Tíminn - 21.07.1917, Blaðsíða 1

• TIMTNN
kemur út einu sinni i
viku og kostar 4 kr. frá
upphafi til áramóta.
AFGREIÐSLA
Bókbandið á Laugaveg
6 (Björn Björnsson). Þar
tekið móti áskrifendum.
iw.
I. ár.
Reykjavík, 21. júlí 1917.
19. blað.
Saga hankanaa íslenzku.
ii.
Á þinginu 1899 var fyrst llutt
frumvarp - um hlutafélagsbanka á
Islandi. Samkvæmt því skyldi gefa
dönskum monnum einkarétt til þess
að gefa út seðla á íslandi um 90
ára skeið. íslendingar áttu að mega
sitja fyrir hlutakaupum í bank-
anum. Jarðir mátti veðsetja fyrir
hlutabréfum en þó ekki meira en
20°/o at virðingarverði. Veltuféð
mátti ekki fara fram úr 6 miljón-
um, Seðlar frá 7 útlendum bönk-
um skyldu teljast sem málm-
forði og þó eigi þurfa meira af
þeim málmi og gulli en 25 aura
alls til tryggingar hverri krónu
af íslandsbankaseðlum í umferð.
Hlutabankinn skyldi einn hafa rélt
lil að gefa út gjaldmiðil, sem kom-
ið gæti í stað mótaðra peninga.
Landsbankinn skyldi lagður niður,
seðlar hans innkallaðir á 3 árum
og brendir opinberlega undir eítir-
3iti íslandsbanka.
Nefnd í þinginu sem fjallaði um
rnálið taldi frumvarpið mjög álit-
legt; Þórður Thoroddsen, Valtýr
Guðmundsson og Guðlaugur Guð-
mundsson voru einna frekastir af
forvígismönnum úllenda bankans.
G. G. sannaði gildi bankans með
því, að bankinn gæti ekki eyðilagt
landið, nema að eyðileggja sig sjálf-
an um leið.
Ýmsir menn urðu til þess að and-
mæla þessum ófögnuði. Guðjón á
Ljúfustöðum sagði um hina útlendu
forgöngumenn að þótt þeir kynnu
að vera bankafræðingar þá væru
þeir þó ekki mannþekkjarar, »þar
sem þeir liafa týnt upp í sína þjóh-
ustu eins og gullkorn úr sorpi, þá
menn úr mannfélaginu, sem farið
hafa í loftköstum gegnum lífið í
eigin fjármálum, sem þó hafa verið
mildu óbrotnari og viðfangsbetri
en þetta stóra bankamál«. Um
suma innlendu stuðningsmenn
hlutabankans segir sami maður:
»Þeir hafa gripið til þess ráðs að
sverta og rægja eina nauðsynja-
slofnun Arora, bankann, og koma
henni af fótunum og hafa með því
ætlað að lirinda þessu máli fram.
Hverl ílugritið á fætur öðru hefir
verið sent út til þess að reyna að
verða bankanum að fótakefli og
eyðileggja liann og það er ekki nóg
með að þessi rit séu borin út um
bæinn, send út um land og troðið
upp á þingmenn í þingsalnum,
heldur veit eg það með sanni, að
farið er að snúa þeim á útlenda
tungu« (Alþt. 1899 B. 1329).
G. Guðlaugsson sagði ennfremur
að auðmennirnir dönsku vildu
knýja málið gegnum þingið á hálf-
um mánuði og hefðu haft í hótun-
um um að sópa peningunum niður
í vasann, ef ekki væri »tekið við«
þeim undir eins. Kl. Jónssyni þótti
andstaða bændanna óþörf og taldi
sig hafa beinlínis liðið önn fyrir
Guðjón. Mikill styrkur þótti Kl. J.
í því að nefndin hefði fyrir sér álit
einhvers bankafróðasta manns í
Danmörku. þó vildi sá maður eigi
að nafns hans væri getið.
Neðrideild samþ. frumv. með
13 : 3 atkv.
í efrideild flutti Hallgrímur bisk-
up málið og lofaði hástöfum Gyð-
ingana dönsku fyrir að koma hing-
að og kynna sér ástand þjóðar-
innar, og hjálpa mönnum til að
mynda sér óhlutdræga skoðun.
