mjög takmörkuð og
endurspeglar að flest önnur málefni
hafa forgang þar umfram fjölmörg
hagsmunamál eldri íbúa.
Lífsferill undirritaðs, sem er skil-
greindur ellilífeyrisþegi, f. 1946, hef-
ur frá skólaárum að mestu verið
helgaður stjórnmálastarfi. Ég starf-
aði allt frá því námi lauk á vettvangi
Sjálfstæðisflokksins, borgarstjórnar,
Sambands íslenskra sveitarfélaga og
sem framkvæmdastjóri SÁÁ. Í það
starf var ég ráðinn skömmu eftir
stofnun samtakanna og starfaði þar í
sex ár.
Sífellt verið að hólfa einstaka
þjóðfélagshópa
Sífellt er verið að hólfa einstaka
þjóðfélagshópa og ákveða að svona
eða hinsegin eigi þátttaka þeirra og
hlutverk að vera, m.a. í starfsemi
stjórnmálaflokka. Hvað varðar fram-
boðsmál eldri borgara
er oftast gert ráð fyrir
að þeir sitji mjög aft-
arlega á framboðs-
listum í alþingis- og
sveitarstjórnarkosn-
ingum. Viðhorf margra
er að þeir eigi aðallega
að starfa í sér-
samtökum fyrir eldri
borgara, taka þar þátt í
margvíslegu fé-
lagsstarfi, sem er góðra
gjalda vert, og álykta
svona öðru hvoru um
sín kjaramál. Stjórn-
völd hlusta á þær óskir og kröfur
sem þar eru bornar fram, en gera
oftast lítið með þær. Starfsemi félaga
eldri borgara er víðast hvar mjög öfl-
ug en það er ekki síður mikilvægt
verkefni að tryggja að margvísleg
hagsmuna- og baráttumál þeirra sem
eldri eru fái nauðsynlega umfjöllun
og eftirfylgni á vettvangi Alþingis og
sveitarstjórna. Eini þingmaðurinn
sem er í hópi skilgreindra eldri íbúa,
þ.e. 67 ára og eldri, er 71 árs.
„Þeir eru orðnir of gamlir“
Almennt er lítil áhersla lögð á
þátttöku eldri borgara í starfi stjórn-
málaflokka nema rétt fyrir kosn-
ingar. Í langflestum tilvikum skipa
þeir sæti aftarlega á framboðslistum
við kosningar til Alþingis og sveit-
arstjórna, aðallega til að sýna kjós-
endum að eldri borgarar hafi ekki
gleymst þegar framboðslisti var
ákveðinn. Þeir eru sjaldnast gjald-
gengir í ýmis nefndarstörf sem
stjórnmálaflokkar skipa eða tilnefna
í – þeir eru orðnir „of gamlir“ til þess
er oft viðkvæðið.
Einstaklingar sem tilheyra þeim
hópi láta sífellt meira til sín taka á
vettvangi fjölmiðla, m.a. með greina-
skrifum um margvísleg málefni. Í
þeim hópi eru einstaklingar með
mikla reynslu af skipulags- og um-
ferðarmálum, m.a. skipulagsfræð-
ingar, arkitektar og verkfræðingar,
og aðrir sem koma úr ýmsum stétt-
um þjóðfélagsins. Margir þeirra
skrifa blaðagreinar og taka öflugan
þátt í opinberri umfjöllun um ýmis
málefni. Þeir hafa almennt mjög
ákveðnar skoðanir á margvíslegum
álitamálum, byggðar á reynslu
þeirra og þekkingu. Viðhorf þeirra
vekja oft athygli, enda eru þeir
óhræddir við að setja fram sínar
skoðanir með skýrum og afgerandi
hætti. Gott dæmi um það eru málefni
borgarlínu.
„Eldri borgarar“, segjum 65-90
ára, – það er þýðingarmikill ald-
arfjórðungur í lífinu – skiptast í jafn-
marga flokka og allar aðrar nið-
urraðanir fólks á yngra aldursskeiði.
Þar kemur til heilsa, áhugi, vilji, geta
o.s.frv. Margt af þessu fólki er með
mikla reynslu og fullan vilja til þess
að nota vit sitt og hæfileika.
Verði öflugir þátttakendur í
þjóðmálaumræðunni
Niðurstaða mín er sú að eldra fólk
eigi að vera virkir þátttakendur í
þjóðmálaumræðunni og skipa sæti
ofarlega á framboðslistum stjórn-
málaflokkanna við kosningar til Al-
þingis og sveitarstjórna. Með þeim
hætti mætti betur tryggja að hags-
muna- og baráttumál eldri ein-
staklinga fengju meiri vigt en nú er í
umfjöllun og ákvarðanatöku á þeim
vettvangi.
Í sveitarstjórnarkosningunum
2018 var kosningaþátttaka í Reykja-
vík um 67%. Í aldurshópnum 65-74
ára var hún töluvert meiri en í öðrum
aldurshópum eða um 83%. Fjöldi
íbúa í Reykjavík á kjörskrá er um
105.000, þar af eru 67 ára og eldri um
20.000 eða 19%.
