Fréttablaðið - 03.06.2022, Blaðsíða 10

Bjargvættur
Íslands
Joseph Banks ákvað að fara til Íslands
þegar honum leist ekki á vistarverur í
öðrum leiðangri kafteins Cook.
Myndir John
Cleveley yngri
úr leiðangrinum
eru lýsandi fyrir
tíðarandann
á Íslandi. Hér
getur að líta
innanstokks
í dönsku
verslunarhúsi í
Hafnarfirði.
Þegar Bretarnir komu að Heklu fannst þeim ískalt og
erfitt að klífa fjallið.
Í ár eru 250 ár liðin frá vís-
indaleiðangri Joseph Banks
til Íslands. Dálæti hans á landi
og þjóð átti eftir að reynast
Íslendingum vel.
arnartomas@frettabladid.is
Í tilefni þess að 250 ár eru liðin frá
Íslandsleiðangri náttúrufræðings-
ins Joseph Banks verður opnuð ný
sýning í Þjóðarbókhlöðunni í dag.
Þar verður gerð grein fyrir ævi og
störfum Banks sem og för hans til
Íslands sem var fyrsti breski vís-
indaleiðangurinn hér á landi.
Náttúrufræðingur og
landkönnuður
„Joseph Banks var forríkur ungur
maður sem hafði mikinn áhuga
á náttúrufræði og landkönnun,“
segir Anna Agnarsdóttir, prófessor
emeritus. „Honum tókst að komast
með í fyrsta leiðangur James Cook á
árunum 1768-1771, sem fór suður til
Nýja-Sjálands, Ástralíu og umhverf-
is hnöttinn.“
Þátttaka Banks í leiðangrinum
jók hróður hans þar sem Banks var
hefðarmaður en Cook af fremur
lágum stigum. Fyrir vikið var í
breskum blöðum á þeim tíma alltaf
talað um leiðangur Banks en ekki
Cook, þótt í dag sé raunin önnur.
Þar sem leiðangurinn var svo vel
heppnaður var strax farið að undir-
búa annan suður á bóginn til að
leita að meginlandinu Terra Aust-
ralis Incognita sem síðar kom í ljós
að var ekki til.
„Banks var þá boðið aftur að vera
vísindalegur leiðangursstjóri ef
hann borgaði allt sjálfur, sem hann
gat og vildi. Hann safnaði þá að sér
mörgum vísindamönnum, teikn-
urum og þjónustuliði,“ segir Anna,
sem bendir á að Banks hafi viljað
hafa allan varann á því að í fyrsta
leiðangri Cook höfðu sjö menn á
vegum Banks lagt af stað en aðeins
þrír komið lifandi til baka. „Þegar
hann kom að skipinu sem átti að
fara í annan leiðangur Cook leist
Banks ekkert á aðstæðurnar um
borð og hætti við.“
Íslandsförin slembilukka
Banks þurfti þó að nýta mannskap-
inn sem hann hafði ráðið til árs.
„Hann kíkti á landakortið og
Ísland blasti við, sem hann taldi lítt
rannsakað af „almennilegum nátt-
úrufræðingum“,“ segir Anna. „Það
var eiginlega algjör tilviljun að hann
fór til Íslands – bara vegna þess að
hann fór í fýlu yfir vistarverunum
um borð í leiðangri Cook.“ Hann
var mest spenntur fyrir Heklu og eitt
aðalmarkmið Banks var að ganga á
hana.
Leiðangur Banks til Íslands var
fyrsti breski vísindaleiðangurinn
til Íslands en Frakkar höfðu komið
hingað stuttu áður. Á Íslandi komst
Banks í kynni við marga Íslendinga,
m.a. Ólaf Stephensen, þá amtmann,
og héldu þeir í kjölfarið áfram að
skrifast á og senda hvor öðrum
gjafir.
Viðskipti á stríðstímum
„Síðan leið og beið þar til Napó-
leónsstyrjaldirnar skullu á þar sem
Danir gengu í lið með Frökkum og
urðu þar með óvinir Breta,“ segir
Anna. „Breski f lotinn sigldi um
Norður-Atlantshafið og hertók
helming skipa danskra kaupmanna
sem versluðu við Ísland og flutti þau
til hafna í Englandi.“
Svo vildi til að Magnús Stephen-
sen, dómstjóri og fremstur Íslend-
inga á sinni tíð, var með í einu
skipinu og skildi strax að það þyrfti
að leita á náðir Breta þar sem Danir
gætu ekki aðstoðað Íslendinga.
„Magnús mundi eftir því að
þegar hann var tíu ára gamall hafði
þessi Breti, Joseph Banks, komið til
Íslands og snætt hjá föður sínum
Ólafi,“ segir Anna. „Þetta væri eini
Bretinn sem hann þekkti og hann
ákvað að skrifa honum bréf. Þetta
voru auðvitað landráð því Danir
voru í stríði við Breta og strang-
lega bannað að eiga samskipti við
óvininn.“
Bjargvættur Íslendinga
Magnús biðlaði þannig til Banks
um að leysa skipin úr haldi þar sem
hungursneyð myndi vofa yfir Íslandi
ef engin skip hlaðin nauðsynjum
kæmust til landsins.
