Tíminn - 15.11.1919, Blaðsíða 1

TÍMÍNN
nð minsta kosti 80
klöð á ári, kostar 5
krónur árgangurinn.
AFGliElÐSLA
i Regkjavík Laugaveg
17, simi 286, út um
land i Laufási, simi 91.
III. ár.
íteykjayík, 15. nóvember 1919.
Sl. blað.
Úr skölaselmttgarræðn
eftir
Hagnús Helgason skóltstjóra.
[Við setning kennaraskólans
1. vetrardag].
Eg hafði orð á því við skóla-
setningu í fyrra haust, að mér
þætti það góös viti, ef stjórn og
þing byrjuðu hið nýja tímabil, sem
þá var að hefjast í sögu íslands,
með þvi að snúa sér af alúð að
því að hlynna að alþjóðarmentun-
inni, og lét í ljósi, að eg hefði
nokkra von um, að svo kynni að
verða. Sú von hefir rætst, eins og
kunnugt er. Þegar þingið í sumar
bætti Iaun annara starfsmanna
ríkisins, þá gerði það kennara-
stéttinni líka skil, og tók til greina
kröfur hennar um bætur á launum
og annari aðstöðu. Eg kann því
mikla þökk fyrir. Veit eg að til
eru þeir sem segja, að hér sé litið
að þakka, þingið hafi ekki annað
gert i öllum þessum launamálum
en fallast á það, sem var skýlaus
réttur og sanngirni; að traöka því
lengur hefði ekki verið neitt vit.
Mér finst það líka, að hvorki hefði
verið viturlegt né sanngjarut, að
þverskallast við kröfunum um
launabætur, það hefði verið hreinn
•og beinn þjóðarvoði. En eg veit
ekki, hvort vit og sanngirni er sá
hversdágsmatur i heiminum um
þessar mundir, að ekki sé full á-
stæða til að gleðjast og þakka fyrir,
hvar sem hann finst og fæst. Ef
farið hefði verið fram yfir vit og
sanngirni, mundi eg ekki betur
hafa kunnað neina þökk fyrir; þvi
að það skal eg játa, aðeghefekki
enn vanist svo þessum háu tölum
í fjármálunum, að mér vaxi ekki
i augum sú feikna-upphæð, sem
þessi fámenna þjóð á út að svara
til embættismanna sinna að kenn
urum öllum meðtöldum. Pað hefir
verið sagt, að henni væri það engin
vorkunn, þó að hún verði að greiða
embættismönnum meira að tiltölu
en aðrar þjóðir, þar sem hún sé
laus við herskyldu og herkostnað
allan. Já væri það nú ekki annað
en það. En í hversu mörg horn
önnur á þetta unga ríki að líta,
í þessu stóra, strjálbýla, niður-
nídda landi, þar sem ílest það er
óunnið, sem önnur ríki hafa verið
að gera til hagsbóta nú í margar
aldir? Meðan svo stendur, meðan
ótal brýnar þarfir kalla að úr öll-
um áttum, finst mér ísland eins
og fátæk móðir, sem verður að
taka bitann frá munninum á sér
handa okkur. Hún á ekki að telja
hann eflir. En við eigum að borga
hann. Við eigum ekki að telja eftir^
henni vinnuna okkar, og ekki að
svíkja hana í því, sem hún felur
okkur og trúir okkur fyrir. —
Fyrsta sagan, sem eg man eftir
að mér var sögð og vakti bjá mér
fyrstu siðgæðistilfinninguna, sem
eg man eftir, var sagan af ketl-
ingnum, sem beit hana mömmu
sina, meðan hann var að sjúga
hana. Eg held að eg hafi verið á
3. eða 4. árinu og enginn speking-
ur að viti, en eg man mjög glögt,
hvað mig hrylti við þessu ódæði
ketlingsins. Þetta voru skepnur,
sem eg þekti þá þegar vel. En
síðar á æfinni hafa stundum skepn-
ur í annari mynd mint mig á
söguna og vakið alt af sömu til-
finninguna; og eg veit, að ekki
mundu þær gera það siður hér
eftir, ef þær bæru fyrir mig. —
Eg tek þar til kennara, sem ein-
göngu gengist fyrir hækkaða kaup-
inu, en kastaði höndum til starfs-
ins sjálfs, eða prest, sem þrátt fyrir
aukin laun dræpi niður kirkjulífi
í sóknum sínum með óreglu og
hirðuleysi, eða lækni, sem í skjóli
stöðu sinnar gerðist brennivíns-
mangari; eða sýslumann, sem not-
aði hana til að krækja sér í eignir
með gjafverði — jafnvel frá ríkinu;
eða yfir höfuð að tala hvern þann
verkamann, er telur á fingrum sér
tímana, sem hann vinnur, og aur-
ana fyrir þú, en lætur sig einu
gilda, hvort vinnan ber nokkurn
arð eða engan þeim, sem honum
greiðir kaupið, hvort sem það nú
er landið eða bærinn eða einstak-
ur maður. í öllum slikum per-
sónum finst mér glotta við smettið
á ketlingnum vanþakldáta.