Eftir Vilhjálm Þ.
Vilhjálmsson » „Viðhorf margra er
að skoðanir og
áherslur eldri borgara
eigi ekki mikið erindi
inn á vettvang Alþingis
og sveitarstjórna.“
Vilhjálmur Þ.
Vilhjálmsson
Höfundur er fv. borgarstjóri.
Aldur og stjórnmál
Á miðvikudaginn
mælti Katrín Jak-
obsdóttir forsætisráð-
herra fyrir frumvarpi
sínu til breytinga á
stjórnarskránni. Frum-
varpið er að miklu leyti
afrakstur vinnu sem
staðið hefur yfir frá því
snemma á þessu kjör-
tímabili og hafa for-
menn allra stjórn-
málaflokka, sem sæti
eiga á Alþingi, tekið þátt í henni. Ekki
náðist samstaða um tillögurnar og
var niðurstaðan því sú að forsætisráð-
herra legði frumvarpið fram í sínu
nafni í stað þess að formennirnir
stæðu í sameiningu að flutningi þess.
Leiðir það að sjálfsögðu til þess að
meiri óvissa er um framgang málsins
í þinginu en ef um samkomulagsmál
væri að ræða.
Í frumvarpinu eru annars vegar
allmargar breytingar á I. og II. kafla
stjórnarskrárinnar sem fjalla einkum
um embætti forseta, ríkisstjórn og
skylda þætti og hins vegar þrjú ný
ákvæði, um umhverfismál, auðlindir
og íslenska tungu.
Enn sem komið er hefur auðlinda-
ákvæðið fengið mesta athygli í um-
ræðum innan þings og utan en segja
má að umfjöllun um önnur ákvæði
hafi nokkuð setið á hakanum. Ég vil
ekki draga úr mikilvægi þess að auð-
lindaákvæðið fái mikla umræðu þar
sem fram koma rökstudd sjónarmið
bæði með og á móti, en það má ekki
verða til þess að önnur atriði, sem
einnig skipta verulegu máli, verði út
undan. Mikilvægt er að bæði kaflinn
um æðstu handhafa framkvæmd-
arvaldsins og umhverf-
isákvæðið fái vandaða
og gagnrýna skoðun,
bæði af hálfu stjórn-
málamanna, fræði-
manna og annarra
áhugamanna um stjórn-
skipun landsins.
Hér á eftir mun ég
fjalla um ýmsar af þeim
breytingum sem for-
sætisráðherra leggur til
að verði gerðar á
ákvæðum II. kafla
stjórnarskrárinnar. Um
aðrar greinar frum-
varpsins mun ég fjalla síðar.
Nokkur álitamál í nýja
frumvarpinu
1) Í 2. gr. frumvarpsins er lagt til
að forseti verði kjörinn samkvæmt
svokallaðri forgangsröðunaraðferð.
Þetta tel ég misráðið. Engin rök hafa
verið færð fyrir því að núgildandi að-
ferð sé ófullnægjandi og ef raunveru-
lega væri vilji til þess að kalla fram
ótvíræðan meirihlutastuðning í for-
setakjöri þá væri hreinlegra að leggja
til tveggja umferða kerfi. Þá væri
kosið á milli tveggja efstu frambjóð-
enda í síðari umferð ef enginn fengi
hreinan meirihluta í fyrri umferð.
Spurningin er hins vegar sú hvort
slíkt fyrirkomulag væri ekki full-
fyrirhafnarsamt þegar horft er til
takmarkaðra valda forsetaembætt-
isins.
2) Í 3. gr. er annars vegar lagt til að
kjörtímabil forseta verði lengt í sex ár
og hins vegar að enginn geti setið
samfellt sem forseti í fleiri en tvö
kjörtímabil. Lengd kjörtímabilsins er
auðvitað smekksatriði en hér á landi
en löng hefð fyrir fjögurra ára tíma-
bilum hjá kjörnum fulltrúum. Leng-
ing í sex ár er að mínu mati skaðlaus
en um leið ástæðulaus. Varðandi
fjölda kjörtímabila er ástæða til að
spyrja um tilgang og nauðsyn þess að
setja slíkar takmarkanir. Í þeim lönd-
um þar sem valdatími forseta er tak-
markaður með reglum af þessu tagi
er yfirleitt um að ræða verulega
valdamikil pólitísk embætti. Þar þyk-
ir tilefni til þess að tryggja að sami
einstaklingur fari ekki með mikil völd
í langan tíma. Augljóst er að þessi rök
eiga ekki við hér á landi.
3) Í 7. gr. er valdið til að ákæra ráð-
herra fyrir embættisrekstur þeirra
fært frá Alþingi til ríkissaksóknara
og opnað á frekari breytingar varð-
andi ráðherraábyrgð og Landsdóm.
Þetta er jákvætt enda ríkt tilefni til
breytinga eftir þann pólitíska og rétt-
arfarslega skrípaleik sem fólst í af-
greiðslu þingsins á ákæru gegn ráð-
herra 2010 og framhaldi þess máls.
