Mannbjörg - 15.06.1946, Qupperneq 7

MANNBJÖRG 7
Sigríður Ingimarsdóttir, cand. phil.:
Afengid og skólarnip
Erindi flutt á fundi kvenna í Rvík 2. apríl 1946
viðgerð á Hegningarhúsinu og stafar lækkun fanga-
tölunnar á því tímabili af þrengslum í húsinu.
Heimild: Árbók Reykjavíkurbæjar 1945.
1 október 1940 hófst áfengisskömmtun. I ágúst
1941 var áfengissölu hætt. Um áramót 1941/42 var
tekið að veita undanþágur um kaup á léttum vín-
um og sterkum drykkjum, þegar komið var fram
á mitt ár 1942. Hinn 1. september 1945 var tekin
upp frjáls sala áfengis).
TAFLA
yfir fanga, er settir voru í Hegningarhúsið fyrir
glæpi og grófari afbrot árin 1911 til 1940.
Árið Tala Einn af svo mörgum landsm.
1911 3 28.500
1912 5 17.200
1913 6 14.500
1914 5 17.600
1915 5 17.800
1916 I 89.800
1917 0 91.300
1918 3 30.600
1919 8 11.600
1920 2 47.200
1921 5 19.000
1922 5 19.200
1923 12 8.100
1924 4 24.600
1925 5 20.000
1926 4 25.400
1927 3 34.400
1928 7 14.900
1929 8 13.200
1930 26 4.100
1931 42 2.600
1932 31 3.500
1933 37 3.000
1934 40 2.800
1935 70 1.600
1936 54 2.100
1937 72 1.600
1938 71 1.600
1939 58 2.000 1.100
1940 106
Heimild: Grein Jóns Sigtryggssonar, fangavarðar, „Ölvun
og glæpir“, 1941.
Athugasemdir fangavarðarins:
„Taflan nær yfir 30 ár. Hana þarf ekki að skýra
fyrir eldra fólkinu, en vegna þeirra, er styttr-i
muna aftur í tímann, skal bent á nokkur atriði:
Árið 1916, 1. janúar, gekk í gildi bann um notk-
un áfengis hér á landi. Þetta ár, næsta ár og fram á
árið 1918 varð naumast vart við ölvaðan mann.
Kæmi það fyrir, voru það aðallega þeir, er náðu
í dropa sem óseldur var í árslok 1915, eða þeir
fengu áfengi lijá einstöku sjómönnum. Vínbrugg-
un þekktist ekki á þeim árum. Voru þá oftast ör-
fáir fangar í hegningarliúsinu og langa tíma engir.
Samkvæmt upplýsingum frá herra Sigurði Péturs-
syni, fyrrv. fangaverði, fékk Reykjavíkurbær hús-
næði fyrir 3 fjölskyldur í hegningarhúsinu um all-
langan tíma. Höfðu þær verið húsvilltar. Sýnir
þetta Jjóslega, hve fátt þar var um fanga. Sá eini
maður, sem settur var inn fyrir glæp árið 1916, var
erlendur maður, sendur frá Seyðisfirði. Árin 1916
og 1917 var því enginn íslenzkur maður settur í
fangelsi fyrir glæp eða gróft afbrot. Fólk er beðið
að festa þetta í huga. Þessi umræddu tvö ár em
líklega einstök í sögu íslenzkra fangelsismála. Og
hver er orsökin? Hún er tvímælalaust sú ein, að
þessi ár er landið „þurrt“. Það er algert bindindi
um áfengi í landinu — og aðeins þau tvö ár í sögu
landsins.
