Lýðveldið - 17.06.1937, Blaðsíða 3

LÝÐVELDIÐ
Dr. Björn Bjarnason frá Við
firði (1873-1918).
Eftir að Friðrik konungur III.
liafði safnað til Danmerkur tölu-
verðu af handritum vorum, þar
. á meðal Flateyjarbók, er Bryn-
jólfur Sveinsson gaf konungi, var
fyrsta yerkefnið að lesa og þýða
handritin. Yarð það að líkum, að
þessa þraut urðu íslendingar að
leysa. Má þar til nefna Þormóð
Torfason og Finn Magnússon og
fleiri.
Næsta verkefnið var að skýra
málið málfræðislega, og það
gjörðu þeir Kr. Rask og Konráð
■ íiíslason o. fl. Þá var þriðja verk-
efnið að semja orðabækur yfir
málið, það gjörðu þeir: Björn
Halldórsson, Sveinbjörn Egilsson
©g Guðbrandur Vigfússon o. fl.
Marga fleiri mætti nefna, sem
unnu að því mikla brautryðjanda-
starfi að gjöra rannsókn ísl. forn-
rita aðgengilega fyrir fræðimenn,
svo sem þá Árna Magnússon og
'Jón Sigurðsson, sem söfnuðu
fjölda bandrita, fornum og nýj-
um, og bjuggu þannig í hendurnar
á yngri kynslóðinni, er síðan hef-
ir yfirfarið athuganir fyrirrenn-
aranna og endurskoðað útgáfn
þeirra og gefið út fyllri og ná-
kvæmari útgáfur og fræðirit, eins
®g Finnur Jónsson, Sig. Nordal,
Sigfús Blöndal og fl.
Einn sá maður, er vér álítum
. að eigi sess með þessum ágætis-
mönnum og brautryðjendum á
sviði íslenzkra og fornnorrænna
fræða, er dr. Björn Bjarnason,
Dr. Björn Bjamason frá Viðfirði.
sem hér verður minst nokkuð
nánar.
Árið 1905 hafði hann lokið við
rit sitt; „Iþróttir fornmanna", er
hann hlaut doktorskjör fj-rir.
Hafði sá akur verið lítt plægður
áður og þótti mikið til koma, því
hér var rakinn einn aðalþátturinn
í uppeldi og menningu norræna
kynstofnsins. Um þetta farast hon
um svo orð: „Eg liefi leitast við
að draga saman í eina heild alt
hið helzta um líkamsmentir forn-
manna, er mér hefir verið unt að
finna í gömlum heimildum. Að
vísu hefir mér eigi tekist í frásögn
minni að vekja fullglögga hug-
mynd um hið fjöruga iþróttalíf
fornkynslóðanna, en engu að síð-
}>ví væri trygt, að einungis væri
y.eittir styrkir til þeirra fræði-
greina, er íslendingum riði mest
■á að eiga vel mentaða menn í,
— og enn fremur væri þá hin-
«m ungu mentamönnum trygð
atvinna að námi loknu.
Islendingar eru svo fátæk og
fámenn þjóð, að þeir hafa ekki
efni á að kasta neinu á glæ,
hvort heldur eru fjármunir eða
góðir hæfileikar. Öllu þarf að
halda hér til haga. Einmitt á
sviði mentamálanna þarf fram-
ar öðru örugga og víðsýna
.stjórn. Þar verður fyrst og
fremst að ráða umhyggjan fyr-
:5r almennings heill. Hitt er bæði
; skaðlegt og vítavert, ef persónu
legur kunningsskapur eða aðr-
ar svipaðar ástæður ráða nokkru
um úthlutun styrkja. Þar á að-
> eins tvent að koma til greina:
Hæfileikar umsækjanda og
' þarfir ríkisins.
Full ástæða væri og til að at-
Jiuga, hvort ekki væri happa-
drýgra, að hafa námsstyrkina
færri, en þeim mun ríflegri.
Nám erlendis af mjög miklum
vanefnum getur orðið til þess,
að hleypa kyrkingi í andlegan
’þroska manna, auk þess sem
líkamlegri heilbrigði þeirra er
imikil hætta búin af slíku harð-
rétti. Námsstyrkir, þótt smáir
séu, ýta oft undir fátæka pilta
að leggja út í nám, sem ekki
er nægilega trygt fjárhagslega.
Ef styrkirnir yrðu hinsvegar
færri og stærri, væri þeim, er
þá hreptu, auðið að stunda nám
sitt við sæmileg kjör - og hefðu
menn þá fulla ástæðu til að'
gera sér þeim mun betri vonir
um góðan árangur. Ef náms-
styrkir ríkisins yrðu það háir,
að næmi námskostnaði að mestu
eða öllu leyti, væri ekki nema
sanngjarnt, að það gjörði kröfu
til að fylgjast með námi styrk-
þega sinna, svo að vissa væri
fengin fyrir því, að fénu væri
vel varið. Mun það algengt með
öðrum þjóðum, að háskólar
þeir, er opinberir styrkþegar
stunda nám við, gefi við og við
vottorð eða skýrslu um hvernig
námið sækist.
