Tíminn - 20.10.1918, Blaðsíða 2

214
TIM IN N
lendingar að veita viðtöku full-
veldisviðurkenning. Af heimsstyrj-
öldinni spurðust meiri stórtíðindi
en nokkru sinni áður, þau sem
vafalítið leiða til friðar. Og um
sömu mundir ber upp á, væntan-
lega stærsta eldgosið sem þessi
kynslóð lifir. — »Vantar ekki ann-
að en halastjörnu, til þess að kom-
ið sé fast að heimsenda«, sagði
gamall maður, þegar hann heyrði
öll þessi tíðindi.
Stærsta glappaskotið sem Þjóð-
verjar hafa gert í styrjöldinni var þá
er þeir hrundu Bandaríkjunnum út í
stríðið á móti sér. Mátu meira að
halda áfram hinum ótakmarkaða
kafbátahernaði. Treystu því að lið-
veisla Bandaríkjanna yrði svo lítil
eða kæmi svo seint, að þeir hefðu
áður unnið sigur.
Það 'var ekki að ástæðulausu
að Þjóðverjar hugsuðu svo. Banda-
ríkin voru algerlega varbúin stríði,
og yfir óraveg að sækja á vettvang.
Það er eitt af mestu stórvirkjum
veraldarsögunnar hvernig Banda-
ríkjamenn hafa sigrað þá örðug-
leika.
Skal hér í stórum dráttum vik-
ið að nokkrum ráðstöfunum sem
Bandaríkjastjórn hefir orðið að
gera heima fyrir, um að vinna sig-
urinn í Norðurálfu.
f.
a. Heriðnaðarnefnd hefir umsjón
og vald yfir allri iðnaðarframleiðslu
og hefir mjög mikið vald.
Getur tekið undir sig allar verk-
smiðjur.
Ákveður vöruverð.
Skiftir framleiðsunni rnilli inn-
lendra stofnana og milli banda-
mannanna.
Veitir einkaréttindi til framleiðslu
og flutninga með járnbrautum.
Hefir tekist með þessum ráð-
stöfunum:
að koma í veg fyrir »spekúlat-
íonir«,
að koma í veg fyrir að of mikið
berist á markaðinn af einstaka
iðnaðarvörum,
að koma í veg fyrir framleiðslu
ónothæfra eða miður nauðsynlegra
vara.
b. Mesti fjöldi járnbrautafélaga
stýrði áður hvert sinum járn-
brautum í Bandaríkjunum. Þau
keplu innbyrðis, hlaust af glund-
roði og sumar járnbrautirnar voru
ekki nema hálfnotaðar. Ríkið gerði
tilraun til að komast að samning-
um við félögin en það tókst ekki.
Þá tók rikið allar járnbrautinar i
sinar hendur, í desember síðastl.
Stýrir nú sérstök járnbrauta-
nefd þeim málum:
Neitar að flytja þær vörur sem
hernaðarnefnd hefir ekki gefið
leyfi um.
Sendandi ræður ekki með hvaða
linu flutt er.
Notar í einu lagi allar eignir fé-
laganna.
Akveður sameiginlega allar, aðal
endastöðvar fyrir allar línur.
Varð mikil deila um þessar ráð-
stafanir. En árangurinn er sá að
öll fiutningavandræði eru úr sög-
unni.
c. Sérstök nefnd hefir umsjón
með útflutningum. Stendur hún á
verði, komi það fyrir að eitthvað
hafi farið fram hjá hinum tveim
nefndunum.
Hún neitar um útflutningsleyfi
sé ekki Ijóslega sannað:
að ílull þörf sé á umsókninni
um útflutning, f
að nægilegt rúm sé í skipun-
unum.
með fyrsta sprettinum. Svo hefir
löngúm reynst.
Þorvaldur Thoroddssen telur tólf
Kötlugos á undan þessu, frá því
er sögur heQast á íslandi. Var þar
áður blómleg bygð sem nú er Mýr-
dalssandur og hér Lágeyjarhverfi.
Eru það sorglegustu þættirnir í
sögu Islands, að lesa um þær
bygðir sem nú eru ekki lengur til.
Og eiga Skaftaféllssýslur um sár-
ast að binda í því efni.
