Víkurfréttir - 31.07.2024, Blaðsíða 12

„Ég tel engan kvikugang ná undir Grindavík og þ.a.l. eru nánast
engar líkur á eldgosi inni í Grindavík að mínu mati,“ segir Þorvaldur
Þórðarson, prófessor í eldfjallafræði og bergfræði við Háskóla Ís-
lands. Þorvaldur hefur verið ansi áberandi í fjölmiðlum síðan jarð-
hræringarnar í Grindavík hófust og um tíma var hann í rýnihóp
Veðurstofu Íslands. Hann setur varnagla við fréttaflutninginn, um að
líkur séu á eldgosi innan varnagarðanna eða inni í Grindavík, það eru
engar áreiðanlegar vísbendingar í gögnum um slíkt. Jafnframt hefur
verið sýnt fram á, t.d., í grein sem birtist í tímaritinu „Geophysical
Research Letters (De Pascal o.fl. 2024)“, að hreyfingarnar í og undir
Grindavík 10. nóvember voru fyrst og fremst vegna hreyfinga um
plötuskilin og einungis að litlu leyti vegna kvikuhreyfinga. Hættumat
þarf að taka mið af öllum jarðfræðilegum upplýsingum, fornum sem
nýjum, sem og öllum mögulegum sviðsmyndum. Slík vinnubrögð eru
samfélaginu til heilla.
Byggt á frekar einsleitri sýn
Þorvaldur bendir á að hættumatið
frá Veðurstofunni virðist byggt á
frekar einsleitri sýn og túlkun á
eftirlitsgögnunum.
„Þeirra sýn er að lárétt færsla á
skjálftavirkninni samsvari láréttri
færslu á kviku. Þó svo að slíkt geti
gerst, þá er það ekki algild regla.
Sprungur geta opnast og lengst í lá-
rétta stefnu, og þá með tilheyrandi
skjálftavirkni, án beinnar tengingar
við kvikuflæði. Hugmyndin um lá-
rétt kvikuflæði, þ.e. kvikuhlaup, er
nátengd túlkun sumra jarðvísinda-
manna á umbrotunum í Kröflu á
árunum 1975-84. Í þeirri sviðs-
mynd er gert ráð fyrir því að öll
kvika sem tengist umbrotunum
safnist fyrst fyrir í grunnstæðu (þ.e.
á <9 km dýpi) kvikuhólfi megin-
eldstöðvar og flæði síðan lárétt
út úr hólfinu inn í samliggjandi
sprungusveim. Nýlegar athuganir
sýna að kvikan sem kom upp í Krö-
flugosunum kom úr tveimur mis-
munandi kvikugeymslum, einni
sem inniheldur þróaða kviku á
7-9 km dýpi og annarri með frum-
stæða kviku á meira en 15 km dýpi
(Carrol o.fl. 2023). Staðsetning
gossprungnanna í Kröflugosunum
er slík að kvikan sem kom upp
í gosunum getur ekki annað en
flætt lóðrétt frá kvikugeymslunum
og upp í gegnum gosrásirnar (sbr.
meðfylgjandi mynd 1).
Það sama gildir um umbrotin
á Reykjanesskaga, þar sem upp-
runalega kvikan sem er frumstæð,
hefur komið frá geymsluhólfi á
9-12 km dýpi (s.br. mynd 2). Í til-
felli Sundhnúka hefur þessi frum-
stæða kvika fyrst safnast fyrir í
grunnstæðu geymsluhólfi á 4-5
km dýpi og þróast þar (þ.e. léttist).
Þessi kvikusöfnun er orsökin fyrir
landrisinu í og umhverfis Svarts-
engi. Þegar þessi kvikugeymsla nær
þolmörkum þá opnast sprungur í
berginu umhverfis. Kvikan flæðir
þá um þær út úr geymslunni og til
yfirborðs í eldgosi. Í sviðsmyndinni
þar sem þessi kvika flæðir lárétt út
úr geymslunni sem „kvikuhlaup“
sem á að mynda kvikugang eftir
Sundhnúkagosreininni, sem að
jafnaði á að vera jafnlangur og
dreifingin á skjálftavirkninni, þá
þarf kvikan fyrst að flæða einhverja
vegalengd í austur og síðan nokkra
kílómetra til norðurs og suðurs á
3-4 km dýpi undir Sundhnúkarein-
inni áður en hún kemur upp í eld-
gosi, eins og gefið er til kynna með
svörtu örinni og örvamerkjunum
á 2. mynd.
