Morgunblaðið - Sunnudagur - 28.03.2021, Page 18

18 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 28.3. 2021
HÖNNUN
H
vað ef mannvirki myndu
spretta upp úr jarðlögunum
eða verða til fyrir tilstilli veð-
urfarsins á því svæði þar sem
þau eru staðsett? Hvað ef
byggingar framtíðarinnar yrðu til úr þeim efn-
um sem til staðar eru og umbreyttust í krafti
þeirrar orku og þeirra auðlinda sem finna má í
nánasta umhverfi þeirra? Hvernig litu nátt-
úrulegustu mannvirki jarðar út, laus við skað-
lega námuvinnslu og óendurnýtanlega orkuöfl-
un?“ Þetta eru spurningar sem Arnhildur og
Arnar varpa fram í tengslum við verkefni sitt
Hraunmyndanir (e. Lavaforming).
Eldgos er hafið í Geldingadal við Fagradals-
fjall á Reykjanesskaga. Átta hundruð ár eru
síðan síðast gaus á Reykjanesskaganum. Það
er því ekki ólíklegt að nýtt eldgosatímabil sé
hafið á svæðinu. Páll Einarsson jarðeðlisfræð-
ingur sagði í samtali við Morgunblaðið að við
mættum búast við því á næstu tvö til þrjú
hundruð árum yrðu fleiri eldgos en hafa verið
á síðustu öldum.
Hraunflæði hefur mótað landslag í milljarða
ára, en á manntíma hefur hraun verið eyði-
leggjandi afl. Basískt hraunflæði getur inni-
haldið nóg byggingarefni fyrir grunnstoðir
heillar borgar sem myndi rísa á nokkrum vik-
um. Hljómar ef til vill eins og fjarstæðukennd
framtíðarsýn, en erum við kannski komin á
þann stað, með tilliti til loftslagsbreytinga að
við neyðumst til að ímynda okkur heim sem lít-
ur öðruvísi út en sá sem við þekkjum, þar sem
notast er við aðrar aðferðir og hugmynda-
fræði? Arnhildur, sem stofnaði stofuna s.ap
arkitektar, vinnur ásamt teymi sínu að hefð-
bundnum arkitektaverkefnum, en einnig til-
raunakenndari verkefnum eins og þessu. Þar
koma börnin hennar inn í teymið, Arnar
Skarphéðinsson sem stundar nám við Listahá-
skóla Íslands og Björg Skarphéðinsdóttir sem
er fatahönnuður og grafískur miðlari. Nýlega
varð Katerina Blahutova arkitekt hluti af
teyminu. Með verkefni þeirra, Hraunmynd-
unum, vonast þau til þess að varpa nýju ljósi á
mannvirkjagerð á tímum loftslagsbreytinga og
hvernig hægt er að nýta byggingarefni sem nú
þegar er til staðar á hverjum stað fyrir sig.
Verkefnið hlaut nýverið styrk frá ferðamála-,
iðnaðar- og nýsköpunarráðherra.
Umhverfisvottanir og
kolefnisspor mannvirkjagerðar
Kolefnisfótspor mannvirkjagerðar er um 40%
af heildarlosun koltvíoxíðs í heiminum, þar af
er 9% vegna sementsframleiðslu, samt eykst
bæði eftirspurn og framleiðsla á steypu í heim-
inum með ári hverju. Arnar hefur rannsakað
þetta sérstaklega í námi sínu við Listaháskól-
ann og segir umhverfisvottanir bygginga stórt
skref í rétta átt. Að þær hafi góð áhrif á fram-
kvæmd og rekstur þeirra bygginga sem eru
vottaðar en enn þá vanti mikið upp á að tekið
sé á raunverulegum vanda tengdum loftslags-
málum.
„Ef öll hús í dag væru byggð eftir ströng-
ustu núverandi umhverfisvottunum og kröfum
myndu þær framkvæmdir samt hafa þau áhrif
á loftslagið að það mundi hitna um að minnsta
kosti 3-5° gráður,“ segir Arnar.
