Morgunblaðið - 18.10.2021, Qupperneq 28

28 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 18. OKTÓBER 2021
Tónarnir fljúga
Við Jóhanna sýningarstjóri Norð-
fjörð erum á leið í matarhlé af æfingu
í Jónshúsi yfir í aðalbygginguna. Mig
minnir að við höfum verið að æfa
Vald örlaganna.
„Tekurðu eftir því að við erum
bæði að syngja?“ spyr Jóhanna.
„Já, ekki er það alltaf,“ segi ég.
„Þegar við erum að æfa óperur,“
segir Jóhanna.
„Maður verður einhvern veginn
svo glaður í sálinni,“ segi ég.
Þó er það ekki andskotalausar,
eins og Sigurður málari hefði örugg-
lega orðað það, en að koma saman
einni venjulegri leiksýningu. Ólík-
lega, því að þetta eru oftast mikil
listabákn. Stefnumót listgreinanna,
ef svo má orða
það, samleikur
tónlistar og leik-
listar – og allra
hinna greinanna,
hins talað orðs,
myndlistarinnar,
arkitektúrsins,
dans og hreyfinga
– og nú eru kvik-
myndirnar oft
með í púkkinu.
Leiklistin og tónlistin gengu sam-
an í hjónaband þegar á dögum forn-
grikkja og tóku dansinn upp í hjá sér.
Endurreisnarmenn sem sóttu mikið
innblástur til Grikkja og Rómverja
héldu að þessir forfeður okkar hefðu
kyrjað alla harmleikina og úr því
varð sá misskilningur að eftir því
skyldi herma í formi endurreisnar-
innar – opera in favola – og þetta er
einn lukkusamlegasti misskilningur
menningarsögunnar. Óperan varð til.
Fyrst, eins og þeir Monteverdi og
Cavalli og Cesti og fleiri mótuðu
þessi frumherjaverk í fínum sel-
sköpum upp úr 1600, síðan í ótrúlega
margvíslegum formum eftir smekk
og tíðaranda. Arfur okkar þarna er
semsagt líka í formi barokk-óperu
með sorglegu efni eða gamansömu,
rókókó-óperu, einnig með fjöl-
breytilegu efni, svo koma rómantísk
verk, grand opera hét það. Er leið á
19. öldina urðu stílform og viðfangs-
efni æ ólíkari og komast ekki öll und-
ir einn hatt; undir aldamótin 1900 hét
stefnan verismo, stíluð upp á hinn
svokallaða veruleika.
Sennilega var óperan vinsælasta
sviðsformið á 17. og 18. öld, en enn í
dag eru óperur 19. aldar þær vinsæl-
ustu og oftast fluttu í óperuhúsum
veraldar. Óperan á 20. og 21. öld hef-
ur átt erfiðara uppdráttar þó að sam-
in hafi verið mörg úrvalsverk og fitj-
að upp á mörgum frjóvænlegum
nýmælum. Þar er við raunsæiskröfur
að glíma, nú á síðari árum einkum í
sjónvarpi. Það er náttúrulega full-
komlega óeðlilegt að æða um leiksvið
galandi og baðandi út höndum og fót-
um klukkutímum saman. Eða hvað?
Mig minnir að það sé haft eftir
Mahler að leikhús sé fyrir þá gölnu
en óperan fyrir þá sem hafi enga von
um bata. Eitthvað svona sagði mér
Atli Heimir þá sögu.
Ýmsar hliðargreinar hafa gert
þessa flóru ríkulegri. Eitt sinn voru
Singspiel vinsæl, annað hvort fínerí
eins og hjá Mozart og með töluðum
texta á milli aríanna ellegar í alþýð-
legra formi, eins og það birtist hjá
okkur um Kaupmannahöfn á 19. öld, í
formi svokallaðra vaudevill eða
söngvaleikja. Óperettan var eins
konar skemmtiform óperunnar, með
tónlistarlegum þokka en afar aftur-
haldssömum tilvísunum í hinum
þýskumælandi heimi, hjá Frökkum
sem skopstælingar á til dæmis heimi
hinna gömlu Grikkja, hjá Bretum
með viktoríönskum siðabakgrunni í
verkum Gilberts og Sullivan. Hin
ameríska útgáfa er svo söngvaleik-
irnir, sem eru hvað vinsælasta sviðs-
formið í dag. Við höldum okkur enn
bara við Evrópu, en hvar á að flokka
Peking-óperuna?
Og þessi beinagrindarlega upp-
rifjun er ekki einu sinni hálf sagan.
Endurreisnarmenn vildu ekki aðeins
gamla upphafna texta, við þeim
blöstu rústir glæstra leikhúsa. Svona
ættu leikhús framtíðarinnar að vera.
Þá var ráðist í að byggja tvö glæsihús
í gömlum stíl, Teatro Olympico í Vi-
cenza og Farnese-leikhúsið í Parma.
Og þar var komið í öllu sínu veldi
hesthófsformið með sínar stúkur og
svalir sem hefur verið ríkjandi í leik-
húsbyggingum í fjórar aldir og sem
menn fóru ekki að gera verulega
uppreisn gegn fyrr en á 20. öld.
