Tíminn - 24.01.1920, Blaðsíða 2

10
TlMINN
CJtan úr lieiini.
RÚ88land.
III.
Nu kom til valda Alexander II.,
sem verið hefir giftudrýgstur allra
rússneskra keisara á öldinni sem
leið. Hann var harla ólikur Niku-
lási föður sínum, maður frjáls-
lyndur, mildur og góðhjartaður.
Hann vildi stýra lýð og landi í
samræmi við anda samtiðarinnar
fremur en venjur feðra sinna. Tók
hann sér til ráðuneytis mæta menn
og víðsýna.
Alexander II. er frægastur fyrir
það, að hann leysti rússnesku
bændurna úr aldalangri ánauð.
Fyr á timum hafði bænda-ánauð
eða lénsþrælkun veriö almenn í
öllum þéttbygðari löndum Norður-
álfu. Hafði það skipulag myndast,
þegar hinn eiginlegi þrældómur
hætti. í Englandi og Frakklandi
hafði bænda-ánauðin tekið að dvina
i lok fjórtándu aldar, og hvarf al-
gerlega í Vesturlöndum eftir stjórn-
arbyltinguna miklu. En i Rússlandi
hafði enginn utanaðkomandi and-
vari hreyft við þessu skipulagi,
svo að merki sæust eftir. Bænda-
ánauðinni var þannig háttað, að
lciguliði jarðar eða býlis, var að
lögum bundinn við moldina sem
hann erjaði. Hann mátti ekki ilylja
burtu af ábýlisjörð sinni, nema
með leyfi landeiganda. EUki held-
ur börn hans eða aðrir vanda-
menn. Á hinn bóginn mátti jarð-
eigandi ekki að lögum selja léns-
þrælinn úr átthögum hans, þvi
hann fylgdi moldinni, þar sem
hann var borinn og barnfæddur
eins og trén eða grasið, sem spratt
við kolið hans. En ef landeignin
var seld, fylgdu lénsþrælarnir með
í kaupunum. Árið 1859 voru í
Rússlandi um 23 miljónir ánauð-
ugra karlmanna. Rúmlega hehn-
ingur þeirra var á jarðeignum
krúnunnar, en hinir voru lengdir
löndum aðalsins. Rússneskir stór-
höföingjar mældu ekki auð sinn
eftir því, hve mikið þeir áttu af
jörðum, búpeningi, búseignum eða
peningum, heldur í »karlmanns-
sáluma, þ. e. hve roargir léns-
þrælar fylgdu jörðum þeirra. —
»Kvennasálir« voru ekki tald-
ar með, því að þær voru álitnar
verðlausar.
Lénsþrælarnir á eignum keisar-
ans áttu betri æfi, lieldur en þeir,
sem fylgdu löndum aðalsmannanna.
Þeir höfðu stærri bletti til eigin
afnota, en minna afgjald og kvaðir.
— Hverri aðalseign var venjulega
skift í tvo hluti. Heimajörðina,
sem landeigandinn bjó sjálfur á,
Árétting.
Eg ritaði fyrir nokkru greinar-
korn i »Morgun« um fyrirlestur,
er Ágúst H. Bjarnason, háskóla-
kennari, flutti í Hinu íslenska vis-
indamannafélagi og birti í »Iðunni«
siðastliðið sumar. Tilætlun min
með grein þessari var að eins sú
að sýna, hve fáranleg og fávisleg
skýring Á. H. B. var á hinum svo-
nefndu persónuskiftum og sömu-
leiðis að vekja athygli prófessorsins
á hinum álappalegu orðskrípum
og bögumælum, sem hann »leggur
af sér« ár eftir ár. Eg vil þvi halda
inér við efnið og láta greiu þessa
verða árétting á það, sem eg hefi
áður ritað.
Á. H. B. er, eins og öllum er nú
orðið ljóst, einn þeirra’ manna, er
hafa nú um langt skeið misþyrmt
svo íslenskri tungu, að fram úr
hófi keyrir. Þess vegna setti eg
einkunnaroð eftir Á. H. B. yQr grein
mína i viðvörunarskyni og voru
þau þessi: »Sálarfræðinni hríðfer
fram«. »Hríðfer fram« segir eng-
inn maður, sem ber nokkurt skyn
á íslenska tungu. Aftur á móti er
oft og iðulega sagt, að hinu eða
þessu hríðversni. Það væri t. d.
ekkert bögutnæli að segja, að hinni
fálfræðilegu þekkingu Á. H.B. sýnist j
og hjáleigurnar, sem lénsþrælarnir
höfðu til afnota. Stærð hverrar
hjáleigu var miðuð við það, að
fátæk bændafjölskylda gæti dregið
þar fram líQð. Bithagi og skógar-
högg var sameign höfuðbóls og
smábýlanna, er þvi fylgdu. Bún-
aðarhættir allir voru næsta forn-
eskjulegir. Búfræði og vinnuvélar
Vesturþjóðanna var óþekt í Rúss-
landi. Akurlendi hvers býlis var
að fornum sið skifl i fjölmargar
ræmur, og sífeld skifti á blettun-
um ár frá ári. Eigi urðu spildur
þessar ræktaðar eða nýttar, nema
með nánu samstarQ heillar bygðar.