En vonin er sú, að við íslend-
ingar séum orðnir svo kunnugir
landinu, þessi rúm þúsund ár,
sem við höfum bygt það, að ekki
séu þar lengur mannabygðir sem
hættur eru af jarðeldum.
Síðustu Kötlugosin hafa verið
vægari. Og hefir þetta verið minna
en mörg áður. Engan veginn víst er
það, að af því megi draga þá á-
lyktun að gosaflið fari minkandi.
En svo munu menn gjarnan vilja
spá.
Eldar hafa engir sést frá Qallinu
sjálfu, enda var mökkurinn svo
þykkur að miklir hefðu orðið að
vera til að sjást. Eldglæringarnar
sem sáust um land alt voru allar
í loftinu. í Heklugosinu 1913 var
þetta á annan veg, því að þá sá-
ust jarðeldarnir sjálfir mjög greini-
lega.
Eigi er óhugsandi að nokkuð
gagn verði með ógagni, að þessu
Kötlugosi. Katla hefir búið til höfn-
ina í Vík, það sem hún var fyrir
gosið. »Vík« var það engin áður.
Við Hjörleifshöfða var eitt sinn
margra faðma dýpi. Nú var hann
orðinn nokkra kílómetra frá sjáfar-
máli, fyrir þetta gos. Reynist það
nú að nýtt nes, sem nokkru nem-
ur, bætist við landið á haf út,
batnar höfiiin í Vík því betur sem
lengra verður. —
Vikan þessi sem nú er að líða,
mun æ í minni öllum þeim sem
hana hafa lifað. Samþyktu þá ís-
—...... ............ T
Iliopr ófriðarþjoðaiina.
I. Wilson Bandaríkjaforseti.
Nú er svo komið að allur heim-
urinn mænir vonaraugum til Wil-
sons forseta. I hans valdi stendur
það, fremur en nokkurs annars
manns, hvort bráðlega verður bund-
inn endi á styrjöldina miklu og
með hvaða skilyrðum friður verð-
ur saminn. Hér skal getið helztu
æfiatriða þessa volduga höfðingja.
Wilson er fæddur 1856 í ríkinu
Virginia, en í því ríki hefir fjöldi
af forsetum Bandarikjanna fæðst,
og er það oft kallað Forsetamóð-
irin (Mother of the Presidents).
Hann er skozkur að ætt, en afi
hans fluttist til Ameríku snemma
á öldinni sem leið. Hann nam
sagnfræði og stjórnfræði og hefir
samið afar merkileg rit í þeim vís-
indagreinum. Var hann orðinn
heimsfrægur sem rithöfundur, áður
en hann fór fyrir alvöru að fást
við stjórnmál. Árið 1892 varð hann
kennari við Princeton háskóla og
nokkrum árum síðar rektor há-
skólans, en þvi embætti fylgir í
Ameríka langtum meiri virðing og
áhrif, en í Evrópu. Svo var Wilson
1910 kosinn forseti rikisins New-
Jersey og hefir hann síðan ein-
göngu fengist við stjórnmál.
Wilson hefir ávalt fylgt »Demó-
krataflokknum«, en aðalliðirnir á
stefnuskrá flokksins voru þá, lækk-
un verndartolla, barátta við auð-
mannnahringana (Trusts), endurbót
á bankalöggjöf og í utanrikismál-
um vildi flokkurinn láta aðrar
iþjóðir í friði og gefa amerikönsk-
um nýlendum sjalfstjórn, að svo
miklu leyti sem þær væru færar
um að taka á móti.
En Wilson hefir líka alla æfi
barist fyrir ýmsum skoðunum, sem
ekki áttu upp á pallborðið hjá
flokksbræðrum hans. Hann vildi
fyrst og fremst auka vald forsetans
og útrýma stjórnmátemönnum, sem
höfðu pólitík að atvinnu. Honum
fanst þingið seint í snúningum
og margir þingmenn háðir auð-
mönnum og blaðaeigendum, og alt
stjórnarfar landsins óliðugl og
margbrotið. Þingmenn sviku ó-
spart kosningaloforð sín, og alt
druknaði í endalausum flækjum og
samningum milli þeirra.