„Banks stökk til að hjálpa Íslend-
ingum og setti allt í gang,“ útskýrir
Anna, sem segir Banks hafa verið
valdamikinn í Bretlandi. „Hann sat
í trúnaðarráði konungs, var forseti
breska vísindafélagsins og þekkti
flesta málsmetandi menn.“
Georg III Bretlandskonungur lýsti
því í kjölfarið yfir, að beiðni Banks,
að Íslendingar væru nú hlutlausir í
stríðinu við Bretland, frjáls verslun
væri nú leyfileg milli landanna og
Íslendingar flokkuðust sem „útlend-
ir vinir“ Breta.
„Þar með var Íslandi bjargað frá
1810-1814 og skipin sigldu og allt
gekk tiltölulega vel, þó auðvitað ekki
jafnsmurt og á friðartímum. Þess
vegna kalla ég Banks bjargvætt og
verndara Íslendinga,“ útskýrir Anna.
Tíðarandinn fangaður
En hvernig kom þessi sýning sem
opnar nú á föstudaginn til?
„Árið 2018 var haft samband við
mig af British Library í Bretlandi sem
voru að fara að halda stóra sýningu
út af fyrsta leiðangri Cook. Þau
spurðu hvort við vildum ekki vera
með og ég benti á að fyrir okkur
skipti ef til vill meira máli tengingin
við Íslandsleiðangur Banks og þau
250 ár sem yrðu liðin frá honum
nokkrum árum seinna, það er að
segja nú í ár,“ segir Anna.
Á sýningu British Library var samt
heill veggur tileinkaður Íslands-
leiðangri Banks með myndefni frá
ferðalaginu. Við verðum síðan með
sameiginlegan Banks-viðburð í
haust.
„Einn aðalafraksturinn fyrir
okkur Íslendinga frá ferð Banks
eru þessar frábæru teikningar af
íslenskri náttúru og ekki síður for-
feðrum okkar,“ segir Anna. „Teiknar-
arnir í ferðinni gerðu skissur sem
unnið var úr þegar heim var komið
til Englands. Myndirnar eru varð-
veittar í British Library en ráðamenn
þar voru svo höfðinglegir að láta
okkur myndirnar allar í té og veittu
okkur leyfi til að sýna þær.“
Sýningin verður opnuð í Þjóðar-
bókhlöðunni klukkan 15 í dag. n
Skálholt var helsti staður Íslands á þessum tíma og má
ætla að húsakostur hafi komið Banks og félögum á óvart.
Ástkær pabbi,
tengdapabbi og afi okkar,
Guðmundur Brynjólfsson
flugvirki,
Garðatorgi 7,
lést á Landspítalanum
í Fossvogi aðfaranótt 25. maí.
Útför fer fram í Vídalínskirkju
föstudaginn 3. júní kl. 13.00.
Hjalti Guðmundsson Sigrún Ýr Svansdóttir
Brynhildur Guðmundsdóttir Örlygur Auðunsson
barnabörn.
Geir fuglinn var lengi algengur á
Norður-Atlantshafi, meðal annars við
strendur Íslands. Snemma á 19. öld fór
að halla mjög á stofninn sökum ofveiði
en fuglinn var bæði stór og kjötmikill
en einnig auðveldur til veiði enda
óf leygur. Auk þess að vera veiddur til
matar voru fjaðrir hans notaðar í gerð
fatnaðar.
Þegar geirfuglinum tók að fækka til
muna fóru erlend söfn að greiða háar
upphæðir fyrir fuglinn. Kaupmaðurinn
Carl Franz Siemsen byrjaði að versla í
Reykjavík um 1840. Honum var síðar
falið að ná í geirfugla fyrir erlent safn og
fékk hann bændur í Höfnum til að ná í
geirfugl, lifandi eða dauðan. Þeir sigldu
til Eldeyjar þar sem þeir fundu tvo fugla
á klettasyllu og sneru þá úr hálsliðnum.
Það voru síðustu lifandi geirfuglar sem
sést hafa.
Í dag eru um 80 uppstoppaðir geir-
fuglar til á söfnum víða um heim. Einn
þeirra er að finna á Náttúrufræði-
stofnun Íslands. Árið 2010 var sett upp
stytta af geirfuglinum eftir bandaríska
listamanninn Todd McGrain sem horfir
frá Valahnúki að Eldey. n
Þetta gerðist 3. júní 1844
Síðustu geirfuglarnir veiddir í Eldey
Um 80 geirfuglar
eru til á söfnum
víða um heim í dag.
MYND/AÐSEND
Ástkær faðir okkar,
Einar Baxter
lést þann 31. maí. Útförin mun fara
fram í kyrrþey að ósk hins látna.
Fyrir hönd aðstandenda,
Bára Einarsdóttir Guðmundur S. Pétursson
Grettir Einarsson Ásdís Clausen
Jóna Einarsdóttir Sigfús Pétursson
TÍMAMÓT FRÉTTABLAÐIÐ 3. júní 2022 FÖSTUDAGUR