Það er hins vegar mikilvægt að út-
færa nánar hvaða fyrirkomulag eigi
að taka upp í staðinn. Sú vinna er rétt
að hefjast.
4) Í 8. gr. er kveðið á um þingræð-
isregluna með skýrum hætti og að
sjálfsögðu ekki ástæða til að gera at-
hugasemdir við það. Í greininni er
hins vegar líka óljós og illa rökstudd
hugmynd um að forseti geti leitað
fyrirfram eftir yfirlýsingu þingsins
um stuðning eða hlutleysi áður en ný
ríkisstjórn er mynduð. Þarna er ein-
hver ráðagerð um að fara hálfa leið-
ina í átt að fyrirkomulagi sem tíðkast
í löndum eins og Svíþjóð og Finn-
landi, án þess að útfærslan sé full-
hugsuð eða kláruð.
5) Í 11. gr. er kveðið á um reglur
um skipun embættismanna, sem mik-
ilvægt er að ræða. Þar þarf m.a. að
greina hvort eða að hvaða leyti sé um
nýjar reglur að ræða og að hvaða
marki nauðsynlegt sé að skrifa inn í
texta stjórnarskrárinnar sjálfsagðar
ábendingar um að valdhafar skuli
vanda sig í störfum sínum.
6) Í 13. gr. er ný regla um vald-
heimildir svokallaðra starfsstjórna. Í
fljótu bragði virðist breytingin sem
þarna er boðuð leiða til meiri óvissu
en verið hefur að þessu leyti.
7) Í 14. gr. er lagt til nýtt ákvæði
um þingrof, sem nauðsynlegt er að
fara vel yfir. Þar þarf að taka ótví-
ræða afstöðu til þess hver eigi í raun
að fara með þingrofsvaldið, forsætis-
ráðherra, forseti eða Alþingi. Það
tengist síðan almennri umræðu um
það, hvort eða hversu mikið forseti
eigi að hafa af heimildum til að taka
matskenndar ákvarðanir, sem varða
pólitísk álitaefni. Þar er um að ræða
grundvallarumræðu sem óhjá-
kvæmilegt er að taka í þessu sam-
hengi.
Hversu pólitískt á
forsetaembættið að vera?
Nefna má fleiri þætti í þessum
kafla frumvarpsins, sem þörf er á að
ræða frekar. Sum ákvæðin eru vissu-
lega til bóta en önnur þarfnast endur-
skoðunar. Það sem hins vegar vantar
helst í þetta frumvarp er skýrari leið-
sögn um það álitamál sem vikið er að
hér að framan, þ.e. um mörk vald-
heimilda forsetans. Eins og frum-
varpið er sett fram er vissulega gert
ráð fyrir því að áfram verði í stjórn-
arskrá reglur um að forseti láti ráð-
herra framkvæma vald sitt, að forseti
sé ábyrgðarlaus á stjórnarathöfnum
og að ráðherrar beri ábyrgð á stjórn-
arframkvæmdum öllum. Allt þetta
gefur ótvírætt til kynna að staða for-
seta í sambandi við stjórnarathafnir
sé bara formleg og feli ekki í sér eig-
inleg völd. Af frumvarpinu má hins
vegar ráða að í einhverjum tilvikum
geti verið undantekningar frá því og
forseti geti upp að vissu marki tekið
matskenndar ákvarðanir, svo sem í
sambandi við þingrof.
Nauðsynlegt er að taka fram í
þessu sambandi að hvorki núgildandi
stjórnarskrá né frumvarpið fela í sér
nokkrar heimildir fyrir forseta til að
eiga frumkvæði að neinum ákvörð-
unum af þessu tagi. Frumkvæðið
hlýtur alltaf að koma frá ráðherra,
sem leggur mál fyrir forseta til stað-
festingar. Spurningin sem vaknar, til
dæmis í sambandi við þingrofs-
ákvæðið – en ekki bara það – er hvort
forseti hafi frjálst val um það að neita
að staðfesta tillögur ráðherra. Þetta
atriði kallar á miklu ítarlegri umfjöll-
un en finna má í frumvarpi forsætis-
ráðherra. Það kallar um leið á um-
ræður um það, hversu mikil pólitísk
völd eigi að fela forseta. Þeirri spurn-
ingu þarf að svara af hreinskilni ef á
annað borð er farið út í breytingar á
þeim ákvæðum stjórnarskrárinnar,
sem embættið varða.
Gallinn við þennan hluta frum-
varps forsætisráðherra er í stuttu
máli sá, að verið er að leggja til breyt-
ingar á ýmsum atriðum sem engin
sérstök þörf er á að breyta, en látið
ógert að taka á og skýra aðra þætti
sem raunverulega hafa valdið vafa.
Eftir Birgi
Ármannsson » Frumvarpið kallar á
hreinskilnar umræð-
ur um það hversu mikil
pólitísk völd eigi að fela
forseta.
Birgir
Ármannsson
Höfundur er formaður
þingflokks Sjálfstæðisflokksins.
Gallaður forsetakafli í frumvarpi forsætisráðherra