Morgunblaðið - 09.02.2021, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 9. FEBRÚAR 2021
Hægt er að lýsa skoðun á ritstjórnargreinum Morgunblaðsins á http://www.mbl.is/mogginn/leidarar/
Fyrir Alþingiliggur núfrumvarp
um breytingu á lög-
um um fjölmiðla og
snýst um stuðning
við einkarekna fjöl-
miðla. Frumvarp
þetta var lagt fram
í nóvember síðastliðnum og átti
að taka gildi í byrjun þessa árs,
en er enn til umræðu á Alþingi.
Þær tafir koma út af fyrir sig
ekki á óvart enda átti að af-
greiða slíkt frumvarp fyrir
rúmum tveimur árum, á sama
tíma og Alþingi samþykkti
stuðning við bókaútgáfu, en síð-
an hefur málið þvælst um innan
og utan þings í ýmsum myndum
um leið og íslenskir fjölmiðlar
eiga í miklum rekstrar-
erfiðleikum og hafa sumir orðið
að draga úr þjónustunni við al-
menning.
Þetta er alvarleg staða og á
henni eru ýmsar skýringar.
Tvær vega mjög þungt, annars
vegar sú staðreynd að íslenskir
fjölmiðlar þurfa að keppa við
ríkismiðil, ekki aðeins um fram-
boð á efni og þar með um at-
hygli almennings, líkt og þekkt
er til dæmis annars staðar á
Norðurlöndum, heldur líka á
auglýsingamarkaði, en sú staða
er ekki uppi annars staðar á
Norðurlöndum og er raunar
nánast óþekkt erlendis. Hins
vegar búa innlendir fjölmiðlar
við vaxandi samkepppni frá er-
lendum risafyrirtækjum á borð
við Google og Facebook og nú
virðist staðan orðin sú að þessi
fyrirtæki taki til sín allt að tvö-
falt meira af íslenskum auglýs-
ingamarkaði en Ríkisútvarpið,
sem þó tekur um tvo milljarða
af þessum markaði. Það er því
ljóst að nú er svo komið að stór
hluti íslensks auglýsingafjár fer
annars vegar til ríkisins og hins
vegar til erlendra risafyrir-
tækja sem halda ekki úti starf-
semi hér á landi og greiða ekki
skatta hér. Fullyrða má að fáar
atvinnugreinar, ef nokkur, búi
við sambærilegar aðstæður og
íslenskir fjölmiðlar.
Þrátt fyrir þessar aðstæður
er Ísland „eina norræna ríkið
sem veitir ekki beina eða óbeina
styrki til einkarekinna fjöl-
miðla“, eins og fram kemur í
greinargerð með frumvarpi
menntamálaráðherra. Þar má
einnig sjá að verði þetta frum-
varp að lögum með þeim heild-
arstyrk sem fyrirhugaður er,
400 milljónir króna, þá verður
Ísland í hærri kantinum þegar
horft er á beinan ríkisstuðning
við einkarekna fjölmiðla á
Norðurlöndum á íbúa og þær
tillögur sem þar liggja fyrir um
aukinn stuðning. Í greinargerð-
inni er hins vegar ekkert
minnst á þann óbeina styrk sem
ekki skiptir minna máli fyrir
marga miðla og felst í því að
ekki er greiddur
virðisaukaskattur
af áskriftum.
Óbeinn stuðningur,
hvort sem er í
gegnum virð-
isaukaskattskerfið,
eins og algengt er í
Evrópu, eða í gegn-
um tryggingagjald, eins og hug-
myndir hafa verið um hér á
landi, er æskilegri en beini
stuðningurinn og ætti að
minnsta kosti að koma til sam-
hliða beina stuðningnum. Í því
sambandi verður að hafa í huga
að beini stuðningurinn sem
frumvarpið gerir ráð fyrir er
mjög lítill miðað við stuðning
við bókaútgáfu, tónlist og kvik-
myndir, en þessar greinar eru
nefndar til samanburðar við
fjölmiðla í greinargerð frum-
varpsins.