En Adam var ekki lengi í Paradís. Þeim, sem
meira áttu undir sér, líkaði illa að vera án áfeng-
isins og undir árslok 1917 kom liið svon. „lækna-
brennivín“. Þetta óþarfa leyfi var af nokkrum
læknum töluvert misnotað. Næstu ár jókst notkun
áfengis verulega. Það var flutt inn undir því yfir-
skyni, að það allt væri notað til lyfja. í blóra við
þetta áfengi varð auðveldara að nota smyglað á-
fengi án þess upp kæmist. Drykkjuslark byrjar
aftur. Klefar hegningarhússins fyllast smám saman
og tala glæpamanna hefst á ný og vaxandi.
Árið 1923 hófst innflutningur Spánarvína, sem
fyrr segir. Það ár verður tala þessara vandræða-
manna 12; svo há liafði hún aldrei orðið áður.
En þegar sterku vínin komu, 1. febrúar 1935,
keyrði um þvert bak. Það ár voru settir inn 70
menn fyrir glæpi og grófari afbrót (40 árið áður).
Það hefir sýnt sig, að þá er mest drakkið, þeg-
ar fólk hefir beztan fjárhag. Þetta kemur greitu-
lega í ljós árin 1930 og 1940. Drykkjuskapur eykst
þá ákaflega, en árin eru bæði mestu veltiár, hvort
Engir eru móttækilegri fyrir áhrif, góð sem ill,
en einmitt unglingar á skólaaldri. Engurn er áfeng.
isnautnin skaðlegri en þeim. Hvergi er bindindis-
semi nauðsynlegri en meðal þeirra. Það væri stór-
sigur fyrir bindindismálið, ef takast mætti, að iiti-
loka áfengið t'ir skólunum. Það er staðreynd, að sá
maður, sem er í bindindi fram yfir tvítugt, er ekki
í eins mikilli hættu gagnvart áfenginu, og sá, sem
byrjar að drekka svo að segja eftir fermingu. Allt
þetta vakti fyrir þeim, sem stofnuðu Samband bind-
indisfélaga í skólum. Það samband mun nú vera
13 ára gamalt. Nokkrir, ungir og áhugasamir menn
úr menntaskólanum liér í bæ gengust fyrir stofnun
þess, og sá maður, sem mest og bezt hvatti þá til
þess var Pálmi Hannesson, rektor skólans. Með öt-
ulli starfsemi tókst þeim að koma því til leiðar,
að bindindisfélög voru stofnuð í flestum skólum
þessa lands, félög, sem voru hvert um sig liður í
sambandinu. Meðlimir þessara félaga urðu að sjálf-
sögðu að hafa algert bindindi á áfenga drykki. Sum
félögin höfðu líka tóbaksbindindi á stefnuskrá
sinni. — Undirtektirnar voru misjafnar — víðast
þó góðar. Nemendurnir flykktust í félögin. í sum-
um skólunum var hver einasti nemandi meðlimur
bindindisfélagsins. — Þetta var líka á þeim árum,
þegar skólafólk hafði margfalt minni auraráð, og
því engin efni á að sækja eins margar skemmtanir
og það hefur nú. Áféngisflóðið í landinu var heldur
ekki eins óskaplegt og nú í dag, drykkjutízkan ekki
eins voldug. S.B.S. efldist. Félögunum fjölgaði ört
fyrstu árin. Þau héldu — og halda enn — ársþing,
þar sem mættír voru fulltrúar frá hverju félagi
innan sambandsins. Það voru ánægjulegar samkom-
ur. Sambandið gerði 1. febrúar að útbreiðsludegi
sínum. Þann dag sendir það tvo menn í hvern skóla
á sínum vegum. Ræða þeir um áfengismál við nem-
endur. Skólarnir gefa jafnan tveggja tíma frí í
þessu skyni. f skólum bæjarins mun þetta vera svo
að segja eina fræðslan, sem nemendum er veitt um
áfengismáí. Sambandið gefur einnig út blað og er
einn aðilinn að bindindisblaðinu Eining, sem er
gefið út hér í bæ.
