Tíminn - 03.05.1919, Side 1

IIMINN
nö minsta kosli 80
blöð á ári, koslar 5
krónur árgangurinn.
AFGREIÐSLA
i Ra/kjavík Laugaveg
18, simi 286, át um
land i Laufád simi 91.
III. ár.
Reykjavík, 3. maí 1919.
30. blað.
Skatt/relsi ðöaska
samvinnujéiagaitRa.
Eitl af þeim deilumálum, sem
fyr eD varir munu verða á dag-
skrá liér á landi er skattfrelsi sam-
vinnufélaga. Á undanförnum miss-
irum hefir þetta oft borið á góma
í danska þinginu og dönskum
blöðum. Skal stuttlega skýrt frá
aðstöðu helstu flokkanna þar í
landi til þessa máls, því að senni-
legt er að hér muni málið verða
rætt á svipuðum grundvelli.
Maður er nefndur Alexander
Foss. Hann er forríkur kaupsj'slu-
forkéjlfur i Danmörku, maður vel
vili borinn, harðfengur íhaldsmað-
ur, eigandi blaðsins »Köbenhavn«,
sem jafnan hefir komið illa fram í
íslandsmálum. Nú nýverið byrjaði
þetta blað umræður um skattfrelsi
samvinnufélaganna og hélt þvi
fram að vinstrimannaflokkurinn í
ríkisþinginu hefði ákveðið að hætta
að hindra skattalagningu sam-
vinnnfyrirtækja. Síðan bergmálaði
sami skoðunarhátturinn i öllum
helstu blöðum danskra hægri-
manna. Sum vinstri blöðin létu
undan síga. Létu í veðri vaka að
ekki væri skaði skeður, þótt fé-
Jögin yrðu skattlögð. í*au gætu
komist hjá skattinum, með því að
hætta að græða. Ef þau hefðu
engum arði að skifta um áramót,
væri á ekkert að leggja.
Samvinnumenn bentu á, að þella
væri ófær leið. Félögin gætu borg-
að skatt, og þó kept við kaupmenn
fyrir því. En þau vildu ekki láta
brjóta á sér lög og rétt. Og að
Iáta skattaálögur valda stefnubreyt-
ingum í grundvallarskipulagi félag-
anna, eins og það að hætta við
Rochdalefyrirkomulagið.semreynsl-
an hefði kent öllum þjóðum að
væri fjöregg samvinnustefnunnar,
næði engri áttt.
Meginþorri vinstriblaðanna mót-
mælti Köbenhavn. Sömu leið fór
einn af foringjum þess flokks á
þingi, Neergaard. Hann hélt því
fram, að fyrrum hefði danska
þingið þvi nær einróma hallast að
þeim skilningi, að samvinnufélög
skyldu vera skaltfrjáls. Og ef breytt
væri frá þeirri stefnu í Danmörku,
yrði það einsdæmi í sögu nútíma-
löggjafar.
Óvinir vinstrimanna bentu á, að
ef þeir létu nú bilbug á sér finna
i skattamálinu, til að vinna fótfestu
í bæjum meðal smákaupmanna,
þá myndu þeir lapa bálfu meira
fylgi í sveitunum fyrir bragðið,
Jafnaðarmannaflokkurinn hefir fyr
hneigst nokkuð til andstöðu við
samvinnufélögin. En nú hefir þelta
breyst við það, að verkamenn í
borgunum stofna nú sem óðast
kaupfélög, að sið bænda, og gefst
vel. Þar að auki eru jafnaðarmenn
í öllum löndum mólfallnir óbeinum
sköttum, og þá helst þeim, sem
hækka almennar nauðsynjavörur í
verði. En skattur á samvinnufélaga-
verslun væri fullkomlega þess
eðlis.
Fyrir hönd radíkala flokksins
hafa þeir reifað inálið, ráðherr-
arnir Ove Rode og Edv. Brandes.
