Feykir - 16.06.2020, Page 4

Sú elzta heimild, sem jeg hef
fundið um þetta bæjarnafn, er
vitnisburðarbrjef um hundraðatal
á jörðinni Kúskerpi, dagsett
24. maí 1442 (Dipl. Ísl. IV.
b., 625). Bæjarnafnið er í
frumriti brjefsins, sem er til í
Handritasafni Árna Magnússonar,
nákvæmlega stafsett, eins þá,
sem nú: Kúskerpi.
Þetta sýnir alveg ótvírætt, að
bæjarnafnið hefir verið eins um
aldamótin 1400 sem nú, 5 öldum
síðar. Ýmsar getgátur hefi jeg heyrt
um Kúskerpis nafnið, og þær
byggjast allar á því, að nafnið sje
afbakað frá frá því upprunalega,
t.d. úr Kvosverpi. Nú vill svo vel
til, að Kúskerpi í Húnavatnssýslu
– Kúskerpisbæir eru aðeins tveir á
landinu – er stafsett nákvæmlega
eins, svo langt sem heimildir ná
(sbr. Safn til sögu Íslands IV. b.,
bls. 568).
Þar sem Kúskerpisnafnið (aðrar
tilgátur minnist jeg ekki á, t.d.
Kvígsverpi og Kúskeyri, sem ekki
nær nokkurri átt) finst í skjölum
eftir 1400, er það ávalt óbreytt
(sjá t.d. Dipl. Ísl. IX. b., bls. 301
og Dipl. Ísl. XI. b., bls. 860. Og
auðvitað hafa allar jarðabækurnar:
Kúskerpi). Undarlegt væri það
nú, ef Kúskerpisnöfnin hefðu
bæði afbakast í sama nafn, fyrir
árið 1400, og sú afbökun hefði
haldist óbreytt síðan! Þá má
Kúskerpi í Blönduhlíð
TORSKILIN BÆJARNÖFN
Kúskerpi 28. ágúst 2007. Nýtt fjós næst á mynd og íbúðarhúsið ber þar yfir. Gamla íbúðarhúsíð lengst til hægri. Trjáplönturnar
farnar að rísa úr grasi í brekkunum út og upp frá bænum. MYND: BYGGÐASAGA SKAGAFJARÐAR IV. BINDI.
AÐSENT I Rúnar Kristjánsson
Hið mikla geymir
minningin
Rannsóknir og leiðréttingar Margeirs Jónssonar
Hún mamma flestar stundir var að verkum
og vandist aldrei hvíld á sinni ferð.
Hún sköpuð var með skyldu anda sterkum,
ég skil það nú hvað hún var mikils verð.
Það metur sjálfsagt enginn eins og skyldi
þá eðlisgerð sem vígist fórnarlund.
En þessar línur þó ég kveða vildi
og þakka allt sem mamma vann í Grund.
Sú þjónusta sem þar var innt af hendi
var þrungin ást frá hlýrri móðursál.
Og hún mér margt um göfug gildi kenndi
og gaf mér sýn á lífsins höfuðmál.
Hún af sér gaf þar inn í dýpstu rætur
og afrek hennar voru stór og mörg.
Hún vann af gæsku verk sín fram á nætur
og var í öllum störfum Sigurbjörg!
Og konur eins og mamma voru víða
og vinnan þeirra öðrum mikið gaf.
Þær vildu kærleiksríkri hugsun hlýða
og hjá þeim aldrei neitt á verði svaf.
En oft þær voru þreyttar – það veit Drottinn,
og þar um vitnar fjölmörg hetjuslóð.
Því andi þeirra af akri þeim var sprottinn
sem uppskeruna bestu gefur þjóð.
Ég veit í hjarta að vegsemd sönn þeim mætir
í veröld æðri á helgum friðarstað.
Því hér á jörðu Guð að öllum gætir
sem gera sína skyldu og meira en það!
og benda á, að hefði forliður
nafnsins; Kvos- breyzt í Kús-, væri
það skrítið, að Kvoslækur (bær)
í Rangárvallasýslu, skyldi ekki
breytast í Kúslæk, það hefði þó
átt að verða, væri Kúskerpisnafnið
bjagað úr Kvosverpi. En þetta
hefir ekki orðið. Og jeg er
heldur ekki í neinum efa um, að
Kúskerpisnafnið er upprunalegt
og óbreytt á báðum jörðunum,
það sem það nær. Um forlið
bæjarheitisins er lítið að segja.