Eg hygg, að hér sé um mál að
ræða, er beri að veita fulla at-
hygli, svo framarlega sem það
er rétt, að farsæld þjóðar bygg-
ist að verulegu leyti á góðri
mentun sona hennar og dætra,
og þá ekki sízt þeirra, er for-
ystu eiga að hafa og trúnaðar-
stöður skipa.
X
ur vænti ég þess, að hún sýni ljós-
lega, að telja má rækt feðra vorra
við líkamsmenning sína eina af
aðalorsökunum til þjóðþroska
þeirra, bæði í ándlegu og líkam-
legu tilliti. Markmið uppeldisins
var hjá þeim eitt og hið sama og
hjá Spartverjum forðum, að fram-
leiða hrausta og þrekdjarfa kyn-
slóð. En munurinn var sá — og
hann næsta eftirtektarverður —
að forfeður vorir beittu ekki laga-
nauðung til að ná takmarkinu,
heldur löðuðu þeir unglingana til
sjálfmenningar með glæsilegu eft-
irdæmi, frjálslyndum leiðbeining-
um og' alvarlegum hvataorðum.
Sjálfstæðistilfinningu ungviðisins
lilúðu þeir að eftir megni, og leit-
uðust við að beina henni í holla
stefnu, til þess hún yxi ekki út
í öfgar sínar, þvergirðingsskap-
inn. Sjálfhælnin, öfundsýkin og
alt annað sifjalið sérgæðingshátt-
arins, er getur ekki af sér feng-
ið að láta aðra njóta sannmæ’lis,
var talið meðal hinna fyrirKtleg-
ustu eiginleika. Drengirnir teyg-
uðu svo að segja í sig með and-
rúmsloftinu þá hugsun, að dreng'-
lyndar hetjur skyldu þeir verða“.
Dr. Björn rekur síðan alla þætti
íþróttamia:
Vopnaburð,
Dýraveiðar,
Sund,
Hlaup,
Skrið,
Stökk,
Jafnvægisgang (stikl),
Brattgengi,
Fang, glímu,
Knattleik,
Aflraunir,
og alt sem um þær finst í fornum
heimi'ldum. Er hér enginn lrostur
að fara xit í þær rannsóknir hans.
Þar dregur hann líka fram hvert
spakmælið og sannmælið öðru
betra. T. d. þetta: „Lítilsverður
er sá höfðingi, er skortir þrek eða
vilja til að efna loforð sín. Ein-
mana og fyrirlitinn sá maður, er
eigi má trejrsta“.
Dr. Björn heldur því fram og
kveðst liafa sannað það, að orðið
g'líma í merkingunni fangbragða-
list komi hvergi fyrir uema hér
og álítur, að þessa sérstöku þýð-
ing’u sína hafi það fengið við það,
og um leið, og íþróttameimirnir á
bezta þroskaskeiði þjóðarinnar
juku listg’ildi glímunnar með nýj-
um fimleikabrög'ðum, í stað þess
að fangið var áður aðállega afl-
raun, eins og' hernaðaríþróttirnar
flestar. 1 glímunni gat sá, er
minni máttar var, borið sigur úr
býtum af ofjarli sínum að kröft-
um, ef liann var honum fremri að
mjúkleik og bragðfimi. Var þá
venjulega orðað svo um góða
glímumenn, er þóttu vel glímu-
færir, að þeir væru mjúkir (fót-
mjúkir). Þeir máttu ekki beita
aflinu einu, ekki bolast — beita
bolnum — þeir áttu að sýna fim-
leika sinn, mjúkleik og snarræði,
og kunnáttu í að beita brögðum.
Þessa þjóðleg-u list, sem íslend-
ingar einir hafa ræktað, má ekki
vanrækja, heldur ætti að æfa hana
Sagnakver
dr. Bjarnar
Eitt af því, sem dr. Björn frá
Viðfirði hafði mestan áhuga
fyrir, var þjóðsagnasöfnun. Á
henni byrjaði hann strax á
æskuárum og var á meðal
þeirra, sem lögðu til efni í
Huld, eitt hið fjölskrúðugasta
og merkasta safn íslenzkra al-
þýðufræða, sem til er. Seinna
birti hann tvö sjálfstæð söfn,
Sagnakverín, er hann nefndi
svo. Þau voru bæði prentuð á
ísafirði, árin 1900 og 1903.
Vinsældir þeirra urðu geysileg-
ar, bæði seldust upp á skömm-
um tíma, og þegar frá leið,
komust þau í geypiverð, enda
varð mjög erfitt að ná í þau.