Sem dæmi um þetta nefnir Arnar Bloom-
berg-bygginguna í London. Sú bygging er með
hæstu mögulegu BREEAM-vottun í heimi
þótt hún innihaldi mikið magn af innbundnu
kolefni. BREEAM er eitt þekktasta vistvott-
unarkerfi í heiminum og er ein af þeim um-
hverfisvottunum sem notaðar eru í Evrópu.
Vottunarkerfið hvetur bæði til sjálfbærrar
byggingarhönnunar sem og vistvænnar
stjórnunar á verk- og rekstrartíma.
Markmið milliríkjanefndar Sameinuðu þjóð-
anna um loftslagsbreytingar, IPCC, er að
halda hlýnun jarðar undir 1,5° mörkum. Sam-
kvæmt skýrslu og rannsóknum vísindamanna
myndi meiri hækkun hafa gríðarlegar hörm-
ungar í för með sér.
„Vandamálið er að flestar umhverfisvottanir
bygginga líta mest til rekstrartengds koltvíox-
íðs í byggingum [e. operational carbon]. Það er
sú losun sem verður gegnum rekstur
byggingarinnar allan hennar líftíma, sem getur
verið allt að 100 ár í einhverjum tilfellum. Þessi
losun, af því hún er mæld yfir langan tíma, er
því meirihluti af heildarkoltvíoxíðlosun bygg-
ingar,“ segja Arnhildur og Arnar. Þau segja
jafnframt að rekstrartengt koltvíoxíð sé frekar
einfalt að mæla. Því sé í flestum löndum nú þeg-
ar stýrt af reglukerfi byggingariðnaðarins og
yfirvalda með auknum kröfum um einangr-
unargildi, orkuramma og fleira. „Í mörgum til-
fellum er hægt að minnka þennan hluta kolefn-
isspors bygginga umtalsvert. Jafnvel niður í
mælanlegt núll ef vandað er til verka. Það er
hins vegar hluti hins innbundna koltvíoxíðs sem
skiptir okkur máli núna þótt það sé minna hlut-
fall af heildinni en rekstrartengt koltvíoxíð.
Innbundið koltvíoxíð er sú mengun sem við los-
um við byggingarframkvæmdina og hefur áhrif
á loftslag plánetunnar í dag,“ segja Arnhildur
og Arnar.
Innbundið koltvíoxíð verður til í framleiðslu-
ferli efna, t.d. steypu, við orkunotkun fram-
leiðslu þeirra, efnahvörf og flutning. Mest af
innbundnu koltvíoxíði er að finna í burðarkerfi
steyptra bygginga. Það getur reynst erfitt að
mæla losunina en það er gert með aðferðum
eins og vistferlisgreiningu (LCA) en óná-
kvæmni gagna og mismunandi upplýsingar frá
framleiðendum hráefna geta gert hana óná-
kvæma. „En það er í þessum hluta losunar-
innar sem stærstu tækifærin eru til að minnka
kolefnisfótspor bygginga núna strax og koma
þannig í veg fyrir frekari hækkun hitastigs
jarðar. Til þess að það sé hægt þarf að breyta
flutningskerfum og framleiðsluferlum um all-
an heim,“ segja Arnhildur og Arnar.
Varpa ljósi á grænþvott og
galla í kerfunum
Arnar segir að vandamálið sé að núverandi
efnahagskerfi hefur ekki svigrúm fyrir þær
breytingar sem nauðsynlegar eru til að sporna
við vandanum. Þess vegna verða til vottanir og
langtímaloforð frá stjórnmálamönnum sem eru
oft ekki mælanleg eða of langt inni í framtíðinni
og því erfitt að framfylgja. „Við erum því í
miðju blekkingartímabili þegar kemur að lofts-
lagsmálum vegna þess að enginn viðurkennir
vonleysi stöðunnar sem við erum í. Kannski er
þetta vegna þess að okkur finnst auðveldara að
ímynda okkur heimsenda frekar en að breyta
kerfum,“ segir Arnar. Hann segir jafnframt
ólíklegt að miklar breytingar verði á stórum
kerfum og framleiðsluaðferðum á næstu árum
og því einnig ólíklegt að við komumst hjá frek-
ari loftslagsbreytingum. „Þetta verður til þess
að við þurfum að bregðast við og hanna mann-
virki og borgir sem geta tekist á við öfgafullt
veðurfar, hækkandi sjávarmál og straum
flóttafólks af hættusvæðum án frekari eyði-
leggingar náttúruauðlinda,“ segir Arnar.