Og þar erum við eiginlega enn. Og
ég er einn af þessum sem ekki getur
batnað, þessum ólæknandi. Frá því
ég man eftir mér hefur söngur, og
mest óperusöngur, heillað mig. Ég
fór snemma að leggja eyrað eftir
söng Lotte Lehmann, Elísabetar
Schumann (sem „söng báðar radd-
irnar“ eins og þeir orðuðu það í út-
varpinu forðum, dúett úr Ævintýrum
Hoffmanns og þótti tækniundur),
Chaliapins, Alexanders Kipnis, Gigli,
Titos Schipa og Jussa Björling sem
voru heimagangar í útvarpinu á mín-
um uppvaxtarárum. Mína fyrstu
hljómplötu eignaðist ég þegar ég
arkaði með nokkrar krónur í vas-
anum niður til hljóðfærahúss-
maddömunnar í Bankastræti og
keypti mér Svanasöng á heiði með
Maríu Markan. Og svo uppgötvaði ég
snemma vikulegan þátt í breska út-
varpinu sem hét Kvöld í óperunni og
þar var mikil gullkista. Þegar ég
heyrði svo og sá fyrstu óperusýn-
inguna á minni lífsleið, vorið þegar
Þjóðleikhúsið var opnað og Sænska
óperan kom með Brúðkaup Fígarós,
var mér margt í músíkinni þar
gamalkunnugt. Og ári seinna, þegar
Þjóðleikhúsið flutti Rigoletto, vorum
við nokkrir menntaskólanemar
staddir um helgi í sumarbústað og
meðal þess sem við gerðum okkur til
skemmtunar var að syngja valda
kafla úr þeirri ágætu óperu; við höfð-
um farið svo oft að við kunnum heil-
mikið utan bókar og nótna. Gott ef
við lékum ekki atriðið þegar hirðin
hæðist að Rigoletto. En reyndar
grunaði mig ekki þá hversu oft ég
átti eftir á lífsleiðinni að sækjast eftir
óperusýningum og að þær áttu eftir
að skipta mörgum hundruðum.
Það er frá nokkrum þeirra sem ég
ætla að segja hér, bæði þeim sem
mér hafa þótt minnisstæðar og eins
mínum eigin óperuuppfærslum því
að þær eru auðvitað minnisstæðar
líka. Mér að minnsta kosti.
Það var ekkert samhengi, held ég,
milli þess að fyrsta óperusýning mín
var sænsk og að ég fór til náms í Sví-
þjóð hinni köldu. Þar réð hvað mér
þótti skynsamlegt miðað við náms-
fyrirkomulag á þeim stöðum þar sem
leikhússaga var kennd, Vín, Bristol,
Birmingham, Kaupmannahöfn …
Bresku háskólarnir féllu á því að ég
vildi vera í borg þar sem mikið leik-
húslíf væri, í Kaupmannahöfn var
námsfyrirkomlagið gamaldags. Og
satt að segja langaði mig hvorki til
Vínar né Þýskalands eftir stríð.
Ég samdi þá við foreldra mína að
styrkja mig í að vera einn vetur í
Stokkhólmi, þau alltaf miklir Skandí-
navistar, og sjá hvernig ég yndi mér.
Hugur minn stefndi til Parísar en
þar voru ekki komin nein leiklist-
arfræði fremur en víðast hvar í Evr-
ópu; fræðigreinin mjög ung. Til
Bandaríkjanna langaði mig ekki þó
að ég vissi þar góða skóla.
Námsfyrirkomulag í Stokkhólmi
var á þann veg að lesið var til fil.
kand. eða filosofie kandidats-náms
og til að ná þeim áfanga skyldi maður
þreyta próf fyrir samanlagt 6 stig. Í
einu fagi skyldi maður vera lærður
upp á 3 stig og valdi ég þar almenna
bókmenntasögu sem kannski var að-
eins vænlegra til lifibrauðs en hin
óþekkta leiklistarsaga. „Er það ekki
eitthvað um leikrit og svoleiðis?“
spurðu meira að segja íslenskir há-
skólamenn mig. Ég tók síðan tvær
gráður í leiklistarsögunni og svo
vegna þess að mig langaði í sem al-
mennasta þekkingu og hafði grun um
að heimspeki væri undirstaða allra
greina, allrar hugsunar, sótti ég tíma
þar. Henni var skipt í tvo ála: fræði-
lega heimspeki, þar í þekkingarfræði
og rökfræði, og hagnýta heimspeki,
þar í siðfræði, fagurfræði, orðnotk-
unarfræði og annað slíkt; til dæmis
tengsl heimspeki og annarra greina,
t.d. lögfræði. Báðum þessum kvíslum
fylgdi svo heimspekisaga. Ég sótti
tíma í hvorum tveggja og tók próf í
þeirri hagnýtu.
