Tíminn - 17.01.1920, Síða 2

6
TÍMINN
Utan úp lieimi.
Rússland.
II.
Siðan um aldamótin 1800 hafa
stjórnendur Rússlands ýmist verið
draumlyndir hugsjónamenn eð.a
grimmir harðstjórar. Árið 1801 tók
Alexander I. við völdum. Hann
var mjúklyndur maður og mjög
hneigður til dulspekisiðkana. Um
Alexander var sagt að hann hefði
allar góðar gáfur, nema heilbrigða
skynsemi. Keisarinn lét sér mjög
ant um velferð þegna sinna. Um-
hyggjusamt og þjóðhugult einveldi
var honum mest að skapi. Pess
vegna var hann sífelt önnum kaf-
in að reka úr embættum spilta
sýslunarmenn, og koma skipulagi
á stjórnardeildirnar. Honum var
mjög ant um ánauðugu bændurna
og vildi helds leysa þá úr áþján,
en sá, að það var erfitt. Hann lagði
aðalsmönnunum strangar lifsreglur
um aðbúð þeirra við lénsþrælana.
Hann sýndi trú sina i verkinu og
fór óvenjulega mildilega með þær
16 miljónir manna, sem lifðu á
landeigum keisara ættarinnar.
Tvær undirokaðar þjóðir bjuggu
á landamærum hins eiginlega Rúss-
lands. Það voru Finnar og Pól-
verjar. Finnland var í raun og
veru sjálfstætt ríki í persónusam-
bandi við Rússland. Finnar höfðu
sitt eigið þing, stjórn, löggjöf, pen-
ingasláttu, og sjálfstæðan finskan
her. Keisarinn vann eið að stjórn-
arskrá Finnlands, og mátti hann að
lögum engu breyta um efni hennar.
Á Yínarfundinum 1815 gerði Alex-
ander rússneska hlutann af Pól-
landi að konungsríki og gaf land-
inu frjálslega stjórnarskrá. Rússa-
keisari skyldi jafnan vera konung-
ur Pólverja. Margir Rússar undu
því illa, að erfðaféndur þeirra, Pól-
verjar, sera unnir höfðu verið með
hervaldi, skyldu njóta meira frelsis
og sjálfræðis, heldur en sjálf drott-
inþjóð ríkisins. Á efri árum sínum
gerðist keisarinn stórum ihalds-
samari. Óeyrðir heima fyrir, leyni-
leg uppreisnarfélög bæði i Pól-
landi og Rússlandi og fleiri mót-
drægir atburðir gerðu höfuðfjanda
alls frelsis, Metternich, auðvelt að
sannfæra keisarann um, að frjáls-
lynt stjórnarfar fæddi af sér bylt-
ingar og hverskonar ófarnað.
Rússar fengu einu sinni enn að
kenna á hörku einvaldsstjórnar-
innar. Blöð og bækur urðu nú
háð nákvæmri ritskoðun. Kenslan
við skólana sett undir sérstakt eft-
irlit. Krept var að Pólverjum á
margan hátt.
Alexandir andaðist 1825 og var
barnlaus. Konstantin bróðir hans
átti að erfa rikið að réltum lög-
um. En hann hafði kvongast pólskri
konu af ótignum ættum og afsalað
sér rikiserfðum til handa Nikulási,
sem var yngstur þeirra bræðra.
Ekki hugðu frálslyndir menn gott
til stjórnar hans. Nokkur hluti setu-
liðsins í Pétursborg gerði uppreist,
þegar Alexander lá á likbörunum.
Fóru um göturnar og hrópuðu:
»Lengi Jifi Konslantin og stjórnar-
skráin!« Uppreistarmenn bjuggust
við að Konstantin mundi vilja
veita þjóöinni þingræðisstjórn. En
Nikulás beitti hervaldi gegn upp-
hiaupsmönnum og kæfði allan
mótþróa með harðri hendi. Peir
sem ekki létu lifið í götubardögum,
voru hálshöggnir, dæmdir i æfi-
langt fangelsi eða Síberíuvist.
Valdtaka hins nýja keisara varð
eins og smámynd af stjórnarfari
því, sem þjóðin rússneska varð við
að búa i lieilan mannsaldur.
Nikulás 1 var maður mikill vexti
og karlmannlegur i framkomu.