Annars dagaði málið uppi í deild-
inni í það sinn, en hinsvegar skor-
aði bankaliðið í efrideild á stjórn-
ina að Ieggja fjuir næsta þing frv.
um hlutafélagsbanka. Vildu sumir
jafnvel að aukaþing yrði haldið
árið eftir til þess að geta þá samið
til fulls við Gyðingana.
Veturinn á eftir leituðu Gyðing-
arnir fast á dönsku stjórnina að
fylgja fram máli þeirra við íslend-
inga. Sljórnin spurði þjóðbanka-
stjórana dönsku ráða, og fekk þar
þau svör að 90 ára einkaleyfið
væri óhafandi, slík leyfi væru nú
veitt að eins til fárra áfa, stundum
til eins árs. Málmtrygging yrði að
vera minst 50% af seðlum. Spari-
sjóð, væri mjög óheppilegt að seðla-
banki hefði, enda þóttust leyfis-
beiðendur vera því mótfallnir.
Auðmennirnir beygðu sig nú
smátt og smátt, sættu sig jafnvel
við 40 ára einkaleyfi o. fl. skilyrði.
Þeir gengu á eftir stjórninni með
grasið í skónum, og þegar íslands-
ráðherrann loks sagði þeim kum-
pánum, að hann- vildi ekki mæla
með beiðni þeirra, skrifa þeir hon-
um, að þeir hafi ekki enn mist
áhugann á fyrirtækinu, og séu fúsir
að halda áfram samningum, ef þeir
fái uppörvun einhversstaðar frá.
Stórlæíið var ekki jafn mikið nú
eins og þegar alt átli að gleypa
heima á íslandi, þingið ekki að
hafa nema hálfs mánaðar um-
hugsunartíma, og »gullinu« að vera
sópað ofan í vasann, ef ekki væri
tekið við því undir eins!
Eftir þetta liryggbrot hjá stjórn
Dana leituðu auðmennirnir á garð-
inn þar sem hann var lægri og
það var hjá alþingi. Sumarið 1901
var málinu laumað inn í neðri-
deild. Fimm manna nefnd var kos-
in: Þórður Thoroddsen, Guðlaugur
Guðmundsson, Björn Kristjánsson,
Lárus H. Bjarnason og Tryggvi
Gunnarsson. Nefndin klofnaði.
Voru liinir þrír fyrstnefndu ham-
ramir með útlenda bankanum og
vildu hiklaust slátra Landsbankan-
um. Þeir álíta ófært að efla Lands-
bankann, svo sem með því að taka
eina miljón króna að láni, og gefa
út á þá tryggingu hálfu stærri upp-
hæð í seðlum. Slíkt lán myndi
hvergi fást. Og ef þessi leið væri
farin, myndi landið samt skaðast
á öllu saman. Þá niðurstöðu gátu
þeir félagar fengið með því að end-
urborga lánin á 28 árum og láia
eins og afborganirnar vœri tapað
fé. Svo mikils þurfti með til að
geta framselt fjármálasjálfstæðið,
að eigi var svifist þvílíkra rök-
semda.
Við umræðurnar lagði Trjrggvi
Gunnarsson allfast móti leyfisbeið-
endum, sagði að annar þeirra a.
m. kosti væri ekki í miklu áliti í
Danmörku. »Þá sýndi það sig líka
í vetur«, segir Tr. G., »þegar skjöl
þeirra komu fyrir almenningssjónir
— — að þeir ætluðu að taka 125
þús. kr. af óskiftu fé Landsbank-
ans og stinga í sinn eiginn vasa«.
Þótti ræðumanni sem meira mjrndi
síðar fylgja, er svo freklega var
byrjað. Hannes Þorsteinsson sagði:
»Það er nærri ótrúlegt, hve mikl-
um æsingum og blekkingum hefir
verið beitt í þessu máli til að afla
því fylgis og hve miklu ryki hefir
verið þyrlað í augu almennings til
að villa hann. T. d. má geta þess
að sumir helztu formælendur þessa
máls hafa haldið því fram hreint
og beint, að' ef þessi banki yrði
stofnaður hér, þá gætu menn fengið
»nóga peninga!« til hvers sem þeir
vildu«. Þá upplýsti sami ræðu-
maður, að til væru skjallegar sann-
anir fyrir því, að annar forsprakki
þessa fyrirtækis, hefði tekið 7—8°/o
í rentu af fé sem hann hefði lánað
mönnum hér á landi.