þriðjungur akurlendisins lá órækt-
aður árlega, til að hvílast. Var
þar fylgt fornri venju, því að eigi
báru menn þá skyn á, að skifta
árlega um akra-gróðurinn.
Fyrir réttinn til að rækta hjá-
leiguna, varð hver ánauðugur bóndi
að gjalda aðalsmanninum, lands-
drotni sínum, bæði afgjald og
skylduvinnu. Afgjaldið var venju-
lega greitt í peningum, en kvöðin
var þriggja daga vinna í viku
hverri heima á höfuðbólinu. f Ef
landsdrottinn þurfti ekki vinnunnar
með, heima fyrir, leigði hann léns-
þrælinn í vinnu i næstu borg og
hirti kaupið. í rússneskum lögum
var svo mælt fyrir »að landeigandi
má skipa lénsþræl sínum hvers-
konar vinnu, heimta af honum
peningagjöld og persónulega þjón-
ustu, þó með þeim takmörkun-
um, að lénsþrællinn geti unnið
fyrir daglegu brauði og sé ekki
gersamlega féQettur«.
Landeigandi gat kraQst af léns-
þrælnum hverskonar innanhúss-
vinnu, þeirrar er hann mátti af
hendi leysa, hegna honum eftir
eigin geðþótta, en eigi taka af lífi.
Fyrir meiri háttar yfirsjónir gat
landsdrottinn sent lénsþræl sinn
til Síberfu, eða vistað hann æfi-
langt í rússneska hernum. Léns-
þrællinn þurfti leyfi landsdrottins
til að kvænast. Landeigandi gat af
eigin frumkvæði valið undirmanni
sinum gjaforð, og ráðið öllu um
stað og stund til vígslunnar. —
Svo var til ætlast að lögin veittu
lénsþrælunum nokkra réttarvernd
gegn harðstjórn og kúgun yfirboð-
aranna. En sú vernd var raunar
lítilsvirði, því að hver aðalsrnaður
var sjálfur dómari og vörður laga
og réttar á sinni landareign. Léns-
þrællinn átti þess vegna líf og lán
undir landsdrotni sínum. Vald
landeiganda tíl að senda hvern
lénsþræ) sinn í vinnu herþjónustu
var voðavopn í böndum einráðra
haröstjóra. Með því gátu þeir rekið
hvern þann mann, sem eigi beygði
sig fullkomlega fyrir drottinvaldi
hriðversna, og meðferð hans á
tungu vorri fari hríðvefsnandi.
Hríð getur versnað, en það er
aldrei sagt, að henni fari fram.
Nokkur dærai.
Eg kem hér með nokkur dæmi
máli minu til sönnunar. Þau geta
ekki orðið nema ofurlitið sýnis-
horn af öllu því, er eftir Á. H. B.
liggur, þvi að hann er hreinasta
uppgöngu-auga bögumæla, hugs-
anavillna og smekkleysna.
Hann hefir t. d. frætt menn á
þvf, að konur verði fyr »mann-
bærar« í Austurlöndum en hér í
álfu. Honum gat ekki hugkvæmst
að nota orðið »gjafvaxta« eða»frum-
vaxta«, hefir líklega ekki þótt eins
mikill heimspckikeimur að þvi og
hinu. Og til þess að sýna lifeðlis-
fræðilega þekkingu sina, fræðir
hann menn á því í »Andvara« 1914, i
grein, er hann ritaði um rannsókn
dularfullra fyrirbrigðra, að »menn
jórtra nú fyrst og fremst að eins
með vélinda Og koki«. Fyr má
nú rota en dauðrota. Það hefði
verið skemtilegt að sjá framan í
náttúrufræðikennara, ef andlegur
jafningi Á. H. B. hefði komið ineð
þessa visku i neðstu bekkjum
mentaskólans. Þá hefði efiaust orð-
ið sá tröllahlátur i bekknum, að
hvalir hefðu hlaopið á land, eins
og Qröijdal sagði. Menu dæma eða
þeirra, burtu frá húsi og heimili
í dýflissu æfilangrar hefþjónustu.
