Morgunblaðið - 15.02.2021, Blaðsíða 28

28 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 15. FEBRÚAR 2021
Bannað að giftast
Tvímælalaust má segja að hræði-
legustu og grimmilegustu lög sem
sett hafa verið á Íslandi hafi verið
lögin um bann við giftingu holds-
veikra árið 1776. Þau áttu að koma
í veg fyrir að holdsveikir ættu börn
og með því var talið að sjúkdóm-
urinn myndi
hverfa úr land-
inu. Rökin fyrir
þessum lögum
voru meðal ann-
ars að konur og
börn kvæntra
holdsveikra karl-
manna myndu
lenda á vergangi
þar sem þeir
gátu ekki unnið yfir þeim. Áttu lög-
in um bann við giftingu holdsveikra
að koma í veg fyrir slíkt. Slík lög
voru séríslenskt fyrirbæri. Á þess-
um tíma, árið 1776, var ekki vitað
hvernig fólk fékk holdsveiki, enda
var ekki vitað að hún væri smit-
sjúkdómur. Fólk fékk veikina af
einhverjum orsökum, flestir héldu
þá að hún væri arfgeng.
Í inngangi Más Jónssonar sagn-
fræðings að bókinni Guðs dýrð og
sálnanna velferð, sem hann tók
saman um prestastefnudóma
Brynjólfs Sveinssonar biskups í
Skálholti á árunum 1639 til 1674,
kemur fram að eina „framfaramálið
sem unnið var að í biskupstíð
Brynjólfs voru holdsveikraspítalar,
sem prestar að frumkvæði konungs
lögðu til árið 1650 að yrðu stofnaðir
í öllum fjórðungum“ á Íslandi. Eru
það fyrstu hospítöl fyrir holdsveikt
fólk hér á landi eins og þeir voru
nefndir alla þá tíð sem þeir voru
starfræktir frá því um miðja 17. öld
og fram á þá nítjándu. Hospítölin
voru Möðrufell í Eyjafirði,
Klausturhólar í Grímsnesi (Haugs-
hús á Álftanesi og síðar Kald-
aðarnes í Flóa), Hörgsland á Síðu
og Hallbjarnareyri í Eyrarsveit í
Snæfellsnessýslu.
Hospítalið á Möðrufelli
í Eyjafirði
Ein prestsdóttir, Guðrún Jóns-
dóttir (fædd 1760), dóttir Jóns Guð-
mundssonar (1711-1767) frá Þöngla-
bakka í Þingeyjarsýslu, var holds-
veikisjúklingur á Möðrufelli. Í bréfi
Stefáns Thorarensen amtmanns og
umsjónarmanns hospítalsins, dag-
settu 22. desember 1783, þar sem
kemur fram að Sigfús Jónsson pró-
fastur hafi borið undir hann að fá
að sækja um pláss á Möðrufells-
hospítali fyrir „spedalsk fruentim-
mer, ved navn, Guðrún“. Kemur
einnig fram að hún sé dóttir séra
Jóns Guðmundssonar heitins. Móðir
Guðrúnar, Solveig Snorradóttir (f.
1725), lést úr holdsveiki á Eyri í
Þönglabakkasókn í Þingeyjarsýslu
árið 1771. Í Þjóðskjalasafni Íslands
er varðveitt uppskrifað dánarbú
maddömu Solveigar, móður Guð-
rúnar, frá 4. apríl 1771. Dánar-
meins Solveigar er ekki getið þar
en hún skildi eftir sig börnin
Snorra, Jónsa, Guðmund og Guð-
rúnu, „nú munaðarlaus“. Þá hefur
Guðrún verið á tólfta ári. Þegar
Guðrún var 26 ára var svo komið
fyrir henni að hún varð að leggjast
inn á Möðrufellshospítal. Hún fór
þá frá heimili sínu á Þönglabakka
að Möðrufelli þann 12. febrúar
1786. Hún átti eftir að dvelja á
hospítalinu næstu 35 árin eða þar
til hún lést 19. júlí árið 1821. Í
prestsþjónustubók Grundarþinga
var hún titluð „hospítalslimur frá
Möðrufelli“. Guðrún lést úr land-
farsótt, 61 árs að aldri.
Engar teikningar eða myndir eru
til af hospítalslimum á Möðrufelli
nema af einni konu, Rósu Ólafs-
dóttur ekkju. Rósa, sem hafði verið
niðurseta á Æsustöðum í Grundar-
þingum frá árinu 1835, var flutt á
Möðrufell árið 1836. Ævisaga Rósu
er í stuttu máli á þann veg að í
byrjun nítjándu aldar (1801) var
hún húsfreyja í Syðra-Dalsgerði í
Miklagarðssókn í Eyjafjarðarsýslu.
Hún var þá gift sér mun eldri
manni, Jóni Einarssyni bónda, sem
var 61 árs en hún rétt um þrítugt.
