Verktækni - 2018, Blaðsíða 26

26 VERKTÆKNI 2018/24
RITRÝNDAR VÍSINDAGREINAR
Krísuvíkursprungusveimurinn
Það er ljóst af mynd 1 að það er fyrst og fremst sprungusveimur-
inn sem kenndur er við Krísuvík sem varast ber þegar mann-
virkjum er valinn staður á höfuðborgarsvæðinu. Mynd 2 sýnir
afstöðuna til þéttbýlisins enn betur. Sprungukortin sem sýnd
eru hér ásamt myndum 3 og 4 eru byggð á sprungukortum
Clifton og Kattenhorn (2006) og jarðfræðikortum ÍSOR (Kristján
Sæmundsson o.fl. 2016) en einnig ítarlegri könnun höfunda
þessarar greinar um áratuga skeið. Einnig hafa mörg verkefni
nemenda í Jarðvísindadeild HÍ verið unnin á þessu svæði. Miðja
virkninnar á þessu sprungukerfi er á Krísuvíkursvæðinu þar sem
kerfið sker hin eiginlegu flekaskil. Eldvirkni og jarðhitavirkni er þar
í hámarki. Þaðan liggur sveimurinn til suð-vesturs í átt til sjávar og
til norð-austurs í átt til höfuðborgarsvæðisins og er sú grein hans
öllu lengri. Þrjár gerðir sprungna einkenna sprungusveiminn. Mest
eru áberandi siggengi, þ.e. sprungur þar sem annar barmurinn
hefur sigið miðað við hinn. Siggengin sjást því vel í landslaginu, og
getur misgengisfærslan verið fáeinir tugir metra. Í öðru lagi finn-
ast í sveimnum opnar sprungur eða gjár með litlum sem engum
lóðréttum færslum. Í þriðja lagi eru innan sveimsins gossprungur,
þar sem bergkvika hefur náð yfirborði í sprungugosi. Gosvirknin
dvínar þó eftir því sem norðar dregur og nyrsta gosstöðin er í
Búrfelli ofan Hafnarfjarðar. Sprungusveiminn má hins vegar rekja
lengra þótt líka dragi úr sprunguvirkninni til norðurs. Hann virðist
enda í Mosfellsdal. Sunnan dalsins, í Helgafelli, má sjá sprungur
og misgengi af óvissum aldri sem gætu tilheyrt sprungusveimnum.
Í Mosfelli norðan dalsins er hins vegar lítið um sprungur (mynd 2).
Yfirleitt sjást bergsprungurnar best þar sem land stendur hátt. Þar
sem land liggur lægra eru sprungurnar oft huldar seti og jarðvegi
þannig að illa sést til þeirra.
Norðan Búrfells, þar sem eldvirkninni sleppir, verður sprungu-
sveimurinn mjög áberandi í landslaginu (mynd 3) enda hafa hér
ekki runnið hraun til að jafna út landslagið. Þetta svæði er að
mestu nýtt til útivistar, sem verður að teljast ákjósanleg notkun á
mikið sprungnu landi. Sprungusveimurinn er tvöfaldur á þessu
svæði. Aðalgrein hans myndar djúpan sigdal sem afmarkast að
vestan af Hjallamisgenginu svokallaða. Auk þess má greina grunn-
an sigdal vestar, sem sker hálsana við Hvaleyrarvatn og sunnan og
austan Urriðakotsvatns. Þessi vestari grein er stundum kennd við
Trölladyngju. Á byggingasvæðinu við Urriðakotsvatn hafa komið
í ljós opnar sprungur þegar grafið var fyrir húsgrunnum. Mjög
dregur af þessari grein sveimsins þegar norðar dregur. Þó má
líklega rekja til hans tilvist sprungna sem komið hafa í ljós í hús-
grunnum í Hólahverfi í Breiðholti. Megingrein sprungusveimsins
heldur áfram til NA um Heiðmörk og liggur Elliðavatn í dældinni
þar sem sigið hefur mest. Austurmörk sprungusvæðisins eru þar
nokkuð óljós vegna ungra hrauna sem runnið hafa austan frá
Bláfjallasvæðinu og yfir sprungurnar.
Norðaustan Elliðavatns taka við Norðlingaholt, Rauðavatn og
Hólmsheiði. Landið hér er greinilega sprungið en erfitt er að
festa hendur á einstökum sprungum (mynd 4). Sprunguvirknin
er greinilega minni en sunnan Elliðavatns og aldur sprungnanna
óvissari (Kristbjörn Egilsson o. fl. 1996). Ótvíræð merki um hreyf-
ingar á síðustu 10 000 árum má þó finna á a.m.k. fjórum stöðum
(sjá mynd 4). Gapandi gjár og niðurföll í jarðvegsþekju benda til
hreyfinga eftir að jökull fór síðast yfir svæðið. Við skipulag byggðar
á Norðlingaholti var tekið tillit til tveggja sprungna sem staðfestar
voru með skurðgreftri. Það vekur þó athygli að sprungur liggja
mun þéttar í sama sprungukerfi norðan Rauðavatns, sem gæti
bent til þess að ekki séu öll kurl komin til grafar í Norðlingaholti.
Þar gætu fleiri sprungur leynst.
Mynd 1. Yfirlitskort af Reykjanesskaga og afstöðu til sprungusveima og upptakamisgengja skjálfta. Skýrt kemur fram hvernig þéttbýli á
höfuðborgarsvæðinu teygir sig æ meira inn á sprungusvæði. Þekkt sniðgengi eru einnig færð inn á kortið. Þau liggja flest í N-S stefnu og eru
hægri-handar sniðgengi, þ.e. vesturbakki þeirra færist í norður, austurbakkinn til suðurs.