Fréttabréf Siglfirðingafélagsins í Reykjavík og nágrenni - apr. 2021, Síða 12

Siglfirðingablaðið Siglfirðingablaðið22 23
Ritstjórn Siglfirðingablaðsins hefur beðið mig að segja frá
tildrögum þess að Síldarminjasafnið varð til - hvernig það
var að standa í baráttunni frá fyrstu hugmyndum, í mótbyr
jafnt sem meðbyr. Horfa um öxl og fram á veg.
Siglufjörður með sín björtu og annasömu sumur. Skipin
siglandi út og inn fjörðinn og síld á öllum bryggjum. Vetur,
langir og snjóþungir, stórhríðar eða sólbjartir dagar. Og litríkt
mannlífið í fjölbreytilegum athöfnum árstíðanna.
Hvernig minnumst við fyrri tíðar, reynslu okkar og
sögu? Eða skipta minningar okkur einhverju máli? Við
sjáum hlutina ólíkum augum og minnumst liðins tíma á
mismunandi vegu, það er ekki að efa. Einnig höfum við
misjafnar skoðanir á gildi safna eða sýninga sem standa
eiga vörð um söguna.
Hugmyndin um safn er ekki gömul í heimi okkar - eða
gæti nokkrum hafa dottið það í hug á Siglufirði t.d. um
aldamótin 1900 að vert væri að reisa safn um sögu þessa
„guðsvolaða útnára“? Kannski var það hin öra þróun eða
öllu heldur umbylting samfélags okkar á 20. öld sem
olli því við hljótum að staldra við og líta um öxl: Mikið
er allt orðið breytt! – og það nýja þarf ekki allt að vera
fagnaðarefni: Það er margs að sakna! (Hve oft heyrði maður
ekki þessi orð af vörum gamalla brottfluttra sem komnir
voru á heimaslóðir á ný).
Líklegast er hugsjónin um safn fólgin í að varðveita það sem
dýrmætt má kalla úr fortíðinni – eða safn sé staður þar sem
tíminn hefur hætt að líða. Og segja má að safn sé skipulegt
og menningarlegt uppgjör við fortíðina. Menningarlegt
samfélag gerir upp fortíðina með þeim hætti.
Þegar við stofnuðum Félag áhugamanna um minjasafn,
Fáum, í september 1989 var gengið að ákveðnum grunni,
hugmyndin um siglfirskt safn var fyrir hendi og gripum
hafði verið safnað. Á þúsundasta fundi Bæjarstjórnar
Siglufjarðar 13. mars 1957 var kosin fimm manna stjórn
byggðasafns – en fátt gerðist í raun í aldarþriðjung.
Hvernig safn og hverju skyldi safnað var rætt um endalaust
– og jafnvel rifist – og það sem við í áhugamannafélaginu
fengum í hendurnar á haustdögum ‘89 var eins og að taka
við þrotabúi. Um skeið, reyndar í allnokkur ár, hafði það
legið í loftinu að bölv. brakkinn yrði bara rifinn - friðað
húsið! - og kveikja ætti í öllu þessu einskisverða síldardóti.
Menn höfðu sagt: „Safn er alltof dýrt, það er nóg að skrifa
söguna og svo má bara smíða líkön af öllu heila klabbinu
og koma fyrir í einu herbergi, t.d. inn af bókasafninu.“
Við vorum sem sé nokkrir þrjóskuhundar sem létum ekki
segjast og tókum málin í okkar hendur.
Varla get ég haldið áfram þessari sögu án þess að gerast
svolítið persónulegur – og greina lítillega frá því hvað rak
mig áfram - eins og ég var, held ég, beðinn um.