Þegar horft er til bókaútgáf-
unnar vekur athygli að sem
hlutfall af rekstrarkostnaði er
veittur mun hærri styrkur til
bóka en ætlaður er til fjölmiðla
og ekki vekur síður athygli að
einstakar erlendar bíómyndir
sem að hluta eru teknar upp hér
á landi geta fengið margfaldan
íslenskan ríkisstyrk á við
stærstu íslensku einkareknu
fjölmiðlana. Það er eitthvað
mjög bogið við þessa mynd og
hún sýnir í öllu falli að hugur
fylgir aðeins máli að hluta til
þegar rætt er um þýðingu ís-
lenskra fjölmiðla og stuðning
við þá.
Æskilegast væri að rekstrar-
umhverfi fjölmiðla, líkt og ann-
arra fyrirtækja, væri með þeim
hætti að ekki þyrfti að ræða
ríkisstuðning. Slíkur stuðn-
ingur er út af fyrir sig aldrei
æskilegur og getur í tilviki fjöl-
miðla verið mjög varasamur.
Ríkisvaldið verður til að mynda
að gæta sín mjög að tengja hann
ekki við efni fjölmiðla með þeim
hætti að svo virðist sem reynt sé
að hafa áhrif á umfjöllun. Þess
vegna verður stuðningurinn að
vera eins almennur og nokkur
kostur er. Ríkisvaldið ætti líka
að stíga þau skref sem það get-
ur til að gera stuðninginn óþarf-
an, til dæmis með því að draga
ríkismiðilinn af auglýsinga-
markaði og draga úr framboði
hans eins og kostur er á. Ríkis-
útvarpinu ætti til að mynda ekki
að líðast að leggja í sérstaka
samkeppni við einkarekna
miðla, en í umsögn Símans um
frumvarpið eru nefnd dæmi um
grunsamlegt athæfi Ríkis-
útvarpsins sem stjórn stofn-
unarinnar og ráðherra hljóta að
taka til alvarlegrar skoðunar.
Þá ætti ríkið að beita sér
gagnvart auknum umsvifum
samfélagsmiðla og leitarvéla á
auglýsingamarkaði í skjóli
skattleysis. Slíkar aðgerðir eru
augljóst sanngirnismál og löngu
tímabærar.
Það hefur gengið
með ólíkindum hægt
að klára mál um
rekstrarumhverfi
fjölmiðla}
Málið er enn til
umræðu á Alþingi
S
enn er komið ár síðan heimsfaraldur
kórónuveiru skall á landinu. Áður
en til þess kom voru þegar farin að
hrannast upp óveðursský á vinnu-
markaði vegna versnandi stöðu í
ferðaþjónustu með falli Wow, þannig að at-
vinnuleysi hafði þegar aukist, sér í lagi á til-
teknum svæðum landsins.
Heimsfaraldurinn hefur kallað á snör við-
brögð stjórnvalda til verndar líkamlegu og geð-
heilbrigði þjóðar í baráttu við veiruna og ekki
síður vegna þess áfalls og þjóðfélagsbreytinga
sem skyndilega urðu. Faraldurinn hefur einnig
kallað á snör viðbrögð stjórnvalda vegna þess
mikla efnahagsáfalls sem faraldurinn hefur leitt
yfir landið með fjöldaatvinnuleysi sem eykst
jafnt og þétt. Atvinnuþátttaka landsmanna 16-
74 ára hefur ekki mælst minni hér á landi frá
því mælingar hófust fyrir 30 árum. Í fyrsta sinn mælist at-
vinnuþátttaka undir 80%, hlutfall starfandi kvenna var um
71% og starfandi karla um 76% í lok árs. Þessi alvarlega
staða birtist svo með misjöfnum hætti eftir landshlutum og
er staðan langsamlega verst á þeim hluta landsins sem
mest hefur sinnt þjónustu við Keflavíkurflugvöll. Atvinnu-
leysi á Suðurnesjum er svo alvarlegt að neyðaraðgerðir
ættu að vera komnar á af hálfu stjórnvalda til fjölgunar
starfa á svæðinu þar sem nærri fjórði hver einstaklingur
er án atvinnu!