Eldsneytið.
Kafbátahernaðurinn orsakar okk-
ur íslendingum eldsneytisskort. A
einni viku hefir hann sökt fyrir okk-
ur þremur skipum allstórum sem
flytja áttu okkur kol. Eru þetta
áþreifanlegustu vandræðin sem ó-
friðurinn hefir bakað okkur enn
sem komið er.
Eríitt verður að fá skip til þess
að senda eftir kolum, og engin
vissa fyrir því, þótt skip fengjust,
að nokkurt kolablað næðist liingað
heim. Hætturnar á siglingaleiðinni
munu fylgja ófriðnum héðan af.
* Verður því að neyta annara ráða.
Kol eru til í Veslurheimi en okk-
ur vantar skipakost til þess að
nálgast þau, og þótt hann væri
fyrir hendi mundu þau kol ókaup-
andi eins og aðdrættirnir þaðan
eru dýrir nú á timum. Mætti það
gott heita ef skipin sem í förum
eru til Ameriku gætu bjargast á
kolum þaðan. Ætti að hugsa fyrir
því að það gæti orðið.
Undanfarið hafa sveitirnar á ís-
landi séð sér fyrir eldsnejdi, mó,
viði og sauðataði og öðrum þurk-
uðum áburði. Og þær sjá um sig.
En þá eru bæjir og sjávarþorp.
Geipiverð á kolum hefir ýtt undir
mótekju í auknum mæli, viðarhögg,
og kolanám úr brúnakólanámum
sem til eru í landinu. En alt til
þess mun þó hafa verið treyst á
talsverða kolaaðdrætti.
Nú er loku fyrir þá skotið.
Verður því að neyta annara ráða.
Og þing og stjórn verða að hafa
þar framkvæmdir. Samhjálpin um
alla bjargræðisvegi á þessum óheil-
brigðu viðskiftatímum er viðtekin
í verki og hugum almennings, og
opinber stjórnarvöld sjálfkjörnir
forsprakkar þar í hverri grein.
Þótt rangt sé að almenningur Ieggi
árar í bát í þessum efnum, þá er
nú svo komið, að meiri og víðtæk-
ari ráðstafana er nú vænst af
stjórnarvöldunum en nokkru sinni
fyr.
Og þegar svo er komið, er hætt-
an meiri að stjórnin geri fremur
o/ litið en of mikið. Og mest er
auðvitað á landsstjórnina treyst.
Eldsneytishættan þarf tilþrifa-
mikilla og skjótra aðgerða. Þörfin
er svo brýn.
Landsstjórnin mun auka til
muna kolanám á Tjörnnesi. Þá
mun hún hafa látið athuga aðstöðu
við "kolanám í Steingrímsfirði og
sömuleiðis í Bolungarvík.
En þetta er ekki nóg. Hún þarf
nú þegar að tryggja sér alt að
tvö hundruð manns er hún hafi á
að skipa alstaðar þar sem elds-
neyti verður unnið úr jörð eða að-
gengilegast verður að ná þvi. Hér
þarf hraðar hendur. Fólk hefir nú
flest fyrirhugaða sumarvinnu og
því ekki seinna vænna að tryggja
sér fólkið. Kolanám þarf að kom-
ast á laggir á þessum stöðum sem
nefndir voru, og helzt víðar.
Hver er aðstaðan í Norðfjarðar-
horni? Ýæri það verkhygni að
þurfa ekki að flyta eldsneyti í þá^
landsfjórðunga sem eiga það nóg
í fórum sínum.
Hættulaust væri að ráða fólkið.
Það af því sem fást kynni hér í
Reykjavík er hægt að láta vinna
að mólekju þar til lcolanámið yrði
tímabært. Ellegar að viðarhöggi
uppi í Vatnaskógi eða austur í
Þrastaskógi. Viðurinn gerir móinu
að notasælu eldsneyti.
Og annað. Hér er skortur á
mönnum sem nokltuð kunna að
kolanámi. Úrræðið að eins eitt til
þess að bæta úr því, það að taka
menn úr Tjörnnesnámunni og láta