En nú er að líta á áhrifin af starfsemi þessara
félaga. Um og upp úr árinu 1942, og jafnvel fyrr,
fór að dofna yfir þeirn. Hvert félagið á fætur öðru
sofnaði. Önnur starfa aðeins að nafninu til — halda
einn fund á ári til þess að kjósa fulltrúa á þing
sambandsins. Hér í bænum eru nú aðeins eftir
þrjú félög, sem starfa eins og þeim ber. Utan
á sínum áratug. Og ekki stendur á hinum stærn
afbrotamönnum. Árið 1930 eru settir imi fyrir þær
sakir 26 menn (8 árið áður). En 1940 era það
106 menn og konur (58 árið áður). Hér era aðeins
taldir þeir, er settir voru í Hegningarliúsið, en það
er alltaf miðað við það í þessari grein. Þetta eru
talandi tölur. Sannast það hér enn, að glœpir auk-
ast viS aukinn drykkjuskap.
GRÓÐI RÍKISSJÓÐS AF ÁFENGISVERZLUN-
INNI
Árið 1935 1.6 milj. 10% af ríkistekjum
— 1936 1.6 — 9.8% — —
— 1937 1.9 — 10.4% — —
1938 1.9 — 9.7% —
— 1939 1.8 — 9.0% — —
— 1940 2.7 — 10.0% — —
— 1941 1.9 — 3.8% — —
— 1942 6.1 — 7.0% — —
— 1943 16.7 — 15.3% — —
— 1944 28.9 — 22.7% — —
— 1945 32.2 — 19.8% — —
(Heimild: Dagblaðið Tíminn).
Innflutningstollar af áfengi eru ekki meðtaldir í
þessari skrá. Uppliæð þeirra kemur því til við-
bótar, ef meta skal tekjur ríkissjóðs af áfengisverzl-
uninni.
Nærri sjötta hver króna 1943, fjórða hver króna
1944 og fimta hver króna 1945 er fengin í ríkis-
sjóðinn fyrir eitrun þegnanna. „Þetta verður svo
að vera“, segja forráðamennirnir daprir í bragði.
„Annars förum við á höfuðið“. En livernig fórað
þið að, góðir hálsar, árið 1941 ? Þá var áfengis-
gróðinn ekki nema tæp tuttugasta og fimmta hver
króna. Og hvernig fór þjóðin að tóra allar aldirnar
þangað til þessi bráðsnjalla auðgunaraðferð var
fundin upp?
Reykjavíkur hefur starf þessara félaga einnig verið
skrykkjótt. Þó starfa sum þeirra enn með ágæt-
um, t. d. á Laugarvatni.
Og af hverju stafar þetta? Ég hefi sjálf setið
stjórn tveggja slíkra félaga. Það var bæði vanþakk-
látt og erfitt starf.
Að vísu létu flestir innrita sig í félagið — ekki stóð
á því. En á fundum mættu ekki nema örfáar
hræður, og oft svo fáar, að ekki var fundarfært.
Áhugann vantaði. Ursagnir tóku að berast frá efstu
bekkingum, sem þóttust of fullorðnir til að vera í
slíkum barnastúkum. Sömu sögu geta fleiri sagt
úr sínum skólum, býst ég við. Og livað veldur?
Drykkjutízkan, held ég. Drykkjutízkan og ekkert.
annað. Nemendurnir fá það inn í liöfuðið strax í
fyrsta bekk, að sá, sem ekki vilji vera með, sá,
sem ekki álíti það gott og blessað að fá sér snafs í
gleðskap með góðum félögum, sé félagsskítur og
varla liæfnr með öðru fólki. Og livaðan fá þau
þessar hugmyndir? Ur efri bekkjunum auðvitað, frá
þeim, sem lengra eru komnir á menntabrautinni.
Enginn, nema sá, sem sjálfur hefur verið í skóla,
veitjivað fyrstu bekkingar h'ta mikið upp til og
taka mikið tillit til þeirra, sem eru í efstu bekkjun-
um. Áhrifavald þeirra er því nær takmarkalaust.