Atvinna, atvinna, atvinna, segir ráðherra ríkisstjórn-
arinnar en nú þegar nærri ár er frá fyrsta höggi er ekki
laust við að maður spyrji sig hvort ríkisstjórnin
sé algjörlega ráðþrota þegar kemur að fjölgun
starfa á fjölbreyttum vettvangi. Við vitum að
þegar ferðamannabylgjan skall á okkur eftir
gosið í Eyjafjallajökli vorum við algjörlega
óundirbúin undir flóðið. Innviðir ferðaþjónustu
voru veikburða og kallað eftir uppbyggingu
þeirra og stefnu stjórnvalda í ferðamálum. Lít-
ið hefur til þess spurst og ekkert núna á þeim
tíma sem hægðarleikur er að ráðast í meiri-
háttar framkvæmdir á meðan ferðamenn sitja
heima. Hvar er ráðherra nýsköpunar, atvinnu-
vega og ferðamála á tólfta mánuði atvinnu-
kreppu? Alls hafa 98 ráðningarstyrkir verið
veittir á árinu en í desember kom fram að lítil
sem engin kynning hefði verið á því átaki af
hálfu hins opinbera og umsóknir því fáar. Það
að sitja með hendur í skauti og bíða eftir næstu
bylgju ferðamanna er bara alls ekki boðlegt af hálfu rík-
isstjórnar í atvinnukreppu. Undirmönnun í heilbrigð-
isþjónustu er staðreynd sem hægt væri að bregðast við
með auknu fjármagni. Stuttur afgreiðslutími og óralöng
bið á símalínu Vinnumálastofnunar bendir til undirmönn-
unar þar líka. Uppbygging á innviðum í ferðaþjónustu kall-
ar á margskonar störf. Ríkisstjórnin þarf að fara fram með
góðu fordæmi og skapa bæði opinber störf og hvata til auk-
inna starfa í einkageiranum með margvíslegum hætti.
Helga Vala
Helgadóttir
Pistill
Atvinna, atvinna, atvinna?
Höfundur er þingman Samfylkingarinnar.
helgavala@althingi.is
STOFNAÐ 1913
Útgáfufélag: Árvakur hf., Reykjavík.
Ritstjóri:
Davíð Oddsson
Aðstoðarritstjóri:
Karl Blöndal
Ritstjóri og framkvæmdastjóri:
Haraldur Johannessen
BAKSVIÐ
Andrés Magnússon
andres@mbl.is
Ísland er í 2. sæti ríkja heimsþegar litið er til lýðræðislegrastjórnarhátta. Einungis Nor-egur stendur Íslandi framar
að því leyti. Þetta er niðurstaða
greiningardeildar breska tímaritsins
The Economist (The Economist In-
telligence Unit), sem hefur tekið
saman lýðræðisvísitölu velflestra
ríkja heims frá árinu 2006.
Þrátt fyrir að Íslendingar geti
vel við þá niðurstöðu unað eru nið-
urstöðurnar fyrir heimsbyggðina
alla ekki sérlega uppörvandi. Meðal-
einkunnin hefur aldrei verið lægri
frá upphafi mælinga, en rétt tæpur
helmingur býr við lýðræði af ein-
hverju tagi. Meirihluti jarðarbúa
ekki.
Að baki vísitölunni liggja fimm
meginþættir: Kosningafyrirkomlag
og fjölbreytni, stjórn ríkisvaldsins,
stjórnmálaþátttaka, stjórnmála-
hættir og borgararéttindi. Fyrir
hvern þeirra er gefin einkunn sam-
kvæmt nokkrum matþáttum á bilinu
0-10, en lokaeinkunnin er meðaltal
þeirra. Rannsóknin nær til 165 full-
valda ríkja og tveggja sjálfstjórnar-
svæða, sem er þorri ríkja heims. Þau
sem upp á vantar eru öll örríki, svo
rannsóknin nær svo að segja til alls
mannkyns.
