Vestfirðir - 17.01.2019, Qupperneq 8

8 17. janúar 2019
Á Í s l a n d i
og víða
í hinum
vestræna heimi
ber meir og meir á
afskiptaleysi fólks
og áhugaleysi
þegar kemur að
kirkju og kristni. Heimurinn breytist
ört og netvæðing heimsins hefur
mikil áhrif og tekur stærri og stærri
hluta af tíma fólks. Upplýsingamiðlun
í netmiðlum er í smáskömmtum,
brotakennd miðlun, sem tekur minna
og minna mið af samhengi hlutanna.
Ofan á þetta bætast svo falsfréttir af
ýmsu tagi. Gagnrýni á kirkju og kristni
er á köflum nokkuð herská og óvægin.
Öll höfum við lífssýn eða gildagrunn
sem líf okkar hvílir á. Lífssýn er í
reynd ákveðið form trúar enda þótt í
sumum tilfellum sé ekki um að ræða
lífssýn sem byggir á hugmyndum um
handanverandi Guð. Boðun lífsgilda
er og verður ætíð einhverskonar
birtingarmynd trúboðs.
Hugsanafljótið
Skoðum aðeins grundvöll
vestrænna lýðræðisríkja. Þau hafa
þegið allt sitt vit, öll sín gildi, alla sína
hugsun og skilning á veruleikanum;
allar hugmyndir um manneskjuna,
um þjóðfélagið, um réttlæti, jafnrétti,
skiptingu gæða, ábyrgð fólks hvert á
öðru og hvað eina sem við teljum auð
vestrænnar menningar. Allt er þetta
komið úr einni og sömu uppsprettu.
Páll heitinn Skúlason,
heimspekingur og fv. rektor
Háskóla Íslands, ritaði eitt sinn um
uppsprettu vestrænnar hugsunar.
Hann notaði líkingamál og talaði
um hugsanafljótið. Þetta mikla fljót
vestrænnar vizku er myndað af
tveimur elfum. Annars vegar rennur
í það hin grísk/fílósífska elfur og hins
vegar hin gyðing/kristna. Þessar tvær
elfar mynda hugsanafljótið mikla.
Grikkir voru margir miklir
hugsuðir, en þeir voru ekki mikið
fyrir það að   óhreinka hendur sínar
og stunda líkamlega vinnu. Til þess
voru þrælar og ambáttir. Hebrear eða
Gyðingar voru meira fyrir moldina
og fundu til skyldleikans við duftið.
Kunn eru orð Gamla testamentisins:
„Af jörðu ertu kominn. Að jörðu
skaltu aftur verða. „Séra Hallgrímur
Pétursson, einn af þekktustu fulltrúum
hins gyðing/kristna arfs í íslenskir
menningarsögu, sagði það saman með
þessum orðum: „Hold er mold, sama
hverju það klæðist.” Grikkir hefðu
því varla stundað miklar rannsóknir
á hinum efnislega heimi en Gyðingar
og kristnir gátu auðveldlega grafið
hendur sínar í mold og mykju ef þess
var þörf. Grikkir trúðu á marga guði
og goðmögn í efninu, í jörðinni. Þess
vegna voru þeir ófúsir að grafa þar og
raska ró guðanna. Í hebreskri hugsun
er hins vegar skilið á milli Guðs og
sköpunarinnar sem er efnisleg en ekki
andleg sem slík og því í lagi að skoða
hvað þar er að finna.
Þýzki, lútherski guðfræðingurinn,
Friedrich Gogarten (1887­1967)
fjallaði um samruna hins grísk/
fílósófíska straums og hins gyðing/
kristna í sínum fræðum og sagði að
nútímavísindi væru bein afurð þeirra.
Leiða má af hans hugsun að það afrek
að koma mönnum til tunglsins og
til baka hefði aldrei gerst ef þessir
straumar hefðu ekki runnið saman í
einn.
Hvar eru áhrif hugsanafljótsins
helzt sýnileg í heiminum? Páll
Skúlason sagði einkum tvennt vitna
um áhrif hugsanafljótsins á heiminn:
starf kristinnar kirkju um veröld víða
og alþjóðleg vísindi.
Vísindi og trú eru ekki andstæður
og til eru mörg dæmi þess að kristinn
kirkja hafi stutt vísindi og beinlínis
stuðlað að vísindarannsóknum í
aldanna rás enda þótt til séu einnig
dæmi um að valdamenn innan hennar
hafi ekki í hvert sinn hoppað hæð sína
af gleði yfir nýjum uppgötvunum
vísindamanna. Slíkt á sér enn stað í
heiminum að fólk viðurkenni ekki
nýjar uppgötvanir og áherslur vísinda.