Í foreldrahúsum var ég alinn upp við virðingu fyrir sögu
og söfnum. Í listnámi mínu syðra lá leið mín tíðum á
Þjóðminjasafnið og Listasafnið og eftir heimkomu var ég
beðinn að taka sæti í byggðasafnsstjórn og þar entist ég
í eitt og hálft ár, 1978-79. Óeiningin innan stjórnar var
ekki þolandi. Sumarið 1985 safnaði ég hins vegar liði til
að bjarga Róaldsbrakka (Ísfirðingabragga). Þá um vorið
hafði spurst að lögð hafi verið fram á bæjarstjórnarfundi
tillaga um að rífa Brakkann. Ég hóaði í vinveitt og
menningarlega sinnað fólk, (byggðasafnsstjórn ekki
undanskilin!) og saman flikkuðum við upp á húsið og
máluðum í frístundum okkar. Árangurinn varð meðal
annars sá að augu margra upplukust fyrir fegurð þess - eftir
að litað var yfir larfana. Eftir að ég tók að mér uppsetningu
á sögusýningu í Þormóðsbúð á 70 ára kaupstaðarafmælinu
1988 (auk mikillar myndlistarsýningar í Ráðhúsinu) var
eins og neisti hafi tendrast í hugskoti mínu. Og þegar
enn barst ómur af niðurrifsumræðu byggðasafnstjórnar í
Ráðhúsinu ári síðar var það eins og að blásið væri í glóð:
Fyrst við gátum í samtakamætti okkar, fólkið í bænum,
framlengt líf brakkans um nokkur ár þá ættum við bara
að gera hann að ævarandi djásni. Og ég vissi að nú væri
að hrökkva eða stökkva; ég efaðist um að búandi væri
áfram á mínum kæra stað ef við sem samfélag hefðum ekki
manndóm í okkur til að gera það sem þyrfti gagnvart sögu
okkar. En til þess yrði að gefa sig allan í verkið – og brátt
varð neisti orðinn að heilmiklu báli.
Blásið var í lúður og boðað til stofnfundar áhugamanna-
félags. Hinrik Aðalsteinsson, kennari, var aðalráðgjafinn
og skrifari félagslaga og síðar samnings við bæjarstjórn um
yfirtöku húseignar og safnaðra muna. Um það leyti gekk
ég á fund nokkurra áhrifamanna í bænum, kynnti þeim
áform okkar og samdi við þá, ýmist um stuðning eða að
gefa okkur tækifæri til að gera þessa tilraun: að byggja upp
safn um sögu Siglufjarðar – og án þess að dæla peningum
úr bæjarsjóði í óvinsælt verkefni.
Í fyrstu stjórn voru kosnir: Örlygur Kristfinnsson for-
maður, Kristrún Halldórsdóttir varaformaður, Anton
Jóhannsson gjaldkeri, Hinrik Aðalsteinsson ritari og
Regína Guðlaugsdóttir meðstjórnandi. Varamenn: Birgir
Hvernig byrjaði þetta allt?
Steindórsson, Bragi Magnússon og Guðný Róbertsdóttir.
Síðar áttu eftir að verða mjög virkir: Guðný Pálsdóttir,
Hafþór Rósmundsson, Sigurður Guðmundsson, Sveinn
Björnsson, Sturlaugur Kristjánsson og Þór Jóhannsson.
Frá árinu 1996 gegndi Hafþór formennsku í Fáum eftir
að undirritaður var ráðinn í starf safnstjóra. Og enn síðar
Guðmundur Skarphéðinsson.
Í upphafi var nokkuð velt fyrir sér hverslags safn við
vildum – hvað safnið ætti að heita; byggða-, sjóminja-
eða síldarminja-? En segja má að við höfðum ekkert val
og reyndar kom nafnið Síldarminjasafn Íslands fyrir í
hvatningarræðu minni við félagsstofnunina. Annað var
alveg fastákveðið: við skyldum leita allra annarra leiða en
að biðja bæjarstjórn um fjárframlög til heldur óvinsælla
framkvæmda. Við það var staðið. Róið var á önnur mið,
sótt um styrki þar sem það bauðst, má þar t.d. nefna
Siglfirðingafélagið syðra – en allra drýgstir urðu styrkirnir
úr Húsafriðunarsjóði. Þar vóg fegurðargildi og sögulegt
hlutverk Róaldsbrakka mjög þungt í hæstu úthlutunum
næstu ára – og segja má að hlutur sjóðsins hafi skipt
sköpum um endurgerð hússins og uppbyggingu safnsins.