Þau áttu þá soninn Jón, sem var tíu
ára. Síðan bættist annar sonur við,
Ívar, sem fæddist 21. janúar árið
1804. Eiginmann sinn missti Rósa í
byrjun árs 1806, 65 ára gamlan, úr
brjóstveiki. Árið 1835 var síðan svo
komið fyrir Rósu að hún var orðin
holdsveik og var hún þá flutt á
Möðrufell þar sem hún dvaldi þar
til hún lést 2. október 1837, 69 ára
að aldri. Árið 1836 heimsótti franski
vísindamaðurinn og læknirinn Paul
Gaimard Möðrufell í víðkunnri Ís-
landsför sinni, eins og fram kemur í
nýlegri bók Árna Snævarr sagn-
fræðings, Maðurinn sem Ísland
elskaði: Paul Gaimard og Íslands-
ferð hans 1835-1836. Á meðan
Gaimard dvaldi á Möðrufelli skoð-
aði hann umrædda Rósu og er sjúk-
dómslýsingin sem hann skrifaði um
hana í dagbók hans. Sú dagbók er
varðveitt í ríkisskjalasafninu í
Frakklandi. Með Gaimard í för var
teiknari, Louis Bévalet, sem teikn-
aði Rósu.
Í dagbók Gaimards er eftirfar-
andi sjúkdómslýsing:
Á Möðrufelli skoðaði Gaimard Rósu
Ólafsdóttur, 68 ára, sem hafði dvalist
þar í hálft annað ár. Hún var fædd á
[Jódísar]stöðum [í Munkaþverár-
klausturssókn] og hafði verið
holdsveik í tvo áratugi, eins
og móðir hennar og móð-
urafi. Hún fékk fyrst hita
en síðan tóku við al-
mennar bólgur í
vöðvum og kirtl-
um, segir hún,
og bætir við að
þetta hafi verið
um allan líkam-
ann. Thorlacius
prófastur segir að þannig byrji venju-
lega þessi veiki. Einkennin komu fyrst
fram í andliti en síðan á fótum og
lærum. Röddin varð hás á sjöunda
ári og hún átti erfitt með að draga
andann. Nú á hún við öndunarörðug-
leika að stríða annað slagið og finnur
til, sérstaklega, segir hún, á nýju og
fullu tungli. Þessi kona hefur litla
matarlyst og þjáist af miklum melt-
ingartruflunum. Hún fer lítið út og á
erfitt með svefn og mókir fremur en
sefur. Hún sér mjög illa. Hún segist
þó greina hvíta litinn á pappírnum
sem ég er að skrifa á þessa stundina
fyrir framan hana. Maginn tæmist
stundum auðveldlega og stundum
með erfiðismunum að jafnaði á
þriggja daga fresti. Hún er glaðlynd
að eðlisfari. Hún hefur unnið hörðum
höndum alla ævi og sinnt öllum þeim
störfum sem í hlut íslenskra kvenna
koma […]
Þá hafði hún harðar stórar vört-
ur og bletti um allt andlitið. Rósa
var með stórt og afar ljótt sár á
nefbroddinum. Varirnar voru
bólgnar og þaktar sárum. Á kinn-
unum sáust merki um stór ör. Hún
hafði allar tennur í munni. Mikil
lykt var af tám hennar og margar
neglur dottnar af og hún var með
sár á efri hluta tánna.
Rósa fann ekki fyrir sárs-
auka í fótum en aftur á
móti miklum kláða.
Teikningin af Rósu er
afar merkileg og verð-
mæt því að hún er ein
af fáum teikningum
sem til eru af holds-
veikisjúklingi af
gömlu holds-
veikihospítölunum.
Óhreinu börn-
in hennar Evu
Bókarkafli | 31. janúar síðastliðinn var alþjóða-
dagur holdsveikinnar sem haldinn er til að vekja
fólk til umhugsunar um þennan hryllilega smit-
sjúkdóm sem margir halda að búið sé að uppræta
en grasserar því miður enn. Í bókinni Óhreinu
börnin hennar Evu rekur dr. Erla Dóris Hall-
dórsdóttir sögu holdsveiki í Noregi og á Íslandi.
Hospítal Þannig má ætla að baðstofa á holdsveikraspítölum á Íslandi hafi litið úr en þessi hospítöl voru starfrækt
frá miðri 17. öld og fram á þá nítjándu. Í baðstofunni voru fjórar rekkjur, næturgagn undir rúmum, borð og stólar
við hvert rúm. Fyrir miðju baðstofunnar er reykháfur (rör) og í gegnum hann átti ólyktin að fara sem oft fylgdi
þessum sjúklingum. Má ætla að lyktin hafi stafað af graftarsýkingum í hnútunum sem mynduðust á líkþrár-
sjúklingum og þegar fingur eða tær duttu af limafallssjúklingum. Linda Ólafsdóttir teiknaði myndina.
Holdsveiki Rósa Ólafsdóttir, holdsveikisjúklingur á Möðrufellshospital,
árið 1836. Andlit hennar var hræðilegt að sjá, svo illa hafði holdsveiki-
bakterían leikið Rósu. Hún var nærri blind og með lokuð augu.
25
Ræktum og verndum geðheilsu okkar
Nýir skammtar daglega á gvitamin.is
Hvíldu skjáinn
í hálftíma fyrir
svefn