Af þessum 167 löndum teljast
75 (eða 44,9%) vera lýðræðisríki.
Þeim er hins vegar skipt í tvo flokka,
þau sem teljast tvímælaust vera lýð-
ræðisríki með einkunn á bilinu 8-10
og svo hin sem eru lýðræðisríki, en
veikluð á einhvern hátt, þannig að
einkunnin er á bilinu 6-8. Góðum lýð-
ræðisríkjum fjölgaði um eitt frá í
fyrra, svo nú eru þau 22 talsins, en
veikluðum lýðræðisríkjum fækkaði
um tvö niður í 52. Alræðisríkjunum
fjölgaði hins vegar um þrjú og eru 57
alls, en síðan eru 35 önnur, sem eru
blendin þar á milli.
Af þessum fjöldatölum má segja
að alræðið sé í sókn en lýðræðið
ekki. Það er þó frekar þegar litið er
til einkunnanna og mannfjöldans þar
að baki sem segja má að sígi á
ógæfuhliðina.
Meðaltal einkunna ríkja heims
var 5,37 að þessu sinni (var 5,44 í
fyrra), en það er langlægsta meðal-
tal frá upphafi þessarar mælingar.
Það endurspeglar vel að 116 lönd
lækkuðu í einkunn frá í fyrra, en það
eru rétt tæp 70% þeirra.
Samkvæmt rannsókninni búa
49,4% jarðarbúa við lýðræði af ein-
hverju tagi, en ef aðeins er horft til
lýðræðisríkja í fremstu röð kemur á
daginn að þar búa aðeins 8,4%, sem
þó er töluverð hækkun frá 2019 þar
sem nokkur Asíuríki færðust upp
listann og eitt þeirra, Taívan, mjög
hressilega upp í 1. flokk.
Viðbrögð við kórónuveirunni
laska lýðræðið
Nú er það svo að lýðræðið hefur
hægt og bítandi færst í aukana á um-
liðnum áratugum. Síðustu árin hefur
þó hægst á þessari sókn lýðræðisins
og það jafnvel gefið eftir.
Í ljósi heimsfaraldursins voru
áhrif hans sérstaklega könnuð, en
lækkunina í ár má fyrst og fremst
(en þó ekki einvörðungu) rekja til
sóttvarnaaðgerða stjórnvalda, sem
skerða einstaklingsfrelsi og borg-
araréttindi á margvíslegan hátt.
Þar staldra margir við að lönd
eins og Frakkland og Portúgal telj-
ast nú veikluð lýðræðisríki, sem og
Bandaríkin. Hins vegar lækkaði ein-
kunnin mun meira og víðar meðal al-
ræðisríkjanna, sem staðfestir tilgát-
una um að lengi geti vont versnað.
Svipað var upp á teningnum í hinum
blendnu ríkjum.
Alls staðar þar sem dró úr lýð-
ræðinu voru sóttvarnaráðstafanir
aðalástæðan, en eitt og annað fleira
kom til. Og sums staðar er uppi
grunur um að plágan hafi verið not-
uð til þess að herða tökin.
Ekki er að efa að lýðræðisríkin
auki frelsi manna á ný eftir farald-
urinn, en miðað við orð sóttvarna-
yfirvalda má víða spyrja að hve
miklu leyti og hversu hratt.
Lýðræðið veiklast
í heimsfaraldrinum
Lýðræðisvísitalan 2020
Ríki heims eftir stjórnarfari
Hong Kong
Singapore
Heimild; The Economist Intelligence Unit
9 – 10
8 – 9
7 – 8
6 – 7
5 – 6
4 – 5
3 – 4
2 – 3
0 – 2
Engin gögn
Lýðræði
Veiklað lýðræði
Blandað stjórnarfar
Alræði