Wilson vildi hefja forsetavaldið
gegn þingvaldinu. (Forsetinn er
eins og kunnugt er kosinn af þjóð-
inni, með óbeinum kosningum,
en ekki af þinginu eins og forseti
Frakklands). »Gerið forsetann sterk-
an og stjórnarganginn einfaldan«
sagði Wilson við kjósendur sína,
»og þá munuð þið fá áhrif á stjórn
landsins. En ef þið gerið þingið
sterkt og stjórnarganginn margbrot-
inn, þá munuð þið missa öll áhrif«.
Enda þótt ýmsir »Demókratar«
væru ekki ánægðir með hann,
náði hann þá forsetakosningu, og
tók við völdum 4. marz 1913.
Wilson tók óðara að koma á-
hugamálum sínum í framkvæind.
Á hálfu öðru ári fekk hann —
þrátt fyrir megnan andróður —
samþykt í þinginu mikilvæg lög
um lækkun tolla, endurbót á til-
högun banka og takmörkun hring-
anna og auðvaldsins. Hafa aldrei
d. Matvælanefnd: hefir sett á-
kveðið lágmarksverð á korn, sem
um leið hefir í reyndinni orðið
hámarksverð.
Knúð bændur til að framleiða
og láta framleiðsluna af hendi.
Ræður yfir öllurn kornflutninga-
tækjum, ræður á þann hátt yfir
öllum markaðinum og gætir matar-
birgða alstaðar um landið.
Gerir samninga við hinar miklu
mölunarverksmiðjur og ræður á
þennan hátt yfir framleiðslu þeirra.
Vegna þessa mikla valds þessarar
nefndar og ráðstafana hennar —
og vegna annars sem síðar verður
að vikið — hefir tekist, á fáum
vikum að auka smálestatölu korns
sem útflutt er til Bandamanna í
Norðurálfunni úr 130 þús. í 3 milj.
og 200 þús. smálestir.
— Mörg fleiri dæmi mætti nefna
um ráðstafanir Bandaríkjanna, t.
d. um kol og um skipabyggingar*
II.
Ríkið hefir með þessum ráðstöf-
unum tekið sér í hendur geysilega
inikið vald. En það álítur það
vera skyldu sína á hinn bóginn,
að láta þjóðina fá fulla vitneskju
um gjöðir sínar. Oendanlega margt
hefir rerið gert til þess.
Sérstök nefnd hefir það starf
með höndum, að gefa tímaritum
og blöðum allskonar fregnir, veita
fyrirlestramönnum upplýsingar og
senda kvikmyndahúsum myndir.
Þegar rikið viil taka lán, er
skorað á alla æðri sem lægri, að
vinna að því að lánið fáist fljótt
og vel.
Forsetinn gengur á undan um
að vinna fyrir það. Allir ráðherr-
arnir taka þátt í baráttunni. Fjár-
málaráðherrann heldur a. m. k.
150 ræður næstu þrjár vikurnar
viðsvegar um landið. Ríkisstjórarn-
ir í hverju einasta ríki og þing-
jatn mikilvæg og mörg endurbóta-
lög verið afgreidd á jafn stuttum
tíma á þingi Bandaríkjanna.
Wilson fékk ekki að vera lengi
í friði. Fyrst hófst ófriður við
Mexikó. Vildu margir auðmenn
Ameríku vinna landið og leggja
það undir Bandaríkin, en Wilson
reis öndverður gegn kröfum þeirra,
og er það honum mest að þakka
að Mexikó er enn þá sjálfstætt
ríki.
Svo kom ófriðurinn mikli, og
Bandaríkin urðu brátt eina stór-
veldið, sem sat hjá. Wilson viður-
kendi þegar hafnlokun Englendinga
sem löglega samkvæmt alþjóðar-
rétti. Hinsvegar leyfði hann vopn-
uðum þýzkum kaupförum að taka
kol í amerískum höfnum og leggja
út þaðan, til þess að eyðileggja
sjóverzlun Englendinga. Varð út úr
þessu hvortveggja nokkur reki-
stefna. Afskifti Wilsons af ófriðn-
um byrjuðu þó fyrst fyrir alvöru
þegar þýzkir kafbátar tóku að
sökkva farþegaskipum aðvörunar-
laust. Hann viðurkendi kafbáta-
hernaðinn með þeim skilyrðum, að