Hann var alinn upp meðal her-
manna, við heræfingar og viga-
mensku. Honum leið hvergi betur
heldur en þegar hann mátti sveifla
miklum herfylkingum eftir eigin
geðþótta, annað hvort á vígvelli
eða við heræfingar. Bæði lundar-
far og lífsvenjur ieiddu keisarann
til að halda hermannsaganum i
borgaralegum stjórnarháttum. Hann
þoldi enga mótstöðu. í hans aug-
um voru allar aðfinslur i garð
stjórnarinnar, eða óskir um meira
þjóðfrelsi, ekki betri en uppreist
eða landráð. Að öðru leyti hafði
keisarinn marga góða kosti. Hann
var blátt áfram og hispurslaus i
framkomu, orðheldinn og dauð-
tryggur vinum sinum og vanda-
mönnum. Nikulás unni Rússlandi
af alhug og óskaði einkis fremur
en að auka veg og virðingu
þjóðarinnar, eins og hann skildi
þá hluti. Hann trúði því einlæg-
lega, að Rússlandi væri, af guði
sjálfum, ætlað sérstakt hlutverk
hér á jöröu. Pess vegna bar Rúss-
um að forðast að fylgja fordæmi
annara þjóða, en fylgja trúlega
sínum dýrustu hugsjónum. En
það var að halda fast við einveldi
i landsstjórn, og grisk-kaþólsku
kirkjuskipunina á trúmálasviðinu.
Keisarinn skapaði brátt þá stjórn-
venju, sem kend hefir verið við
hann, og kallað »Nikulásar-skipu-
lag«. Takmark keisarans var að
eyðileggja alt frjálslyndi i Rúss-
landi og loka landinu gersamlega
fyrir sóttnæmi vestrænna hugmynda.
Útlendir menn og útlendar bækur
var rannsakað nákvæmlega á landa-
mærunum, »til að hindra innílutn-
€inokunarverslim ðana
á jslanði 1602-1787.
eftir
JÓB J. Aðils.
Útgefandi:
Verslunarráð Islands.
Reykjavík 1919.
Verð 20 kr. ób.
I.
Rit þetta er árangur margra ára
sögulegra rannsókna Jóns J. Aðils
áður dócents, nú prófessors í sögu
við Háskóla íslands. Eins og skýrt
er frá í formála hefir hann nær
eingöngu bygt á óprentuðum skjöl-
um og skilríkjum í innlendum og
erlendum skjala- og handritasöfn-
um. Enn fremur segirhann: »Hefi
eg gert mér far um, að draga sam-
an í eina heild alt það, sem eg
gat höndum yfir komist og mér
þótti rnáli skifta um einokunar-
verslun Dana hér á landi, svo að
menn gætu fengið sem ljósasta
hugmynd um þenna mikilvæga þátt
i sögu vorri«. Aðal-vandinn við
samningu ritsins virðist honum:
að skipa svo niður efninu að vel
færi á.
Bókin greinist í ýmsa þætti.
Fyrst kemur stult yfirlit yfir upp-
haf verslunar Dana á íslandi. —
Pá tekur við einokunarsagan frá
1602—1787 og skiftist i tvent,
verslunarútgerðina eða hina al-
mennu verslunarsögu og verslunar-
hættina. Verslunarútgerðin skiftist
svo aftur í 9 kafla eftir því hverjir
höfðu verslunina á hendi á hverj-
um tíma. Verslunarhættirnir skift-
ast í 10 kafla, um kaupsvið, versl-
unarhús og verslunarþjóna, skipa-
stól og skipshafnir, kaupstefnnr
og kaupsetningar, mynt, alin, vog,
innlendan og erlendan varning,
viðskifti kaupmanna og íslendinga,
innanlandsverslun, launverslun o.fl.