Á fundi smákaupmanna í Kaup-
mannahöfn, þar sem krafist var
skaltlagningar á samvinnufélögin,
sýndi hr. Rode fram á, að skattur
á gróða félaganna hlyti að neyða
þau til að selja vöruna jafnan með
Iægsta sannvirði, og yrði þá sam-
kepnin óþolandi fyrir smákaup-
mennina.
Brandes sjmdi fram á í þinginu,
að ekki er hægt að kalla tekjur þá
fjárhæð, sem kaupfélagsmaður fær
endurgreidda um áramót, af því
sem Jiann hefir ofborgað kaupfé-
laginu- á árinu fyrir vöru sína. Sú
fjárhæð sé geymslufé, einskonar
innstæða í sparisjóði, að nokkru
lögð fram sem veltufé. Brandes
bætti því við, að gagnslaust væri
að ræða um skatt þennan í þing-
inu í sjöunda eða sjötugasta sinn;
hann kæmist samt ekki á.
Hægrimenn leggja mesta áherslu
á skatt þennan, enda eru miliilið-
irnir máttarviðir í þeirn flokki þar
eins og hér. Hausíið 1917 báru
þeir fram í efri deild frumvarp til
laga um skatt á kaupfélögin, en
tóku fram um leið, að framleiðslu-
félög (eins og t. d. sláturfélögin
hér) skyldu ekki sliattlögð. Þeir
vonuðust eftir að geta komið fram
þessum samvinnuskatti í það sinn,
en bætt svo framleiðslufélögunum
við síðar, þegar einu sinni væri
búið að brjóta skattfrelsisslefnuna.
Petta mistókst þó i það sinn.
Frumv. var felt. En ári síðar bar
sami flokkurinn frumvarpið fram
í nýrri mynd. Skyldi samkvæmt því
skattleggja öll samvinnufyrirtæki,
framleiðslufélögin líka. En það
frumv. var líka felt.
Samvinuumenn í Daumörku
halda því fast fram, að hvert það
kaupfélag, sem að eins kaupir inn
vörur handa sínum féiagsmönnum,
eigi að vera skattfrjálst, svo og
framleiðslufélag, sem aðeins selur
framleiðslu félagsmanna. En hins-
vegar sé samvinnufélögum slcylt
að borga skatt, af gróða þeim,
sem verslun utanfélagsmanna kann
að afla samvinnufélagi.
Hve lengi eigum við íslendingar
að bíða með að lögfesta hið sjálf-
sagða skattfrelsi samvinnufélaga,
svo að eigi verði um deilt?
Fos samálið.
I.
Póstur er rétt á förum út uni
land. Með honum sendir Tíminn
nú sex' aukablöð og eru í þeim
prentaðir meginkaflarnir úr þeirri
löggjöf og athugasemdum sem kom-
ið hefir frá fossanefndinni. En það
er einungis frá minni hluta nefnd-
arinnar. Meiri hlutinn hefir engu
skilað enn til opinberrar birtingar.
Vatnalögin og sérleyfislögin eru
prentuð i heilu lagi. Meginkaflar
úr alhugasemdunum um vatnalög-
in og allar um sérleyfislögin. Er
svo frá prentuninni gengið að hægt
er að hefta inn í bókarformi.
Síðar munu b.irtir kaflar úr svör-
um Sveins Ólafssonar við spurn-
ingum þeim sem þingið lagði sér-
staklega fyrir nefndina.
Á þennan hátt gefst almenningi
um land alt tækifæri til að kynna
sér málið, á þessum grundvelli, í
tæka líð fyrir þing. Seinlæli meiri
hlutans hefir því ekki með öllu
hindrað réttan undirbúning. En
jöfn er hans sök fyrir því.
Tíminn ræðir ekki málið að
þessu sinni. Rað verður gert á
næstunni. En nú liggur inálið fyrir
til athugunar öllum landslýð.
Er hér með skorað á kjósendur
að ihuga málið rækilega, því að
aldrei hefir meir á riðið, að kjós-
endur sýndu sjálfstæði sitt og skæru
úr máli eftir nákvæma rannsókn.