Ef við skoðum athuganir á fram-
vindu eldgosanna í Sundhnúkum
nánar, þá kemur í ljós að öll eld-
gosin, að 14. janúar gosinu undan-
skildu, hófust með opnun á stuttri
(~500 m langri) gossprungu um
hálfan til einn kílómetra suðaustur
af Stóra-Skógfelli. Þetta bendir til
þess að þegar kvikan fer af stað úr
grunnstæðu kvikugeymslunni þá
notar hún sömu gosrásina aftur
og aftur. Jafnframt, þá er afstaða
gossprungunnar þannig að kvikan
er meira og minna að flæða lóð-
rétt upp úr þessari grunnstæðu
geymslu (sbr. mynd 2). Í framhaldi,
og samfara aukningu í afli gossins,
þá lengist gossprungan um allt að 2
km til norðurs og 2-3 km til suðurs
(þ.e. að Hagafelli), rétt eins og væri
verið að opna blævæng. Í þessari
sviðsmynd þá endurspeglar leng-
ingin flæði kviku eftir grunnstæðri
sprungu allra efst í skorpunni (c.a.
efsta kílómetranum). Þegar afl
(þ.e.framleiðni) gossins fellur, þá
dregst flæðið saman og myndar
afmarkaða rás, sem fram til þessa
hefur oftast legið að svæðinu við
Sundhnúk. Hvað 14. janúar varðar,
þá virðist kvikan hafa fundið
beina leið upp í gossprunguna rétt
sunnan við Hagafell og frá henni
flæddi síðan afgösuð kvika eftir
mjög grunnstæðri sprungu, sem
var varla á meira en 100 metra
dýpi, og komst þannig í skotfæri
við húsin norðaustan í Grindavík.“
Ekki sammála nálguninni
„Það er alltaf verið að tala um
kvikugang sem nær eða gæti náð
undir Grindavík,“ segir Þorvaldur.
„Ég vil meina að svo sé ekki. Í
fyrri sviðsmyndinni sem fjallað
er um hér að framan, þá er gert
ráð fyrir því í líkanreikningunum
að dreifingin á skjálftavirkninni
endurspegli lárétt flæði á kviku.
Sem sagt, ef skjálftavirknin nær
alla leið undir Grindavík, þá nær
kvikugangurinn líka alla þá leið.
Þetta er sviðsmyndin sem Veður-
stofan notar við sitt hættumat.
Ég og nokkrir aðrir sérfræðingar
erum ekki alveg sammála þessari
nálgun og aðhyllumst frekar fram-
vindunni sem er lýst í seinni sviðs-
myndinni hér að framan. Sam-
kvæmt því þá er lang líklegast að
næsta gos, sem miðað við landrisið
getur orðið innan tveggja vikna,
komi upp á sama stað og fyrri gos,
þ.e. suðaustan við Stóra-Skógfell.
Jafnframt er lang líklegast að fram-
vinda gossins verði eins og hún var
í síðustu tveimur gosum, aflmikið
í byrjun og hröðu falli á afli. Gos-
sprungan verður álíka löng og í
þeim gosum, bara spurning hvort
að langtímavirknin setjist til í
gígum við Sundhnúk eða sunnar,
t.d. við endann á Hagafelli. En, það
mun ráða miklu um áhrif hraun-
flæðis á innviði. Því miður, þá getur
þetta ástand varað næstu mán-
uðina eða árin, jafnvel áratugina,
þannig að við verðum einfaldlega
að læra að lifa með ástandinu og
það er vel mögulegt.“
„Ef við undanskiljum vellinginn
frá gosinu 14 janúar, þá tel ég
nánast engar líkur á því að kvika
komi upp í eldgosi inni í Grindavík.
Sú staðreynd að það hefur ekki
gosið á svæðinu þar sem Grindavík
stendur á síðustu 14 þúsund árum
rennir stoðum undir þessa ályktun.
Jafnframt sé ég ekkert í gögnunum
og athugununum sem bendir
til þess að kvika hafi flætt undir
Grindavík þann 10. nóvember.“
Faglegri vinnubrögð
Það hefur nánast mátt stilla
klukkuna eftir þeim forsendum
að þegar jákvæð frétt birtist
um Grindavík, kemur frétt frá
Veðurstofunni í kjölfarið, t.d.
að undanförnu um að líklegt
sé að næsta eldgos verði nær
Grindavík, jafnvel innan varn-
argarða. Út af hverju telur Þor-
valdur þetta stafa og hvað vill
hann sjá til að laga stöðuna?
„Ég held að þetta komi til af því,
eins og ég minntist á hér að ofan,
að hættumatið er byggt á frekar
einsleitri sýn og túlkun á eftirlits-
Telur mjög litlar líkur
á eldgosi í Grindavík
n Sérfræðingar Veðurstofunnar þurfa að skoða gögnin frá öllum hliðum
NÁTTÚRUVÁ
Sigurbjörn Daði Dagbjartsson
sigurbjorn@vf.is
Skýringarmynd 2.
Skýringarmynd 1.
Því miður, þá getur þetta
ástand varað næstu
mánuðina eða árin, jafnvel
áratugina, þannig að við
verðum einfaldlega að læra
að lifa með ástandinu og
það er vel mögulegt ...
Þorvaldur Þórðarson, prófessor
í eldfjallafræði og bergfræði
við Háskóla Íslands.
12 // víkurFrÉttir á SuðurNESjuM