— Pá kemur niðurlagið um ein-
okunarverslunina frá ýmsum hlið-
um, umbótaviðleitni og losun versl-
unarbandanna. Aftast er viðbætir
með nokkrum helstu heimildunum
uppprentuðum. —
Eins og þetta efnisyfirlit ber með
sér, kemur höfundur viða við, og
er hér samandreginn feiknamikill
fróðleikur um einokunarverslunina
frá ýmsum hliðum. Vandvirknin
sýnist mikil, enda samviskusam-
lega vitnað f heimildir. Málið er
hreint, framsetningin skipuleg og
ljós, þó að hún sé sumstaðar nokk-
uð langdregin. Deiluefni þeirra tíma
um verslunina virðast viðast tekin
frá báðum hliðum. Petta rit verð-
ur að sjálfsögðu framvegis undir-
staða áframbaldapdi rannsókna um
ing óleyfilegra skoðana«. Rúss-
neskum þegnum var bannað að
flytja úr landi, eða ferðast erlendis
nema með sérstöku leyfi. Svo ná-
kvæmt var eftirlitið með orðum og
athöfnum, að eitt ógætilegt orð,
eða að lesa forboðna bók, gat
steypt saklausum manni í æfilanga
ógæfu. Ritskoðendur lögðu jafnvel
hald á innfluttar söngbækur, af
því að gert var ráð fyrir að bylt-
ingamenn kynnu að bafa snóturn-
ar« fyrir lykil að leyniskrift. Öll
kensla, einkum í háskólunum, var
undir ströngu eftirliti. Lögreglu-
njósnarar voru sendir inn í kenslu-
stofurnar til að gefa gætur að fram-
ferði kennara og nemenda. Stjórn-
in lagði ótal hörnlur i veg fyrir
nám við innlendu háskólana og
bannaði Rússum að stunda nám
við erlenda háskóla. Til að geta
framkvæmt alt þetta »eftirlit«,
varð stjórnin að hafa í þjónustu
sinni mikinn fjölda ritskoðenda og
njósnara. Úr því liði myndaði
Nikulás þá frægu sveit leynilegra
njósnara, sem nefnd var »Priðja
deild«. Pví liði var gefið afar mik-
ið vald, bæði að bandtaka menn
án tilgreindrar ástæðu, og hegna
án yfirheyrslu og dóms. »Priðja
deild« varð einskonar pólitískur
rannsóknarréltur í landinu. Náði
hún brátt svo miklum völdum,
að jafnvel æðstu embættismenn
rikisins, þorðu ekki að ganga í ber-
högg við svo voldugan andstæð-
ing.
Keisarinn var fastur fylgismað-
ur grísk-kaþólsku kirkjunnar. í
augum hans var kirkjan að eins
einn þáttur einveldisins, Það lá
fangelsisvist við því að reyna að
snúa rússneskum manni frá hinni
einu sáluhjálplegu trú, og ef slík
tilraun var endurtekin, lá við út-
legð til Siberíu. En sá sem vilst
hafði frá trú feðranna, fékk að
launum 8—10 ára fangelsisvist.
Allir aðrir trúarflokkar í landinu
voru beittir harðrétti. Gyðingar,
rómversk-kaþólskir menn og mót-
mælendur voru þar allir undir
undir eina sök seldir. Trúboðum,
sem gátu snúið vantrúuðu fólki til
hins rétta siðar, var heitið ríku-
legum verðlaunum.
Meðan Nikulás lifði, tókst hon-
um á yfirborðinu að framkvæma
hugsjón sína. Allur frelsisandi
sýndist vera horfinn eða læstur í
varanlega fjötra.
Pólverjar höfðu eigi unað vel
við stjórn Alexanders, en þó þótti
þeim ærin umskifti til hins verra,
þegar bróðir hans tók við. Sex
árum eftir að Nikulás varð keis-
ari, gerðu Pólverjar uppreist, ráku
rússneska setuliðið af höndum sér,
verslunarsögu landsins. Er það að
eins afborgun þeirrar skuldar, sem
íslendingar standa í við höfund-
inn fyrir það mikla starf, sem
liggur a bak við þetta rit, að
heimspekisdeild háskólans gerði
hann að heiðursdoktor síðastliðið
haust
Á ritinu eru þó að minu áliti
ýmsir gallar. Fyrst og fremst sá,
hve mjög höfundurinn hefir tak-
markað sig við íslandssöguna, svo
að á stefnnr og atvinnuhætti eða
stjórnarráðstafanir þeirra vegna er-
lendis, er varla minst, nema þegar
ekki verður hjá þvi komist og þá
svo stuttlega, að litið er á að græða.
Nú er því þannig varið um sögu
þjóðarinnar, fyrst og fremst versl-
unarsöguna, að hún verður aldrei
skýrð til fulls, nema með greini-
legri skírskotun til sögu annara
þjóða. Verslunarsaga Islands er á
fjölmörgum sviðum endurspeglun
verslunarsögu heimsins á sömu
tímum. Höf. ritar mörg hundruð
blaðsfður um afleiðingar ákveð-
innar stefnu í verslunarmálunum,
sem var ráðandi um allan heim
á miðöldum vorum, en sneiðir
vandlega hjá því, að lýsa sjálfri
orsökinni, stefnunni. Einokunar-
verslunin hér á landi var ekkert
annað en hein afleiðing verslunar-
stefnunnar (mercantilismus), og
virðist maqjii þvi, að í verslunar-
settu Nikulás af sem konung lands-
ins og innlimuðu Lithauen.