Það var töluvert algengt, að láta
lénsþrælana ganga mansali, þó
að það væri lögbannað. Húðstrýk-
ing var algeng hegning i Rússlandi
fyrir hverskonar yfirsjónir. Yfir-
stéttin lét tækifærin sjaldan ganga
úr greipum sér, að refsa undir-
mönnum sinum eftirminnilega,
með höggum og slögum, ef eitt-
hvað þótti áskorta með rétta breytni.
Landeigandinn barði lénsþrælinn
fyrir vanrækta skuld eða skyldu-
vinnu. Skattheimlumaður keísar-
ans, þegar stóð á peningum í ríkis-
sjóðinn, og lögreglumaðurinn, ef
eitthvað bar út af með reglusemina.
Vitanlega fóru sumir landeigendur
mannúðlega með sitt ánauðuga
fólk. En skipulagið, sem gaf heilli
slétt manna takmarkalaust vald
yfir varnarlausum undirmönnum,
hlaut þá, sera endrarnær, að leiða
til kúgunar- og hermdarverka. —
Lífskjör rússnesku lénsþrælanna
myndu hafa verið óbærileg, ef á-
þjánin hefði ekki skapað i þeim
ótrúlega mikið þollyndi og þraut-
seigju til að þola þjáningar og illa
meðferð. Fjölinörgum sinnúm kom
það fyrir, að lénsþrælarnir létu
lemja sig, þar til þeir voru nær
dauða en lífi, heldur en segja
landsdrotni sinum til þeirra fáu
skildinga, sem þeir höfðu nurlað
saman og falið á torfundnum stöð-
um. En stundum brast þó þolin-
mæðin. Lénsþrælarnir hópuðust þá
saman, rændu og brendu stórbýlin
en myrtu kúgara sína. Margir flúðu
átthagana og urðu flækingar og
laudshornamenn, eða pílagrímar,
sem eyddu æfinui til að heimsækja
til skiftis hina mörgu helgu staði
í Rússlandi. Rúmar tvær miljónir
lénsþræla voru þjónar í höllum
og stórbýlum aðalsmannanna. Þeir
voru í raun og veru þrælar, því
að lögum samkvæmt höfðu hús-
bændurnir ótakmarkað vald yfir
þeim.
í Bandaríkjunum var kynþátta-
hatur milli þræla og frjálsra manna.
En í Rússlandi var þjóðin öll af
sama stofni. Þess vegna voru bæði
ákafir þjóðræknismenn og frjáls-
lyndir mannvinir, hlyntir því að
afnema bændaánauðina, af þvi að
hún væri blettur á allri þjóðinni.
Jafnvel Nikulás I. hafði viðurkent
að ánauðin væri mikið böl fyrir
landið. En hann óttaðist óbein
áhrif frelsisgjafarinnar, ef hún
kæmi mjög snögglega.
En jafn skjótt og Alexandir II.
var sestur að stóli, lýsti hann því
yfir, að hann ætlaði að leysa bænd-
urna úr ánauð. Hann tók þá stefnu
fyrst og fremst af því að hann var
meta skáldin eftir því, hve »háum
tónum« þeir ná, hve mjög þeir
bera af öðrum í ómengaðri list-
fengi og fögrum hugsjónum. Það
ætti að nrega leggja samskonar
mælikvarða á hina, sem taka öll-
um öðrum fram í ómengaðri vit-
leysu og bögubósahætti. Og eg
get ekki betur séð, en að Á. H. B.
geti orðið hættulegur keppinautur
þeirra, er þá list leika.
t*á eru og sum nýyrði hans
ofurviðkunnanleg. Má t. d, nefna
»sálarskjóðu«, »firðmök«, (þetta á
að tákna útlenda orðið Cross-corre-
spondenceJ, »heilaból« (sbr. kvía-
ból, þar sem búsmalinn liggur oft
og jórtrar, þó ekki eftir fyrirsögn
Á. H. B., með vélinda og koki, held-
ur »að eins fyrst og fremst« með
jöxluuum). Og ekki batnar mikið,
þegar fjálgleikurinn læsir sig um
»heilaból« Á. H. B. Hann segir t. d.
á einum stað: »Og þó er betra
að bera börn sín út — til annara
landa en að þau deyí hungur-
dauða islenskra listaverka«. Á. H. B.
hefir liklega heyrt, að listaverk
hafa verið talin ódauðleg. Þar af
hefir hann svo dregið þá ályktun,
samkvæmt rökfræðinni, að þau
væru dauðleg, og þá auðvitað næst
að hugsa, að þau dæu úr hungrit
Þá er elcki siður skemlilegt að
heyra lýsingar Á. H. B., þegar hann
er að berjast við að hitta »nagl-
mannúðarmaður, en jafnframt þvi
þótti honum hyggilegra að veita
sjálfur, af keisaralegri mildi, það
sem fólkið sjálft myndi annars
taka með valdi fyr eða sfðar.