Það er hliðstætt við bæjanöfnin
Kúgil (í Eyjafjarðarsýslu) og
Kúhól (Rangárvallasýslu). Síðari
liðurinn -skerpi, hygg jeg verið
hafa – upphaflega – skerpir (í
nefnifalli), en sökum þess að
þágufallið – Kúskerpi – var ávalt
notað, útrýmdi það r í nefnifalli og
það hlaut að þrengja sjer inn í nf.
og nafnið varð svo hvorugkyns.
Skerpir hlýtur auðvitað vera leitt
af lýsingarorðinu skarpur, á sama
hátt og fornyrðin Skerkir (af skark-
ali) (jötunheiti) (sbr. Lexicon
Poeticum, bls. 505), snerpir, (af
snarpur), Gerpir (af garpur?),
skerðir (af skarð) og ótal mörg
önnur orð, er sýnir, hve algengt
hefir verið, að mynda nafnorð
af lýsingarorðum, sem höfðu
a í stofni (i-hl.v.). Bæjarnafnið
Kúskerpir er því málfræðislega
hárrjett myndað. (Einna
greinilegast kemur þetta fram í
vísu Snorra Sturlusonar:
Alrauðum drífr auði
ógnrakkr firum Hlakkar,
veit ek hvar vals á reitum
- verpr hringdropa, snerpir.
Háttatal Snorra Sturlusonar
42. erindi. Snorri kallar Skúla
„ógnrakkan Hlakkar snerpi“.
Í kenningum fornskálda finst
samskonar orð myndun víða,
t.d. hjá Hallfreði: Flugþverrir nam
fyrri, frægr aldregi vægja o.sfrv.
Carmina Scaldica bls. 30 Sbr. og
hinna alkunnu mannkenningu:
gullskerðir (og friðskerðir af skarð,
í vísu eftir Hallfreð og hjá mörgum
síðar).)
Loks má færa til bæjarheitið
Skerpill í Húnavatnssýslu (sjá
Ferðabók Olaviusar, bls 216.
Eyðikot frá Breiðabólstað), sem
er bersýnilega eins myndað,
og alveg ástæðulaust að telja
afbakað nafn ( myndað eins og
verpill. Þorkell verpill er nefndur
í Sturlungu, II. b., bls. 198 og
víðar).
Nú er það áherzluvert, að
lýsingarorðið „skarpr“ er algengt
í fornmáli og lang tíðast notað í
merkingunni harður.
Í Lokasennu stendur:
„… skarpar álar
þóttu þér Skrýmis vesa“,
þ.e. harðar ólar. Og spakmælið
í Hávamálum: „Opt ór skörpum
belg skilin orð koma“, sýnir sömu
merkingu, c: hörðum belg. Sama
merking kemur fram í nafninu:
Skarphéðinn, þ.e. harður feldur
(Bjarndýrsfeldur?). Þessi forna
merking í orðinu „skarpur“ hefir
verið algeng a.m.k. fram á 14.
öld.
Í rekaskrá Vatnsfjarðarkirkju frá
árinu 1327 telur kirkjan sjer þrjár
vættir „fiska skarpa“ í Skálavík
(Dipl. Ísl. II. b., bls. 620), þ.e.
harður fiskur. Og í Skriptaboði
Jóns biskubs Halldórssonar 1326,
er leyft „at eta skarpa skreið
(c: harðan fisk) æ nockurum
auptnum“ (s.st., bls. 600. Leifar
sjást sömu merkingar í: „skarpt
frost“ og skarpt um jörð“).
Öllum, sem lesið hafa forn-
sögurnar, hlýtur að vera ljóst, hve
mikla áherzlu landnámsmenn
og aðrir fornbændur lögðu á
nautgripaeign. Það er efalítið mál,
að bæjarstæðin hafa verið valin
þar, sem var gott túnstæði og
vænlegt til töðuræktunar. Þetta
hefir hver landnámsmaður haft
í huga, því það var lífsskilyrði
(gott yfirlit um túnrækt og
nautpeningseign fornmanna er
í Lýsingu Íslands, þriðja bindi,
bls. 91, 98 - 100, ll2 - ll3 (sjá
neðanmáls), 116 - l19 og víðar.
Guðmundur ríki á Möðruvöllum
„vildi láta slá í túni sínu“, Ljósv.
saga, bls. 135). Það verður því
ljóst af þessu, að landið umhverfis
bæjarstæðið á Kúskerpi hefir
þótt afar óálitlegt til túnyrkju eða
töðuræktunar. Það var óvænlegt
að byggja sjer bústað á hörðu
og grýttu landi. Það hefir fyrsti
búandi á Kúskerpi skilið bezt.
Og fyrst í landi þessarar jarðar
varð ekki fundinn betri staður fyrir
bæjarhúsin,
4 24/2020