Nikulás hafði reiðst fyrir minni
sakir. Hann sendi mikinn her inn
í Pólland og kæfði uppreistina
með eldi og járni »og friður ríkti
aftur í Warsjá«. Nikulás svifti Pól-
verja stjórnarskrá þeirri, sem bróðir
hans hafði gefið þeim 1815. og
innlimaði Pólland í rússneska keis-
aradæmið. Pólska þingið var af-
numið, en settur yfir þjóðina rúss-
neskur landstjóri með alræðisvaldi.
Rússneskir menn voru skipaöir í
öll embætti og rússneska lögskip-
að embættismál í landinu. Ógur-
leg hegning var látin dynja yfir
uppreistarmennina. Eignir þeirra
voru gerðar upptækar, en söku-
dólgarnir dæmdir til lifláts, í fang-
elsi eða útlegö. Til að minka mót-
stöðuafl þjóðarinnar lét Nikulás
taka ineð valdi 45 þús. pólskar
fjölskyldur og dreifa þeim víðs-
vegar um Rússaveldi. Hins vegar
flúðu Pólverjar, þeir sem undan
mátlu komast, í stórhópum til
Vestur-Evrópu til að forða lífi og
limum, og var þar vel tekið. Eftir
þessa miklu blóðtöku lá Pólland
lengi I sárum, en þó að þjóðin
væri beygð niður i duftið, lifði þó
alt af vonarneistí um endurreisn
ættjarðarinnar.
I utanríkismálum hafði Nikulás
keisari tvö áhugamál. Að kæfa
niður allar frjálslyndar hreyfingar
í nábúalöndunum, og að gersigra
Tyrki, og gera Miklagarð að þriðju
höfuðborg Rússaveldis.
Árið 1848 geisaði byltingaralda
nálega um alla Norðurálfu, og
skaut flestum einvaldskonungum
skelk í bringu. En sú bylgja náði
ekki til Rússlands. Nikulás var
þvi nær hinn eini þjóðhöfðingi,
sem opinberlega var í friði og góðri
sátt við þegna sina. Mitt í ósjó
byltinganna stóð hinn jötunefldi
afturhaldskeisari, eins og klettur,
sem hvergi lét bifast. Hjá honum leit-
uðu stuðnings flestir þjóðhöfðingjar
Vesturlanda, sem höfðu orðið að
láta undan síga í bili, og heitið
þegnum sínum þingræðisstjórn.
Og með hans styrk tókst að tefja
framgang lýðfrelsis í álfunni um
langa stund. Við Tyrki átti Niku-
lás tvisvar í stríði, fyrst 1828 og
síðan 1854. í það sinn studdu
Frakkar, Englendingar og nokkur
hluti ítala Tyiki. Nikulás hafði
jafnan haft óbeit og jafnvel fyrir-
litningu á Vesturþjóðunum, en nú
þótti honum fyrst keyra úr hófi,
er þær lokuðu l'yrir honum leið-
inni til binna þráðu stranda Mið-
jarðarhafsins. Ósigrar rússneska
hersins á Krím gengu keisaranum
nærri bjarta. Hann andaðist 1855,
sögu vorri hlyti að vera sérstakur
kafli um þá stefnu, aðdraganda
hennar, innihald og útbreiðslu, en
höfundurinn minnist örlítið á þelta
og í lausu lofti. Sama máli er að
gegna uni það, að höf. lýsir þvi,
hvernig roenn hurfu frá einokunar-
versluninni, en minnist að eins
örfáum orðum (bls. 651) á, að hér
hafi verið »ný stefna«, í stað þess
að rita annan sérstakan kafla um
aðdraganda, innihald, og hin við-
tæku áhrif' landbúnaðarstefnunnar
(fysiokratismus) og einstaklinga-
stefnunnar (individualismus). Pað
er leitt, að höf. skuli ekki hafa
samið ritið þannig, því að fyrir
bragðið verður öll verslunarsaga
vor andlausari, en hún i raun
réttri á að vera.
Sami gallinn er einnig á, þegar
kemur út í hin einstöku atriði
ritsins, þar sem fyrir manni verða
ráðstafanir verslunarstefnunnar,
birgðastöðin í Glúcksborg, siglinga-
bönnin, skattaleigur, vöruskoðun,
hámarksverð o. s. frv. Lítur hér
svo út, sem þetta hafi verið sér-
einkenni íslensku einokunarversl-
unarinnar, i stað þess að sömu
drættir voru víða samtímis er-
lendis.
Hinn höfuðgalli ritsins virðist
mér vera, hve lítið ber á persónu
böfundarins. Skoðun hans og skýr-
ingar eru sjaldgœfar, að miklu leyti
þegar Sebaslopol var i umsát, og
hlaut að falla í hendur óvinanna.