Ég komst fljótt að raun um að það
var ekki svo vitlaust að lesa almenna
bókmenntasögu hjá þjóð sem taldi
sig ekki hafa meira eða minna skrifað
hana sjálf eins og Bretar, Frakkar og
Þjóðverjar. Þar gætir meira hlut-
leysis. Og svo fékk ég í kaupbæti
bók- og menningarsögu Norðurlanda
sem ég býst ekki við að hefði verið
gefinn mikill gaumur hefði ég farið til
fjölmennari landa. Þetta gaf mér rétt
til að vera prófdómari í Háskóla Ís-
lands áratugum síðar, var víst sá eini
sem fannst með þetta próf. Og ekki
hefur mig iðrað að hafa fengið þef af
heimspeki; bý að því alltaf.
En aðaláhuginn beindist að leik-
sviðinu. Leiksögudeildin hafði verið
stofnuð, að ég held, þremur árum
fyrr og var persónulegt prófessorat í
heiðursskyni við Agne Beijer. Hann
hafði fundið aftur Drottninghólms-
leikhúsið með öllum sínum 32 leik-
myndum sem höfðu legið þar eins og
þyrnirós og var haldið í geymslu sem
enginn nennti að sinna. Ég held hann
hafi haft listasögu til grundvallar; var
auk þess skarpur en hlýr leikgagn-
rýnandi. Svo voru aukakennarar með
styttri námskeið. Móttökufræðunum
kynntumst við gegnum félagsfræði-
legar úttektir á tónlistarmóttöku, og
svo kom sér vel að hafa orðgrein-
inguna úr heimspekinni því að hvorki
eiginleg túlkunarfræði né semantík
var almennilega komin upp á borð í
leiklistarfræðunum.
Þó að kennslan væri þarna fyrst og
fremst fræðileg voru menn naskir á
að verða sér úti um praktíska
reynslu; við unnum til dæmis í
Drottninghólmsleikhúsinu og þar bjó
ég til öldur með því að rúlla völsum
til skiptis og skruggur með því að
hrista grjóthnullunga. Svo völdum
við og lékum leiksögulega merkileg
verk í Stúdentaleikhúsinu, verk sem
ekki voru á hvers manns disk eins og
endurreisnarverk eftir Angelo
Beolco, sem engir þekkja nema leik-
húsfræðingar, og svo Krýningu Pop-
peu eftir Monteverdi sem hefur
gengið í endurfæðingu lífdaganna.
Sumir kræktu sér í aðstoðarleik-
stjórn, aðrir voru vikapiltar og fengu
að fylgjast með æfingum í leikhús-
unum; ég valdi óperuna. Enda fór
það svo að úr þessum fámenna hópi
deildarinnar komu margir sem síðan
áttu eftir að láta að sér kveða í
sænsku leikhúslífi, leiðandi óperu-
leikstjórar eins og Folke Abenius og
Lars Runsten, leikstjórar eins og
Jan Håkansson og dramatúrgar og
leikkennarar eins og Niklas Brunius,
þekktir sjónvarpsmenn eins og Lars
Edin á sokkabandsárum þess miðils.
Við vorum sjö sem byrjuðum saman
haustið 1954, þar af urðu tvö þekkt
skáld, Gunnar Eddegren og Daninn
Poul Borum. Einn sjömenninganna
var Calle Torell, þekktur sjónvarps-
maður sem lét það verða sitt síðasta
verk að fara til Íslands fárveikur og
gera þátt fyrir sænska sjónvarpið um
gamlan vin sinn.
Í París var ég síðan vetrarlangt
sem boursier du gouvernement
Française fyrir tilstyrk öðlingsins
Beijers, sem sé opinber styrkþegi.
Þar las ég einkum samanburðarbók-
menntir, m.a. hjá þeim fræga manni
Étiemble sem skrifaði upp kínversk
hugstök og tilvísanir sem og á öðrum
framandi málum á töfluna, hélt víst
að við skildum það. Og svo fylgdist ég
með kúrsum þar sem leikbókmenntir
komu við sögu, sumt mjög gagnlegt,
annað tímaeyðsla. Fór síðan heim að
vinna í útvarpinu, var þar m.a. með
leikhúspistla, sem var nýmæli, og
sótti mér til skemmtunar tíma í
ítölsku í háskólanum. Áður hafði ég
verið í blaðamennsku þrjú sumur og
allt var þetta einstaklega góður skóli.
Hjónaband leiklistar og tónlistar
Bókarkafli Í bókinni Á sviðsbrúninni
birtir Sveinn Einarsson hugleiðingar sína um
leikhúspólitík. Hann rifjar líka upp í bókinni starf
sitt í leikhúsum, óperuhúsum og sjónvarpi undan-
farna áratugi og veltir fyrir sér aðferðafræði og
vinnubrögðum leikstjórans og samvinnunni við
leikskáld, tónskáld, leikara, söngvara, höfunda
leikmynda, búninga og ljósa ásamt öðrum sem
koma að því að skapa sviðslistaverk.
Morgunblaðið/Kristinn Magnússon
Minningar Í þessum kafla úr nýrri bók, Á sviðsbrúninni, rifjar Sveinn Einarsson leikstjóri og rithöfundur meðal
annars upp hvernig hann féll fyrir óperum og hélt síðan til Stokkhólms að læra leiklistarfræði með meiru.