Hins vegar er það eftirminnilegt, og afar gaman að segja
frá því, þegar þáverandi bæjarstjóri, Björn Valdimarsson
og Baldvin Valtýsson skrifstofustjóri viðruðu við mig
þá hugmynd að það sem Fáum væri að gera skipti það
miklu máli fyrir Siglufjörð að bæjarstjórn yrði að koma
að uppbyggingu safnsins og leggja fé af mörkum. Það var
í september 1993. Framlag bæjarstjórnar varð síðan til
þess að hraða framkvæmdum og að á næstu misserum var
lokið við ytra byrði Róaldsbrakka og Ólafur G Einarsson
menntamálaráðherra vígði hann sem safnhús með opnun
fyrstu sýningar þar 8. júlí 1994.
Þarna, strax á þessum árum, blés mjög byrlega fyrir starfi
okkar. Margir lögðu mikið af mörkum í sjálboðastarfi, það
skapaði góða stemningu og traust, sjónvarpsþáttaröð Birgis
Sigurðssonar, Svartur sjór af síld, undirbjó jarðveginn hjá
þjóðinni og síðast en ekki síst hafði Síldarævintýrið, hin
glæsilega bæjarhátíð undir kraftmikilli stjórn Theodórs
Júlíussonar, mjög góð áhrif á alla framvinduna.
Ég hef stundum notað orðið þjóðarátak um uppbyggingu
safns okkar – svo víðtækur var stuðningurinn frá einstakl-
ingum, félögum, fyrirtækjum, opinberum menningar-
sjóðum, ríki og bæ. Framreiknað til núvirðis má ætla að
heildarkostnaðurinn hlaupi á hundruðum milljóna króna.
Þessar staðreyndir minna okkur á eitt: hve síldin og Siglu-
fjörður eiga mikil ítök hjá þjóðinni.
Annað orð hef ég talsvert notað um þessa reynslu, hvernig
okkur tókst að byggja upp eitt stærsta safn landsins. Safn
sem virðist njóta vinsælda og virðingar – og hefur sópað
til sín verðlaunum – það eina hérlendis sem hefur hlotið
alþjóðleg verðlaun, frá European Museum Forum 2004.
Orðið er GÆFA.
Nánast allt var hugsjóninni um SAFN í vil – í stóru og
smáu! Hve oft hugsaði maður ekki eða sagði: eins og
himnasending!
Vitaskuld vorum við ekki alltaf alveg fullkomlega sammála
um leiðir að marki – en fólk hafði þroska og sálarþrek til að
láta það ekki koma upp á yfirborðið og spilla fyrir.
Oft varð maður var við það sjónarmið að við með okkar
„fúnu spýtur og ryðgaða járn“ vildum hverfa til fortíðar.
En líklega vorum við meira framtíðarfólk en margan
grunaði þá.
Svo ég tjái mig að lokum um núverandi stöðu safnsins og
horfi ögn fram á veginn þá stendur Síldarminjasafnið afar
vel þrátt fyrir andbyr í miðjum heimsfaraldri og kreppu.
Hluti gæfunnar stóru er nefnilega sá að Anita Elefsen
var ráðin í starf safnstjóra 2016. Hún er „gamalgróin“ á
safninu þótt ung sé að árum, menntuð á sviði safnamála og
sögu og er ákaflega dugleg og metnaðargjörn í starfi sínu.
Og ekkert er slegið af í framkvæmdaseminni gagnvart
áframhaldandi og eðlilegri uppbyggingu. Þá er ekki seinna
vænna að nefna þau mikilvægu lykilorð: söfnun, skráningu,
varðveislu, rannsóknir og miðlun - þau faglegu störf sem
eru stunduð eru af mikilli kostgæfni nú um stundir á
Síldarminjasafninu.
Hér hefur verið farið hratt yfir sögu fyrstu áranna – margt
ósagt, ótalið… en nánar má fræðast um sögu Síldarminja-
safnsins á: http://www.sild.is/um/um-safnid/saga-safnsins/
Örlygur Kristfinnsson - í mars 2021
Fáum-fólkið 20. maí 1991: Guðný Róbertsdóttir, Guðný
Pálsdóttir, Kristrún Halldórsdóttir, Regína Guðlaugsdóttir,
Ása Árnadóttir, Anton Jóhannsson, Þór Jóhannsson, Birgir
Steindórsson, Hafþór Rósmundsson og Örlygur Kristfinns-
son. Ljósm. Sigurður Guðmundsson.