Morgunblaðið - 23.10.2021, Síða 10

10 MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 23. OKTÓBER 2021
Eltak sérhæfir sig í sölu
og þjónustu á vogum
Bjóðum MESTA úrval
á Íslandi af smáum
og stórum vogum
Ásgeir Ingvarsson
ai@mbl.is
Í
slenskur rækjuiðnaður hefur
tekið töluverðum breytingum
undanfarna áratugi og þá ekki
síst vegna mikils samdráttar í
veiðum. Á blómaskeiði grein-
arinnar, á seinni helmingi 10. áratug-
arins, veiddust að jafnaði um 50 til
70.000 tonn af rækju á Íslandsmiðum
ár hvert en í dag er rækjukvótinn að-
eins um 10% af þeirri tölu og íslensk-
ar rækjuvinnslur mjög háðar hráefni
erlendis frá.
Óskar Garðarsson, framkvæmda-
stjóri rækjuvinnslunar Dögunar á
Sauðárkróki, segir mikla upp-
stokkun hafa átt sér stað og fá félög
eftir sem eru helguð veiðum og
vinnslu á rækju. Dögun var stofnuð
árið 1983 og starfa í dag á bilinu 25
til 30 manns hjá fyrirtækinu. Frá
2016 til 2020 gerði Dögun út rækju-
veiðiskip sem félagið seldi svo frá sér
og snýst reksturinn í dag alfarið um
vinnslu í landi en auk starfseminnar
á Sauðrárkróki á Dögun hlut í öfl-
ugri rækjuútgerð í Eistlandi.
Á dæmigerðu ári framleiðir Dög-
un afurðir úr u.þ.b. 6.500 til 8.500
tonnum af hráefni og kaupir félagið
mikið magn af rækju sem veidd er í
Barentshafi, við strendur Græn-
lands og Kanada og eftir atvikum frá
öðrum löndum sem stunda veiðar á
kaldsjávarrækju, einkum á Norður-
Atlantshafi.
„Undanfarið hafa verið sveiflur í
rækjuveiðum á milli landa. Er það
helst á Grænlandi að veiðarnar hafa
haldist tiltölulega stöðugar en í Kan-
ada drógust veiðar nokkuð hratt
saman í kringum 2014 og allt fram til
2019. Veiði í Barenshafi hefur verið í
þokkalegu jafnvægi. Allt hefur þetta
áhrif á heimsmarkaðsverðið enda
flæðir rækja sem hráefni á milli
landa,“ útskýrir Óskar. „Heildar-
magn rækjuveiða íslenska flotans
hefur verið í kringum 4.000 til 6.000
tonn undanfarin ár og myndi það
duga til að anna þörfum einnar
rækjuvinnslu en í dag eru 3-4 verk-
smiðjur stærstar á þessu sviði: Dög-
un, Hólmdrangur á Hólmavík,
Rammi á Siglufirði og Kampi á Ísa-
firði.“
Þorskurinn vill frekar loðnu en rækju
Aðspurður hvað það var sem olli
skörpum samdrætti í rækjuveiðum
og hverjar horfurnar eru á næstu ár-
um segir Óskar að fylgni sé á milli
rækjustofnsins, þorskstofnsins og
loðnustofnsins. „Í sumar hefur veið-
in verið nokkuð góð og rækjan
stærri en oft áður og virðist vera í
góðu ástandi. Eru því einhver teikn á
lofti um að stofninn kunni að vera að
braggast. Nýleg rannsókn á stöðu
innfjarðarstofna í Arnarfirði og Ísa-
fjarðardjúpi sýnir þó aðra þróun.
Þar er minna af rækju að sjá, en aft-
ur mun meira af ýsu, sem einnig étur
rækjuna.“
Þorskurinn étur rækju en virðist
þó frekar sækja í loðnu ef henni er
til að dreifa. „Ef loðnan er af skorn-
um skammti þá getur það bitnað á
rækjustofninum, en að sama skapi
getur rækjunni vegnað vel ef nóg er
af loðnu í hafinu. Saman við þetta
fléttast hitasveiflur í hafi en kald-
sjávarrækjan forðast heitari sjó og
færir sig þá norðar. Afránið er þó
afgerandi þáttur, annars hefði
stofninn náð sér upp aftur þar sem
veiði hefur verið langt undir því
sem áður var.“
Það hráefni sem ekki er hægt að
kaupa á Íslandi er, sem fyrr segir,
flutt til landsins frá rækjuútgerðum
erlendis og kemur hráefnið til
Sauðárkróks með skipi. Þar sem um
frystivöru er að ræða fer loka-
afurðin sömuleiðis með skipi frá
Sauðárkróki á erlenda markaði og
selur Dögun 95% af framleiðslu
sinni úr landi.
Undanfarin ár hefur verið fjárfest
í tæknivæðingu Dögunar til að auka
afköst og gæði og létta starfsfólki
erfiðustu störfin. Segir Óskar að á
venjulegum degi geti 35-40 tonn af
vigtuðu hráefni farið í gegnum verk-
smiðjuna, sem gerir í kringum 8-10
milljón stakar rækjur. Eru hámarks-
afköst á sólarhring um 60 tonn.
Erlendir keppinautar
fá ríkulega styrki
„Fyrst af öllu er rækjan sett í hrá-
efnistanka þar sem hún er þídd upp
í einn sólarhring í blöndu af vatni og
salti. Þaðan er rækjan færð yfir í
sjóðara og soðin rétt rúma mínútu
áður en hún er kæld lítilsháttar og
því næst send yfir á sjálfvirkar pill-
unarvélar,“ lýsir Óskar en þar er
vöðvinn losaður frá skelinni.