Ósigurinn út á við varð harður áfellis-
dómur á sljórn Nikulásar. »Skipu-
lag« hans féll með Sebastopol.
Stefnubrej'ting í innanlandsmálum
var óhjákvæmileg, og þá fyrst og
fremst að leysa bændalýðinn úr
ánauð.
Frá útlöndum.
Hinn 17. nóv. síðastliðinn voru
50 ár liðin siðan Suez-skurðurinn
var opnaður til umferðar, en gröft-
urinn byrjaði 22. apríl 1859. Var
það franskur verkfræðingur, Less-
eps, sem verkinu stýiði. Áttu
Frakkar I upphafi helming hluta-
fjárins, Egyptaland fjórða hluta,
en fjórði hluli var mest á bresk-
um höndum. Skurðurinn er 99
sjómílur á lengd, helmingi lengri
en Panamaskurðurinn. Hann er
60 —110 metra breiður á yfirborð-
uin, 3872 meter á breidd í botn-
inn og 9 —107> meter á dýpt.
Með síðustu umbótum hefir skurð-
urinn alls kostað um 450 miljóuir
króna. Árið 1875 keypti enska
stjórnin alla hlutafjáreignina
egyptsku og náði yfirtökunum um
stjórnina, enda eiga Englendingar
langmest undir skurðinum, og er
talíð að 8A allra skipa sem um
skuröinn fara séu ensk. Síðustu
árin fyrir striðið voru það að
meðaltali uin 5000 skip, sem ár-
lega fóru um skurðinn, en á stríðs-
árunum urðu þau vitanlega mikið
færri, t. d. rúm 3000 árið 1916 og
ekki nema rúm 2500 árið 1918.
Tekjur skurðarins hafa þar af leið-
andi farið minkandi og hefir orðið
að hækka gjaldið fyrir að fara um
hann. Var það 6^2 franka á smá-
lest fyrir stríðið, en i fyrra var
það 872 franka á smálest. Fyrir
striðið voru skip venjulega rúm-
lega 16 klukkutíma á leiðinni um
skurðinn, en síðast á stríðsárun-
um var farið svo varlega og ýmsir
erfiðleikar ollu þvi, að þau voru
venjulega rúma 23 tíma á Ieiðinni.
— Óvenjulega miklir kuldar og
snjókoma hefir verið á Frakklandi
og sérstaklega í París, það sem
af er vetri. Var snjórinn orðinn
um hálfan meter á dýpt á götum
borgarinnar. Kemur kuldinn sér-
staklega hart niður á almenningi
vegna hins mikla eldiviðarskorts.
— Kosningar eru nýafstaðnar á
Frakklandi. Vann flokkur Clemen-
ceaus hinn frægasta sigur, en sjálf-
ur gaf hann ekki kost á sér til
þingsetu. Er nú búist við því, að
vantar stóra drætti, sem ganga
gegnum alla söguna. Einokunar-
sagan veiður því helst til mikið
safn til verslunarsögu í stað heildar,
steyptrar af visindamanni, sem hefir
bæði skarpleika hugsunarinnar og
yfirlit. Pað er t. d. einkennilegt,
að sjá hvergi i stórum dráttum,
hvernig verslunin verður sjálfstæð
atvinnugrein og kaupmenn sér-
stakir atvinnurekendur eftir því,
sem verkaskifting þjóðfélagsins
eykst. Eða hitt, hvernig velrarseta
kaupmanna kemur til leiðar verka-
skiftingu lands- og sjávar, sveita-
og kaupstaða, og fyrsti visir ís-
lcnsku háselastéttarinnar verður til.
Á þetta er að eins lauslega drepið
(bls. 23—25). Yfirleitt virðist höf.
ekki kafa djúpt eftir áhrifum versl-
unarinnar á aðra atvinnuvegi, þó að
hér sé um að ræða eitt hið mikils-
verðasta mál Islandssögunnar.
Á bls. 627 reiknast höf. beinar
tekjur konungs af versluninni alt
einokunartimabilið um U/s milj.
rd. Aftur á móti er hvergi, að því
er eg fæ séð, gerð nein tilraun til
að reikna til peninga gróða kaup-
mannanna á einokuninni á sama
tima, og sýnist það þó liggja nærri,
þótt það sé sennilega mjög erfitt
verlc. Allviða er borið saman inn-
kaupsverð við útsöluverð erlends-
og innlends varnings og sýndur
æðimikill munur, en hvergi er gerð