Dæmi úr samtímanum er afstaða
þeirra sem telja hlýnun loftslags
náttúrunni sjálfri að kenna og vilja
um leið náða mannkyn af glæpum
sínum gegn lífríkinu. Kirkju og
kristni hefur verið velt upp úr hinum
neikvæðu dæmum í aldanna rás af
andstæðingum hennar, en þeir hinir
sömu, vilja lítt kannast við jákvæða
afstöðu kirkjunnar til vísinda.
Minna má á að margar af merkustu
menntastofnunum veraldar eiga rætur
sínar í kirkjunni, til dæmis helztu
háskólar Evrópu og Bandaríkjanna.
Hugsanafljótið mikla. Þaðan koma
allar helstu hugmyndir okkar um lífið,
um tilvist okkar, um samfélagið, um
heiminn og hið stóra samhengi allra
hluta.
Eigum við að kasta burt þessum
arfi og halda að við getum búið til
einhvern nýjan lífsgrundvöll án róta,
án tengsla við fortíðina?
Þeim fjölgar sem misst hafa
tilfinninguna fyrir mikilvægi þessa
arfs og halda að þeir geti búið til
eitthvað nýtt úr engu, í einhverskonar
hugmyndafræðilegu tómarúmi.
Lífssýn og trú
Í Noregi, þar sem ég hef búið s.l.
4 ár, hef ég séð í fjölmiðlum talað um
hlutlausa lífssýn, eitthvað sem hér er
kallað livsynsnøytralt. Er eitthvað slíkt
til í raun og veru? Þessari hugsun er
m.a. beitt til að útiloka trúarbrögð,
trúarleg tákn og tjáningu trúar í hinu
almenna rými eins og þjóðfélagið
er stundum kallað. Tveir norskir
þingmenn rituðu um þetta í dagblað
fyrir ári eða svo og vildu banna alla
trú í hinu almenna rými. Þar á bara
að vera pláss fyrir hlutlausa lífssýn. Ég
andmælti þessari hugsun í grein sem
ég skrifaði í dagblaðið Vårt land. Þar
birti ég eftirfarandi þankagang.
Er til hlutlaus lífssýn? Nei, að mínu
viti er hún ekki til. En það eru til ólíkar
hugmyndir um lífið og tilveruna,
margskonar sýnir á lífið, en engin
þeirra getur tekið sér það vald að
skilgreina sig sem hlutlausa. Hlutlaus
lífssýn er ekki til fremur en hringlaga
ferhyrningur eða ferhyrndur
hringur. Slíkir ómöguleikar eru
kallaðir refhvörf (oximoron) innan
mælskulistarinnar (rhetoric). Refhvörf
eru notuð til að tjá það sem ekki er til,
er í mótsögn við sig sjálft. Refhvörfum
er beitt bæði í bundnu og óbundnu
máli og þau birtast t.d. þegar orðum
gagnstæðrar merkingar er blandað
saman. Dæmi um refhvörf eru heitur
snjór eða harðduglegur letingi.
Hlutlaus lífssýn er því ekki til en til
eru ólíkar lífssýnir og það ber að virða.
Lífssýn er trú á sinn hátt enda þótt ekki
sé um að ræða trú á handanverandi
Guð. En trú er það eigi að síður að
hafa lífssýn. Þá er einnig mikilvægt
að rætt sé af einurð, heiðarleika
og sanngirni, um hugmyndafræði
hverrar lífssýnar. Þannig skiljum við
betur hvert annað. Ef við dorgum í
hugsanafljótinu finnum við margt
sem getur hjálpað okkur að skilja það
sem er líkt og ólíkt. Hugsanafljótið
geymir marga túlkunarlykla að þeim
tilvistarspurningum sem flest okkar
glíma við.
Hvað er okkur boðað í
„saklausum” fréttaþáttum?
Á aðventunni, nánar tiltekið
hinn 19. desember 2018, var
sagt frá bandarískum trúboða í
Morgunútvarpi RÚV sem tekinn var
af lífi af frumbyggjum á eyju nokkurri
í Austurlöndum. Hann hafði haldið
þangað til að boða þeim kristna trú.
Sagt var frá skólanum í Bandaríkjunum
sem þjálfaði hann og aðra til að fara
um heiminn og kristna fólk. Þetta var
frétt um skrýtnar hugmyndir og fávíst
fólk. Var þessi frétt bara tilviljun? Eða
var hún kannski sett fram til að sýna
fram á fávisku kristins trúboðs og þar
með kristinna manna – og einmitt á
aðventunni? Ég spyr.