„Næsta skref er myndavélagrein-
ing og er hver einasta rækja mynd-
uð og send aftur í pillunarvélina ef
tölvan greinir leifar af skel eða
löppum. Þá tekur við hreinsiband
þar sem starfsfólkið okkar gerir
lokaskoðun á afurðinni og fjarlægir
rækju sem ekki samræmist okkar
gæðastöðlum. Rækjunni er síðan
rennt í smá saltpækil til að kæla
hana niður áður en hún fer í laus-
frysti, og 10% íshúð sett á rækjuna
til að verja vöðvann gegn hnjaski og
hitasveiflum. Millifrystir í rækju-
vinnslunni getur geymt allt að 10
tonn af rækju, en sjálfvirkar vélar
sjá um flokkun og pökkun í mis-
munandi pakkningar, og róbóti sér
um að stafla kössum á vörubretti,
allt undir vökulu auga reynslubolt-
ans Hilmars Ívarssonar sem stýrir
framleiðslu félagsins.“
Binda eigendur Dögunar vonir
við að tæknivæðing verksmiðjunnar
muni veita fyrirtækinu forskot í
þeirri hörðu samkeppni sem ríkir á
rækjumarkaði. Bendir Óskar á að
margir séu um hituna og ófáar er-
lendar rækjuvinnslur njóti fyrir-
greiðslu sem íslenskum rækju-
vinnslum stendur ekki til boða.
„Einn af risunum á markaðinum er
Royal Greenland sem er í eigu
grænlensku landsstjórnarinnar, og
hefur félagið átt það til að keyra
niður verð í krafti stærðar sinnar
svo að hin fyrirtækin á markaðinum
eiga fárra annarra kosta völ en að
fylgja þeim eftir. Við þurfum líka að
sætta okkur við að rækjuiðnaðurinn
í Kanada nýtur ríkulegs ríkisstuðn-
ings og var t.d. einn af keppinautum
okkar að fjárfesta nýverið fyrir
jafnvirði 100 milljóna króna í nýjum
tæknilausnum og stóð ekki á kan-
adískum stjórnvöldum að styrkja
fyrirtækið sem nam allri upphæð-
inni.“
Þýðir þetta rekstrarumhverfi að
íslenskar rækjuvinnslur þurfa að
vera á tánum og hafa getuna til að
taka á sig niðursveiflur þegar svo
ber undir. „Greinin býr yfir tölu-
verðum umframafköstum og þegar
mikil samkeppni er um hráefnið er
freistandi að bjóða óþarflega hátt
verð fyrir hráefnið, sem svo þýðir
að fyrirtækin ganga nærri sér í af-
komu. Ef eitthvað breytist, s.s. að
krónan styrkist verulega, getur
þurft lítið til að fyrirtæki lendi í
vanda og jafnvel í greiðsluþroti.
Brexit jók á óvissu í geiranum enda
Bretlandsmarkaður íslenskum
framleiðendum mikilvægur,“ segir
Óskar og undirstrikar að fyrirtækin
í greininni þurfa að hafa fjárhags-
legan styrk til að bregðast við og
jafna út sveiflur. „Rekstur Dögunar
hefur styrkst á undanförnum árum
og félagið fékk meðal annars við-
urkenningu frá Creditinfo í vikunni,
sem framúrskarandi fyrirtæki í
rekstri.“
Tæknivæðing
framleiðslunnar
veitir forskot
Sjálfvirkar vélar sjá um mörg erfiðustu og
flóknustu verkefnin hjá Dögun. Samkeppnin
á rækjumarkaði er hörð og þurfa rækjuvinnslur
að geta tekist á við sveiflur af ýmsum toga.
Óskar fyrir framan frysti-
togarann Steffano sem er í
eigu Reyktal AS í Eistlandi,
systurfélags Dögunar.
Í hafinu lifa nokkrar tegundir af rækju
en í megindráttum má skipta rækju-
markaðinum í kaldsjávarrækju ann-
ars vegar og heitsjávarrækju hins
vegar. Kaldsjávarrækja er ekki rækt-
uð heldur veidd á norðlægum slóðum
og í köldum sjó í suðri, s.s. út af suð-
urströnd Argentínu, en heitsjáv-
arrækjuna má rækta og er umfang
rækjueldis töluvert, t.d. í Suður-
Ameríku og Asíu.
Óskar segir að vandaður saman-
burður leiði í ljós að kaldsjávarrækjan
er allt annar matur. „Kaldsjávar-
rækjan hefur sitt sérstaka bragð og
áferð, en það má samt skipta kald-
sjávarrækju út fyrir heitsjávarrækju í
sumum réttum án þess að neytand-
inn verði þess endilega var. Heitsjáv-
arrækjan er af ýmsum gerðum og lit-
um, oft gráleit, en það er ekki algilt.
Áferð og bragð er einnig breytilegt
eftir tegundum og svæðum.“
Eru vörurnar þó nógu líkar til að
fylgni sé á milli heimsmarkaðsverðs
kaldsjávar- og heitsjávarrækju, þrátt
fyrir að framleiðslukostnaðurinn sé
fjarri því sá sami. „Það fæst hærra
verð fyrir kaldsjávarrækjuna en kaup-
endur nota iðulega heitsjávar-
rækjuna sem viðmið og bregðast við
ef þeim þykir verðmunurinn á teg-
undunum orðinn of mikill,“ útskýrir
Óskar.
Rækja ekki sama og rækja
Starfsmenn gera lokaúttekt áður en rækjan fer inn á frystisvæði.