Það eru mörg ár síðan komið
hafa eins margar umsóknir og nú
um kennaraskólann. Ókunnugir
kynnu að hugsa, að það stafi af
launalögunum nýju. Eg veit það
besl, að svo er ekki. Þær hafa lík-
lega hreint allar verið farnar af
stað a. in. k. áður en þeim, er
sendu, voru kunnar horfur launa
málsins á þingi. Eg býst við, að
enn sem fyr, vaki fyrir þeim ung
mennahópi, sem hingað sækir,
eitthvað meira en atvinna og pen-
ingasótt, ef til vill það, sem skáldið
segir, að »á endanum verði alheimi
bert, að aldrei er þarfara stórvirki
gert, en geta sitt mannfélag mann
að«. Eg vil gjarna hugsa um
ykkur, að ykkur langi til að leggja
hönd að því »þarfa stórvirki* og
skiljið, að til þess þurfið þið sjálf
að »mannast«, og komið hingað
því skyni fyrst og fremst. Það er
eitt höfuöatriði skylduræktarinnar,
að búa sig sem best undir að vinna
það starf, sem maður ætlast fyrir.
Það þykir mér mikill galli á kenn-
aralögum alþingis, hversu nauða-
litlar hömlur þau leggja á það, að
lítt hæfir menn geti komist í kenn-
arastöður og setið þar fastir. Minni
mentun en heimtuð er til kennara-
prófs mætti ekki nefna. Og það er
einsætt að auka þær kröfur þegar
er þess verður kostur. Til mikils
náms er skólatíminn of stuttur,
hversu vel sem hann er notaður.
Eg vona að hann reynist samt
öllum nógur til að læra eitt, ef
þeir skyldu ekki þegar hafa vitað
þaö áður en þeir komu, það, að
þeir vita næsta lítið, og að þeim
veilir ekki af að taka sér stöðugt
fram. Og annað vildi eg óska, að
þið vissuð vel og skilduð til hlítar,
áður en þið færuð að fást við kenslu,
að hvorki bóknám sé þekking,
hversu mikil sem hún er og víð-
tæk, nægir ein út af fyrir sig til
mentunar, og er síður en ekki
einhlít heldur til kennarastarfs.
Um það efni ætla eg ekki að orð-
lengja frekara að þessu sinni.
Vona, að mér gefist oft tækifæri
til þess á samverutímunum, sem
fara í hönd.
Sænskukensla í skólum.
Miklum tíma og kostnaði er eytt
hér á landi til málanáms, og er
það að vonum. Vér íslendingar er-
um einangraðri en flestar aðrar
þjóðir og er það meira vegna máls-
ins en fjarlægðar frá öðrum lönd-
um. Mestur tíminn og kostnaðurinn
fer til dönskunáms, og er það
einnig að vonum. Vér höfum um
langan aldur haft mest viðskifti
við Dani. í annan stað getur dansk-
an verið oss lykill að öðrum norð
urlandamálum. Norskan, ríkismál
ið, er vart frábrugðnara dönskunni
en forníslenska nýíslensku. Á ann
an veg er um sænskuna. Það e_
að vísu ekki stórt spor að stiga
fyrir dönsku- og íslenskukunnandi
mann yfir í sænskuna. Og þó þarf
sérstakrar tilsagnar við ef vel *
að vera.