Nýlega las ég á netsíðu fréttamiðils á
Íslandi umfjöllun um frjámálamisferli
tveggja erlendra manna í útlöndum.
Annar var sagður vera prestssonur. Ég
skrifaði blaðamanninum og bað um
upplýsingar um ættir hins mannsins
en fékk engin svör. Hvers vegna var
því haldið til haga að annar maðurinn
væri prestssonur? Var það vegna
fordóma blaðamannsins í garð kirkju
og kristni?
Áramótaskaupið 2018 var enn
eitt dæmið um vafasama túlkun
á atburðum sem áttu sér stað á
árinu. Mér fannst örla á fordómum
og fyrirlitningu á þjóðkirkjunni í
nokkrum atriðum sem voru miður
smekkleg. Vafasamt má telja að alhæfa
um heilar stofnanir og starfsstéttir út
frá einstökum atvikum og gjörðum
einstaklinga, hverra mál hafa ekki
komið til kasta dómstóla.
Margvísleg áhrif kristinnar
trúar og kirkju
Nú er það svo að kristin trú
er ekki bara til í einni „stærð”.
Hún er til í mörgum stærðum og
myndum. Á Norðurlöndum hefur
til að mynda þróazt það sem kalla
má manneskjulegur kristindómur
(humanistisk). Hinar evangelísk
lúthersk þjóðkirkjur á Norðurlöndum
þykja tiltölulega frjálslyndar. Þær
hafa á sinn hátt lagt grunn að
bestu samfélögum veraldar með
mannskilningi sínum og gildum.
Þessi samfélög skora jafnan hæst
í heimi í öllum könnunum sem
mæla lífsgæði eins og jafnrétti,
réttlæti, skiptingu gæða, lífskjör,
heilbrigðisþjónustu, glæpi, spillingu
og fleiri atriði. Þessi þjóðfélög hafa
þróast á grunni kenninga kirkjunnar
um mannlíf og samfélag. Að mótun
þessara þjóðfélaga hafa komið auk
kirkjunnar, stjórnmálaöfl, samtök
launafólks, atvinnurekendur, skólar
og menntastofnanir, menning og
listir, svo dæmi séu tekin. Þetta er
litríkur vefur, ofinn úr hugmyndum úr
hugsanafljótinu, fagur refill sem birtir
með þráðum sínum sögu þessara
merku þjóða.
Trúboðinn sem sagt var frá
á Rúv, er að mínu áliti, fulltrúi
þröngsýnnar guðfræði, sem er býsna
útbreidd í Bandaríkjunum. Svonefnir
Evangelicals eru af reformertum
stofni, kalvínskum grunni, og meðal
þeirra þrífst víða þröngsýn guðfræði,
trú á bókstaf og í mörgum tilfellum
tortryggni í garð vísinda. Viðhorf
úr ranni kirkna af þessum toga
birtast t.d. í öfgafullri og skelfilegri
mynd í hegðun núverandi forseta
Bandaríkjanna og grunnhyggnum
málflutningi hans sem hegðar sér oft
eins og illa upp alinn stráklingur sem
skeytir hvorki um heiður né skömm.
Íslensk kristni er ekki af þessum meiði.
Hún er aftur á móti gróðurreitur góðra
hugsana, hlutmengi í hinum norræna
garði, sem mótað hefur mannlíf og
þjóðfélag á Íslandi í þúsund ár.
Kirkjan sem slík er félagsskapur
fólks sem trúir á Krist og
kærleikskenningar hans. Kirkjan er
söfnuður breyzkra manna, karla og
kvenna. Í gegnum aldirnar hefur þessi
hópur fólks leitazt við að þroskazt að
skilningi og innsæi og oft með góðum
árangri. En sú leið til þroska hefur á
sama tíma verið þyrnum stráð þar sem
fordómar og fáfræði hafa blandazt inn
í umræðuna. Slíkt hendir ekki bara
það mengi sem við köllum kirkju.
Hið sama hendir mengið þjóðfélag,
mengið þjóð eða þjóðarbrot, mengið
konur eða mengið karlar.
Vinur minn vitur og vís hitti
mann á förnum vegi fyrir tæpum 20
árum sem sagðist hafa fengið nóg af
Þjóðkirkjunni og skráð sig úr henni.
– Og hvers vegna gerirðu það,
spurði vinur minn.
– Ég gerði það vegna biskupsins,
hans Ólafs Skúlasonar, svaraði hann.
– Jæja, sagði vinur minn og spurði
á móti: Varstu í kirkjunni vegna hans?
Hvers vegna ert þú í kirkjunni?
Og svo spyr ég líka þau sem hafa
Kirkja og kristni í ólgusjó