Ísland - 24.10.1898, Blaðsíða 3

163
ÍSLAND.
Tiinna. opinberu trúarbragða, hefir í augum
vantrúarmanna lýginnar svip og einkenni
í mörgum aðalatriðum, þrátt fyrir alt guð-
firæðslunnar yíirskin, — það er það sem
er grundvöllurinn undir vantrú vorrar ald-
ar og er til vorkunnar virðandi, þó menn
reyni að halda í þá áttina, sem þeir eftir
beztu sannfæringu hyggja að sannleikurinn
sé. I flokki vantrúarmanna íinnast og
flestir beztu og hjartahreinustu menn ald-
arinnar. Út úr þeirra hjarta eru orðin
töluð:
Ég trúi því, sannleiki, að sigurinn þinn
áð síðustu vegina jafni,
og þér vinn ég, konungur, það sem ég vinn
og því stíg ég hiklaus og vonglaður inn
í frelsandi framtíðar nafni!
Sannanir fyrir þessu er óþarft að færa
ykkur. Bæði finst mér þið hljótið að vita
þetta og annars getið þið lesið þær í rit-
um Darvins, Spencers, Mills, Renans . . .
1 ljómandi fögru kvæði eftir Tennyson (In
memoriam) getið þið lesið þær, — alstað-
ar finnast þær, þar sem nokkur geisli nú-
tíðarmentunarinnar hefur skinið.
Því segið þið svo að vantrúin stafi af
því, að menn kinoki sér við siðferðiskröf-
um kristindómsins?
Það er máske eftir siðferðiskröfum krist-
indómsins að færa alt til verri vegar hjá
þeim, sem hyggja á annan veg en maður
sjálfur, og þakka síðan guði fyrir að mað-
ur sjálfur er ekki eins og tollheimtumenn
og bersyndugir?
Annars er bezt að tala varlega um sið-
ferðiskröfur kristindömsins. Gott siðferði
er honum eldra og þrífst einnig ágætlega
utan hans. Svo ég grípi eitthvað, þá vil
ég nefna ykkur þessar línur, sem höggnar
eru á klöpp í fornegiptskri gröf:
„Ég hef aldrei aðhafst það sem ilt er,
ekki verið morðngi, ekki lygari, ekki óskír-
lífismaður og aldrei komið öðrum til að
gráta".
500 árum fyrir Krist sagði Laotse: „ Gjald-
ið ilt með góðu!“
Það eru fleiri en- kristindómurinn sem
heimta „bindindi og réttlæti". Slíktheimta
nærfelt allir, svo undan því er eigi auðið
að flýja; að minsta kosti væri vonlítið að
leita til flokks vantrúarmannanna í þeim
tilgangi.
Það er auðráðin gáta hvers vegna trúar-
bragðadeilan er oft þungyrt á báðar hliðar.
Hvor fyrir sig þykist veita sannleikanum
fylgi gegn lýginni í þýðingarmiklu máli og
er því eigi von að vel farí, jafnvel þó báð-
um flokkum gangi gott eitt til.
Ég hafði fyrir skömmu frétt, að í blaði
ykkar væri ritdómur um kvæði Þorsteins
Erlingssonar og langaði mig til að sjá hann.
Ég þekti ritdómarann að góðu einu og
bjóst eindregið við snjöllum ritdómi þess
trúaða manns um þá vantrúuðu bók. Auð-
vitað taldi ég sjálfsagt, að hann skildi vel
efni og hugsunarhátt- bókarinnar og ég
vonaði hálfvegis að sjá fleira en eitt, sem
ég og aðrir gætu lært af. Höfundur Þyrna
blífir sér lítt og segir sumstaðar máske
fult svo frekt, sem hann meinar, svo frá
trúarlegu sjónarmiði var auðvelt að skrifa
strangan og þó réttlátan ritdóm.
Því miður brugðust þessar vonir mínar.
Ritdómurinn ristir grunt í öllu og skilur
margt als ekki, sem hvert barnið þó
skilur.
Ég vil nefna dæmi. Skáldið vill í kvæð-
inu „ Arfurinn" skýra hversu þjóðarhatur og
aðrar slíkar tilfinningar myndast. Orsök
þeirra hyggur hann að sé eigi svo mjög
að verða að lúta í lægra haldi fyrir ofur-
eflinu — menn eru vanir hnefaréttinum
— heldur það að níðst er á hinum yfir-
unna og
----Þó holdið á örmunum þrútnaði þar,
sem þrælkaði faðirinn hlekkina bar,
.— það harkaði hann af sér í hljóði.
En kvölin, sem nísti’ hann er nakinn hann lá
og níðinga hnúarnir gengu honum á
— hún brennur í sonarins blóði.