Nota hraunrennsli til að móta
mannvirki og heilar borgir
Hraunmyndana-verkefnið hefur ákveðinn
samhljóm og tengingu við hugmyndir sem
voru rannsakaðar á 7. og 8. áratugunum af
ítölsku arkitektastofunni Superstudio. Stofan
vann ýmis óhefðbundin verkefni upp úr 1970
sem voru innblásin af vísindaskáldskap í bók-
menntum og kvikmyndum sem sýna ný sam-
félög, heima og mannvirki í óhefðbundnum að-
stæðum. Superstudio varpaði útópískum eða
distópískum hugmyndum fram með teikn-
ingum auk þess að framleiða kvikmyndir sem
höfðu það markmið að vekja athygli á skaðleg-
um áhrifum mannvirkjagerðar á náttúruna.
„Á svipaðan hátt snýst hugmyndin á bak við
Hraunmyndanir um að líta fram hjá gildandi
kerfum eins mikið og hægt er. Þ.e.a.s.
peningakerfum, framleiðslukerfum, flutn-
ingakerfum og húsnæðiskerfum og kanna
hvernig þannig mannvirki gætu litið út. Mark-
miðið er að sýna hugmyndir þar sem notast er
við efni, sem enginn á, eins og hraun,“ segja
Arnhildur og Arnar.
Hraun er efni sem kemur upp úr jörðinni
með reglulegu millibili í miklu magni. Þegar
það kólnar býr það náttúrulega til landslag
eins og hella, steinmyndanir sem líta út eins og
veggir, og breiður af hraunhellum, sem líta út
eins og steyptar stéttir eða bílastæði. Í kring-
um 400 rúmkílómetrar af hrauni hafa í heildina
komið upp í eldgosum á nútíma á Íslandi, þar
af 26 á Reykjanesskaganum, að því er fram
kemur í BS-ritgerð Daníels Páls Jónassonar í
landfræði frá Háskóla Íslands. Í kringum Blá-
fjöll er dæmi um að hraun hafi runnið í hrauns-
tafla milli fjalla sem ná allt að 100-200 metra
þykkt en það eru fjöllin sem hafa afmarkað og
stýrt flæði þess.
Þótt gosið í Fagradalsfjalli sé talið lítið og
vísindamenn á einu máli um þetta sé heppi-
legasti staðurinn fyrir hraungos þá gæti
þetta verið upphafið að tímabili þar sem
nokkur gos gætu orðið. Þorvaldur Þórðarson
eldfjallafræðingur segir í viðtali við Sigríði
Hagalín Björnsdóttur í sjónvarpsþættinum
Kveikur, að það væri mjög gott fyrir okkur að
þekkja eldgosasögu svæða aðeins betur og
taka tillit til hennar þegar við skipuleggjum
byggðir.
Katerina Blahutova, Björg Skarp-
héðinsdóttir, Arnhildur Pálma-
dóttir og Arnar Skarphéðinsson.
Morgunblaðið/Eggert
Manngerðar hraunborgir
Arnhildur Pálmadóttir arkitekt og sonur hennar Arnar Skarphéðinsson arkitektanemi skoða
hvort hægt sé að nota hraunrennsli til að móta burðargrind fyrir borgir og mannvirki. Þetta
gera þau með því að segja sögur af ímynduðum og tilraunakenndum heimum sem annars
vegar takast á við loftslagsvandann og hins vegar afleiðingar hamfarahlýnunar.
Texti: Klara Sól Ágústsdóttir