Þeir eru æðsti dómstóllinn í Jand-
inu og eiga nú að dæma í mesta
vandamálinu sem þjóðinni hefir að
höndum borið um innanlands-
stjórn, síðan sú stjórn kom inn i
landið.
Rað. er skjdda ykkar, hvers ein-
asta manns og konu, sem eruð
kjósendur, sem farið með þetta
þýðingarmikla dómsvald, að kynn-
ast inálinu til hlílar, að kveða ekki
upp dóin um framtíð þjóðarinnar,
að órannsökuðu máli. Setjist þeg-
ar við að rannsaka málið, eftir
þeim málsgögnum sem þið nú fáið.
II.
Hér skal að eins vikið að einu
einstöku atriði og þó lauslega.
Tímanum hafa borist ótal bréf,
hvaðanæfa af landiim, úl af hinni
nýju kenning meiri hluta fossa-
nefndar um að taka eignarréttinn
yfir fossunum af einstaklingunum.
Það eru einróma raddir:
»Allir, það eg veit, fullir gremju
gegn meiri hluta nefndarinnar, og
þykist nú enginn ugglaus urn eign-
ir sínar«.
Á þessa lund eru öll ummælin.
Rau bera vott um tvent:
Réttarmeðvitund íslenskrar al-
þýðu.
Fullan skilning á því að hér er
um gjörræði og ósamkvæmni að
ræða, vikið í einstöku atriði frá
grundvallarreglu sem ríkið viður-
kennir. Að á meðan ríkið viður-
kennir eignarrétt t. d. á landi, þá
er það alóframkvæmanlegt áð taka
undan það sem er alveg hliðstætt,
Taki ríkið eignarréttinn af ein-
staklingunum, þá liggur alveg jafn-
beint við:
að banna Erlendi á Sturlureykj-
um og öðrum sem feta vilja í fót-
spor hans, að hita upp bæinn og
sjóða matinn við hveragufu,
að taka allan trjávið sem rekur
á allar fjörur á tslandi,
að hirða alla hvalreka,
að banna t. d. bændum á Vestur-
landi að hirða álftafjaðrir í fjöru-
máli,
að taka undir sig allan veiðirétt
í ám og vötnum,
að rikið kastaði eign sinni á alla
fuglatekju, dúntekju og annað því
um líkt,
að rikið tæki undir sig allar
jarðeignir í Iandinu.
Hér er gripið ofan i einungis af
handa hófi. Alt heyrir þetta saman.
Það kann að vera að ríkið laki
þetta alt undir sig á sínum tíma.
Annaðhvort alt eða ekkert. En
sá tími er ekki kominn enn. Okk-
ar kynslóð lifir ekki þann tíma.
Við litum öðruvisi á afstöðu ein-
staklingsins til ríkisins. Við viljum
fara aðrar leiðir um að afla ríkinu
tekna, leggja skatta á tekjur manna
og eignir, en taka þær ekki af
einstaklingnum, nema þá er al-
þjóðarnauðsyn krefst þess, enda
komi þá fult verð fyrir.
Önnur hlið málsins er mönnum
ljós. Er hún sú: að þótt sanna
mætti af fornri löggjöf, að landið
hafi átt fossana, og þótt takast
megi að ná þeim að iniklu leyti
undir landið aftur, þá hlýtur fossa-
salan frá því árið 1907 að vera
Iögleg, þar eð þau lög heimila fossa-
sölu.
Kæmi þá framkvæmd þess, að
landið læki fossana, þannig niður,
að þeir sem at þjóðleguin áslæð-
um eða öðrum jafn-göfguin hafa
ekki viljað selja fossana, fengju
það að launum hjá fósturjörðinni,
að alt yrði lekið af þeim, en hinir
sem sell hafa, ættu söluverðið ó-
skert i vasanum.
Ilún fékk alþjóðar-lof, stúlkan,