Loks endurprentaði Snæbjörn
Jónsson bóksali þau fyrir tveim
árum, bæði í einu bindí, en ekki
haggað við svo miklu sem staf-‘
setningu dr. Björns. Hin nýja
útgáfa var þó aukin með höf-,
undaskrá og registri, sem hvort
tveggja var mjög æskilegt, og
framan við hana er ágætur for-
máli eftir Helga Hjörvar. Enn-
fremur er þar mynd af dr.
Birni, og öll er útgáfan með
þeirri prýði, sem einkennir for-
lagsbækur Snæbjarnar og al-
kunn er orðin. Óbundin kostar
bókin kr. 5,60.
1 Sagnakverunum eru milli
og rækta áfram, ef þess væri völ.
Glíman ætti að verða. lokaþáttur
í öllum leikfimisæfingum, er sýndi
hve miklum mjúkleik unt væri að
ná og hve snarar og viðbrag’ðs-
snög'gar ahar hreyfingar gætu
orðið með góðri æfingu og tamn-
ing'u.
Fvrir Iiugskotssjónum forn-
manna stóð ímynd sigursællar
hetju sem uppeldismarkmið. í frá-
sögnunum um norrænu víkingana
eru þeir dáðir fyrir líkamlegt at-
gervi: líkamsfegurð, hugrekki,
afl, íþróttir, snyrtimensku í fram-
göngu og' klæðaburði; er það mjög
á líkan veg og fornskáld Grikkja
lýsa þjóðfrægum aflrauna- og
fimleikamönnum sínum. Að þessu
hinu sarna ættu æskumenn vorir
að keppa, og umfram alt mega
skólarnir ekki vanrækja að kenna
leikfimi og íþróttir — 'líkamsrækt
— við hliðina á hinni bóklegu
fræðslu.
„íþróttir formanna“, aðal-bók-
mentaafrek dr. Björns, er svo vel
rituð, með óbifanlegri trú á
þroskagildi íþróttanna, að hana
rná lesa eins og hrífandi skáld-
sögu, og hana «tti sérhver
íþróttaiðkandi að lesa og eiga. Ef
hér yrði stofnaður alhliSa íþrótta-
skólivirðist einsætt, æð þessa bók
ætti að kenna þar.
J.

40 og 50 sögur. Allar eru þær
góðar, en ekki allar jafn-merk-
ar. Sumar eru þær hreinustu
djásn, og allar eru þær lista-
verk; fyrir því hefir dr. Björn
séð. Höfundarnir eru að vísu
margir, en bersýnilega hefir
safnandinn fágað mál þeirra
allra, því hver saga er með orð-
færi og stíl hans sjálfs. Þó að
hendurnar séu Esaús, er samt
röddin ávalt Jakobs.
Rétt er að benda á það hér,
að frásögnin um svipinn, sem
Gestur Pálsson sá, er að sumu
leyti fyllri í Ritsafni hans (Rvk.
1927, bls. 535), og var þó bróð-
ir Gests heimildarmaður dr.
Björns. Viðauka við tvær sög-
urnar, Lottuherbergið og Sporðs
feðga, hefir síra Þorvaldur
Jakobsson tekið upp í hina á-
gætu útgáfu sína af Huld (Rvk.
1936, II. bindi, bls. 232 og
238), eftir Theodór Arnbjarn-
arson frá Ósi og Pál Sigurðsson
lækni. Fram hjá þeim viðauk-
um má ekki ganga þegar þess-
ar eftirtektarverðu sögur eru
lesnar.
Ævintýri dr. Björns komu út
í Reykjavík 1903. Hin nýja út-
gáfa er gerð af mikilli ná-
kvæmni og prentuð á frábær-
lega góðan pappír, en annars
hefir það verið of algengt, að
prenta íslenzkar barnabækur á
lélegan pappír. Það er þó slæmt
bæði vegna lélegrar endingar,
en þó einkum vegna þess, að
þar með er unnið að því, að
kæfa niður smekkvísi barnanna.
Þetta er ein hin bezta lesbók, sem
völ er á handa börnum og ungl-
ingum, eins og síra Árni Sigurðs-
son og síra Benjam. Kristjánsson
hafa rækilega bent á. — Hér
„glitrar öll frásögnin af ósvikn-
um skáldskap“, segir síra
Benjamín, og tekur sízt of djúpt
í árinni. Framan við þessa út-
gáfu er einkar hugðnæmur for-
máli eftir Sigurð Jónsson skóla-
stjóra, eitt hið síðasta, er hann
ritaði. Þar er einnig kvæði, sem
dr. Björn orti til dóttur sinnar,
tvímælalaust á meðal hinna feg-
urstu heilræðaljóða á íslenzku.
— Kverið er selt í snotru bandi
og kostar 3 krónur.
Hamingjan gefi, að við fáum
bráðum svona vandaða útgáfu
af íþróttum fornmanna.