Og kennararnir, leiðtogar skólans, drekka líka
margir. hverjir — því miður — og virðast alls
ófeimnir að láta nemendurna frétta af sér í því
ástandi. — Oft koma krakkarnir heim og segja:
Ég fékk frí í síðasta tíma. Kennarinn var svo timbr-
aður, að hann gat ekki kennt, — eða: Hann kom nú
'bara fullur í tímann í dag —• og svo hlæja þau að
kennaranum og eru guðsfegin að fá frí á hans
kostnað. — Ekki alls fyrir löngu heyrði ég á tal
tveggja telpna, sem voru annað hvort í fyrsta eða
öðrum bekk einhvers skóla liér í bæ. Þær sögðu
eitthvað á þessa leið: „Hann (kennarinn, sem þær
ræddu um), var víst eitthvað liífaður á síðustu
dansæfingu. Þriðju-bekkingar fylltu hann, held ég“.
•— Þeint þótti þetta augsýnilega fram úr hófi snið-
ugt! En drottinn minn dýri! Er við því að búast,
að góður grundvöllur sé fyrir bindindismálið í
skólum,' þar sem nemendur og kennarar drekka
saman? Það er langt frá því, að ég sé að beina
þessari ásökun til allra kennara og skóla — fyrr
mætti nú líka vera, ef þess væri þörf. En það
þarf aldrei nema einn gikk í hverja veiðistöð, segir
máltækið, og ekki heldur nema einn drykkfelldan.
kennara til þess að koma óorði á stéttarbræður sína
og þann skóla, sem hann kennir við. Hér á ég við
framhaldsskólana hér í bænum. Barnaskólarnir
hafa, sem betur fer, verið að mestu lausir við
áfengið til þessa. Og hvað lengi á það að líðast,
að menn, sem koma drukknir í tíma og vantar
dögum saman í skólann vegna drykkjuskapar, séu
látnir lialda stöðum síuum eins og ekkert hafi
ískorizt? Og hvað lengi á það að líðast, að svo slæ-
legt eftirlit sé haft með félags- og skemmtanalífi
í flestum skólum bæjarins, að menn læri þar að
drekka öllu öðru fremur?
Það er daglegur viðburður að sjá hálffulla og
blindfulla stráka á skólaskyldualdri sitja og þjóra á
veitingahúsum bæjarins. Engar hömlur virðast
vera á því, að skólanemendur sæki þær skemmtanir,
sem þeim þóknast, og allir vita þó, að margar þeirra
eru miður liollar fyrir fullorðið fólk, hvað þá trngl-
inga. Hvað er nú orðið af skólastjórasamþ. frá her-
námsárunum, samþ., er lagði bann við kaffihúsa-
setum skólanema? Er hún máske orðin óþörf?
Nei, eigi að kippa í lag áfengismálunum í skólun-
um, þarf róttækari aðgerðir en endurreisn bind-
indisfélaganna. S.B.S. hefur þegar gert allt, sem
í þess valdi stendur, það er mér kunnugt. — Það,
sem nú vantar, er blátt áfram löggjöf, sem sé þess
megnug að koma á algeru bindindi innan skól-
anna — bindindi nemenda og kennara — eða
a. m. k. skuldbindingu af hálfu kennaranna um
að neyta ekki áfengis þann tíma, sem þeir eiga að
gegna störfum í skólanum. — Óþarft er að skýra
frekar nauðsyn þessa.
En það er ykkar verk, mæðranna, að krefjast
þessarar löggjafar. Það er skylda ykkar, að hafa
vit fyrir börnunum, ef þau hafa það ekki sjálf.
Þið eigið að taka höndum saman við það æskufólk,
sem enn berst undir merki S. B. S. — og það er
enn margt, sem betur fer — og hjálpa því til að
ná markinu, sem er: Burt með áfengið úr skólun-
um. —