Þegar skáldið lýsir arfi þeim, sem sigur-
vegarar og stórþjóðir eftirláta sínum börn-
um, fær hann eigi stilt sig um að minna
á skuggahliðar sigursins — grátinn og þrek-
aðan bandingja — það gerir hann af því
hann er íslendingur, og af því hann held-
ur taum hins siðferðislega rétta.
Ritdómur ykkar hljóðar þannig:
„Sama heiftin kemur fram í kvæðinu
,Arfurinn', þar sem tilfinningum sigurvegar-
ans er lýst svoj að hann njóti ekki veizlu-
gleðinnar til fulls, nema þrekaður banding-
inn sé leiddur í salinn og einhver sé inni
sem gráti.“
Þorsteinn hefur hér ort of vel fyrir ykk-
ur og þið því eigi skilið „skensið frá háð-
inu“.
Annað dœmi: Kvæðið „Örbirgð og auð-
ur“ hyggið þið svo fjarri sanni „að meiri
fjarstæða geti varla hugsast". Ég vil
minna ykkur á eina: aldarhátt Hallgr.
Péturssonar. í því kvæði lofar Hallgr.
skáld fornöld vora, vígaferli og hefndir, en
kann ilt eitt um vora kristnu öld og sið-
ferði hennar, sem hann lýsir á þennan
hátt:
„Mannkosta lægðir en laBtanna nægðir
í landinu spretta!11 — —---------------
Ég fæ eigi betur séð, en þíð hafið mis-
skilið kvæðið algjörgjörlega. Máske hefði
það betur skilist, ef fyrirsögnin hefði verið:
aldarháttur. Kvæðið er spegill, sem sýnir
trúuðum mönnum aldarháttinn. Þeim líst
ekki á hrukkurnar í sínu guðhrædda and-
liti, reiðast og sparka í spegilinn — þannig
myndi eiga að dæma ykkur — eftir ykk-
ar eigin mælikvarða.
Auðvitað er ekki eitt orð í kvæðinu um,
að það sé samkvæmt kenningu Krists að
aldarhátturinn er slíkur. Það er öllu
fremur nöpur áminning til Krists læri-
sveina um það, hve mjög þeir hafa vilst
frá kenningu hans, og ef þeir eigi hefðu
þann mannlega breyskleika, að vera lítið
gefið um aðfinningar, þá hefði kvæðið
komist í heiðurssætið fremst í „Yerði ljós-
inu“ og líklega hlotið fyrirsögnina: Mene
tekel!
Ég hef eigi tíma til þess að leiðrétta
ritdóm þennan í öllu, en tek þetta tvent
sem dæmi.
Að endingu vil ég benda á tvær hugs-
unarvillur, sem eru illar en algengar.
Önnur er sú, að sökum þess að mil-
jónir manna á umliðnum öldum hafa þózt
geta samrýmt kristindóminn við skynsemi
sína, þá muni svo mega enn, því skyn-
.. , 'j-.
semi nútíðarmanna muni ekki stórum
betri en forfeðranna. Hin er sú, að þakka
kristindóminum alt það gott, sem þróast
hefur samtímis honum í kristnum löndum.
Því eigi eitthvað af hinu illa? Það hefir
þó líka þróast, samtímfs og undir hans
handarjaðri.
Annars má hiklaust lýsa ummælin:
„Það er kristindómurinn, sem kent hefir
mönnum þá skyldu að annast sjúka og
bágstadda" ósannindi og svo er fleira 1
greinum þessum. Ég vil eingöngu benda
á kenningu Búdda. Sé slíkt ritað af fá-
vizku, er illa lesin guðfræðin, en sé slíkt
vísvitandi hermt rangt, þá mætti minna
á dæmisöguna um bjálkann í manns eigin
auga.
Að nokkur hati kristindóminn, hefi ég
eigi orðið var við. Mér er persónulega
kunnugt um að höfundur Þyrna gerir það
ekki, þó sumt í kvæðum hans mætti skilja
á þann veg. Sumt í kenningum kyrkj-
unnar og ýmisleg guðhræðslunnar látalæti
kunna menn að hata, en ekkí kristindóm-
inn yfirleitt.
Að skáldstyrkur Þ. Erlingssonar hafi
mælst illa fyrir, er vafalaust ranghermt
hvað Norðlendinga snertir. Ég get fært
fullar sannanir fyrir því, að það hefir víða
mælst illa fyrir að hann er sviftur honum.
Fyrir utan gluggann minn hefi ég dag-
lega heyrt börnin syngja ýms erindi éftir
Þ. E. og ég hefi séð mörg brosa út undir
eyru þegar ég hefi minst á vísurnar „Snati
og Óli“. Það lítur út fyrir að þau skilji
hann betur en þið.
Stendur ekki skrifað; „Það sem vitring-
unum er hulið, ,er smælingjunum opin-
berað“?