í öllum íslenskum skólum hefir
mörgum tímum á viku verið varið
til dönskunnar. En hvergi einum
einasta til sænskunáms. Það mun
einhverntíma þykja í frásögur fær
andi, að svona hefir það verið alt
til þessa herrans árs 1919. Það er
einkum ámælisvert að svona skuli
hafa gengið í sjálfum Mentaskól-
anum. Flestir stúdentar lesa helst
sænskar bókmentir í dönskum þýð-
ingum, ef íslenskum þ5rðingum er
ekki til að dreifa. Sama er auðvitað
um námsmenn allra annara ís-
lenskra skóla að segja. Þetta er
blettur á skólamálum vorum.
Eg geri ráð fyrir, að það væri
fyrir löngu búið að brúleggja sund-
ið milli sænskunnar og dönskunnar,
ef það væri breiðara. Það er nú
svona stundum, að menn hafa ekki
trú á hlut, sem þeim væri þó mik-
ið hagræði að, ef hann er ódýr.
Þelta er, þótt ótrúlegt sé, eina
skýringin á vöntuninni á sænsku-
kenslu í skólum vorum. Sumir
virðast hafa haldið að í þessu efni
væri ekkert að læra, nema það,
sem hver dönskukunnandi maður
geti kent sér sjáfur. En þetta er
rangt. Það er auðvitað hægt að
læra að skilja sænsku á bók hjálp-
laust með nokkurri fyrirhöfn. Og
þó verður fæstum það að verki
fyrst skólarnir hjálpa mönnum
ekki af stað. En framburðinn
kennir enginn sér sjálfur. Flesta,
sem skilja sænsku, en hafa ekki
hugmynd um framburð á henni,
mun sviða í þessa vanþekkingu.
Hún er eins og skinnlaus blettur á
kunnáttunni. Það fer allur einstak-
lingsblær af málinu. Orðin verða
hljómlaus. Úr þessu þarf að bæta,
og pað má ekki dragast lengur.
Sænskukenslu má koma á án
þess að íþyngja nemendum að
nokkrum mun, eða lengja skóla-
tíma. Það þarf ekki annað en taka
einn tíma á viku frá dönskunni
og kenna þá sænsku. Það virðist
rétt að leggja dönskuna til grund-
vallar við nám norðurlandamál-
anna eins og verið hefir.
Sænskan kemur svo í hjólspor
hennar. Nemendum mun reynast
auðvelt að læra að skilja sænsku.
Flest sænsk orð skiljast af dönsk-
unni eða íslenskunni. Málfræðin er
auðlærð íslendingum. Við framburð-
inn verður örðugra að eiga, því
þar spillir dönskukunnáttan fyrir.
En sænskur framburður liggur
miklu betur fyrir íslendingum en
danskur. Sum sænsk hljóð eru að
vísu örðug, en það er mín reynsla,
að það kosti íslendinga litla fyrir-
höfn að ná sæmilega réttum sænsk-
um framburði borið saman við
hinn langa tima, sem eytt er til
að læra að bera illa fram dönsku.
— En kennarana vantar enn þá.
Það verður fljótt ráðin bót á þvl.
Svíþjóöarferöir fara nú mjög vax-
andi og er það vel farið. En þann-
ig koma fyrstu kennararnir. Svo
útbreiðist kunnáttan eins og af
sjálfu sér, ef skólarnir gera skyldu
sína. Eg vil beina þeirri áskorun
til væntanlegrar skólamálanefndar,
sem á að endurskoða reglugerðir
Mentaskólans, Kennaraskólans o.