Akurnesingar vitja „íslands" hjá Andr-
ési Andréssyni verzlunarmanni hjá Bryde.
Kjalnesingar vitja „íslands" í búð
Helga kaupm. Helgasonar.
105
Hægur og réttsýnn, mildur, *kýr
dugandi á sinn hátt, settur, hýr,
og samt sem áður landsins fjandi!
Ei skriðu-hlaup og heiftar-fár,
ei hungur6neyð og sóttar-ár —
fær valdið slíkum voða og sá
með verki sínu fólki hjá.
Af hungri menn í hópum deyðast, —
en hann? Hve margra kraftar eyðast,
hve margra hagir megni sneiðast,
hve margra ljóð í duftið neyðast
af slíkri karar-kreftri sál?
Hve fjölmörg bros á mannvits munui,
hve margur neisti saklauss barrns
og gróðrar-blómstur gleði’ og harms,
sem glóa móti sólu kunni
af honum deytt og bylt á bál!
(hrökkur saman).
En boðin! Kemur enginn — enginn?
Jú, læknirinn!
(hleypur á móti honum).
Hvaðnú? Hún er—húner—?
læknirinn
Til dómara síns og Drottins gengin.
BRANDUR
Með iðrun?
LÆKNIRINN
Þá eru allir búnk:;
hún undi sér við reiturnar
unz tíminn kom og kallað var.
■ tK' t.' ur
106
BRANDUR
(höggdofa)
Mun viltri sálu vera spilt?
LÆKNIRINN
Yið vonum hins, hún dæmist milt,
af kærleik en ei kirkjutrú.
BRANDUR
Hvað sagði hún?
LÆKNIRINN
• Hún sagði stilt
„Æ, son minn, Guð er betri en þú“.
BRANDUR
(hnígur niður á bekkinn)
Þó manninn særi synd og bál,
hin sama lýgi í hverri sál!
(byrgir andlitið).
• LÆKNIRINN
(gengur að honum og hristir höfuðið)
Þið viljið lífgva liðna tíð,
og lifa upp aftur hennar stríð;
þið hugsið Guð og góða menn
hið gamla lögmál fjötri enn.
Hver öld sér stað og stefnu kýs;
nú sturlar oss ei logans hrís,
né fræða-stofu fornyrðin,
vort fyrsta boð er mannúðin
BRANDUR
Já, mannúð! Þetta magra orð
er máttaróp um landsins storð,
í skjóli þess hvert skauðið frekt
nú skýlir viljans blygð og nekt;
107
i skjóli þess hver lyddan lifir
og leti og klæki breiðir yfir;
í skjóli þess hvert gauð og geit
má ganga á hvert sitt orð og heit.
Senn breytir ykkar tízku-tál
í tóma mannúð hverri sál!
Var mannúð helt í herrans skál?
Já, hefði ykkar Guð mátt ráða,
þá hefði hann flýtt sér hann að náða;
og endurlausnin eflaust þá
hefði orðíð tvíræð himnaskrá!
LÆKNIRINN
(í lágum hljóðum).
Lát blæða fyrst þitt sorgarsár;
þér svalar ef þú fellir tár!
AGNES
(er komin út á riðið náföl
og titrandi).
Inn? Eylg mér!
LÆKIRINN
Hvað? É'g liræðist þig.
Hvað heilla barn?
AGNES
Það nagar mig
sá ormur hér í hjartastað, —
LÆKNIRINN
Hvað, hvað þá?
AGNES
Jesús minn veit það !
(þau fara inn;Brandur tekur
ei eftir þvi).
BRANDUR
Iðrunarlaus! Eins líf og ending; —
108
en lít ég hér ei Drottins bending?
Er mér ei selt það sálar-pund
er sóaði hún um lífsins stund?
Svo forði Guð ég gugni’ í lund!
(stendur upp)
Nú héðanaf í hennar bygð
með helgri sonar skyldu og trygð
ég herja skal á hold og blóð
uns hljóma andans sigurljóð;
Guð kjöri munns míns kraft og stál
og kveykti’ í mér sitt refsi-bál;
nú finn ég hjá mér veldis-vilja,
og vil og þori fjöll að mylja.
LÆKNIRINN
(kemur, og Agnes með honum)
Sel þú þitt hús og svo á dyr!
BRANDUR
Þó sólin hrapi, verð ég kyr!
LÆKNIRINN
Um hann er öll von úti þá.
_BRANDUR
Um Álf? Hann Álf? Hvað gengur á?
er barnið — ?
(ætlar inn)
LÆKNIRINN
(stöðvar hann)
Heyr mig, heyr mig vel!
Hér finnst ei sðl né sumarblær,
í súg og fönn er ykkar bær,
og jökulþokan heim á hlað;
eitt hálft ár meir á þessum stað