Keisarinn setti nefnd á laun til að
ransaka málið og undirbúa frelsis-
gjöfina. Þessar aðgerðir keisarans
urðu öllu frjálslyndum mönnum
i landinu mikið gleðiefni. En við
þá sem risu á móti, sagði Alex-
ander skýrt og skorinort, að eins
og alræðisvald stjórnarinnar hefði
komið bændaánauð á, yrði hið
sama vald að leysa fjölda léns-
þrælanna. Hann hefði þetta vald
og ætlaði að nota það, hvað sem
öllum mótbárum liði. Árið 1861
leysti Alexander úr ánauð alla
lénsþræla á eignum aðalsins. Tveim
áruin siðar gaf hann frelsi öllum
þeim, sem voru bundnir við innan-
hússtörf á höfðingjasetrunum. Og
þrem árum þar á eftir leysti hann
sína eigin lénsþræla, þá sem
tengdir höfðu verið við landeignir
keisaraæltarinnar, og var sá hóp-
urinn stærstur.
Frá útiöiicftuxxi.
— Forsetakosning er um garð
gengin á Frakklandi. Bjuggust
menn við að Clemenceau yrði for-
seti, en við prófkosningu þing-
manna fékk hann að mun færri
atkvæði en einn af flokksmönnum
hans, Deschanel. Lýsti hann því
þá yfir að hann yrði ekki í kjöri.
Siðan var Deschanel kosinn forseti
með yfirgnæfandi meiri hluta at-
kvæða.
— Átkvæðagreiðslan i Suður-
Jótlandi á að fara fram dagana
9.—10. febrúar og 1.—2. mars.
— Mestu óeyrðir eru nú aftur
hafnar á Þýskalandi. Þarf stjórnin
að verjast á tvo vegu. Annarsvegar
eru keisarasinnarnir. Hefir þeim
mjög vaxið ásmeginn, og stofnuðu
til mikilla óeyrða í sambandi við
yfirheyrslur þær, sem stjórnin lét
fara fram á hendur hinum leiðandi
mönnum keisarastjórnarinnar. Hins-
vegar eru Bolschevickar sem þykir
stjórnin alt of hægfara, vilja stofna
til gerbyltingar og hóta með alls-
herjarverkfalli og fullkominni upp-
reist.
— Horfir allófriðlega milli
Bandaríkjanaa og Mexíkó. Eru
sífeldar smáuppreistir í Mexikó og
stjórnleysi mikið, en Bandaríkja-
borgarar eru þar margir og eiga mik-
illa hagsmuna að gæta. Hefir það
þráfaldlega komið fyrir, að Banda-
ríkjaborgarar hafa þar verið beittir
ann á hausinn«. Tökum eftir, þeg-
ar hann stendur frammi fyrir Hinu
islenska visindamannafélagi og er
að lýsa ástandi stúlkunnar. Hann
segir: »Hún var orðin stórveikluð
. . ., orðin sjúk bæði á sál og sinni,
var meira að segja ekki fyllilega
með sjálfri sér, eða eins og hún
átti að sér . . . og var yfirleitt illa
á sig komin, bæði til sálar og
líkama«.
Þá eru beygingar hans stundum
allskoplegar. Það sér ekki margur
á manninum þeim, að hann hafi
verið kennari við æðstu mentastofn-
anir vorar og ritstjóri »æfilangt«(sbr.
siðar). Hann talar til dæmis um
að »raða aur við aur« i stað þess
að segja »eyri við eyri«. En þar
var Á. H. B. heppinn, að haiyn var
ekki í fyrsta bekk mentaskólans,
heldur kennari, þvi annars hefði
nafnið »aurgoði« eflaust fest við
hann æfilangt. Einkunnir verða
lika »einkanir« á bögumáli Á. H. B.
Það fer lika stundum vel fyrir
Á. H. B., þegar hann ætlar sér að
sanna eitthvað með rökum. Hann
segir t. d. »En eg skal sanna það
með alveg ómótmælanlegum rök-
um þeirra manna, sem hafa feng-
ist við rannsókn þessara persónu-
skifta, að þeir eru allir á minu
máli en ekki hans«. Ann'að hvort
er þetta afturfótafæðing, þar sem
hann heþr jgleymt cinhverju orði,,
miklum órétti og jafnvel verið
drepnir alsaklausir, en stjórnin í
Mexíkó getur ekkert gert um að
friða landið og tryggja líf manna.
Hefir nýlega einn af konsúlum
Bandaríkjanna lent i klónum á
bálfgerðum ræningjaflokki, og var
honum varpað í fangelsi, og marg-
ar aðrar sakir eru þar í milli. Er
talið vist að á meðan Wilson er
forseti muni ekki draga til ófriðar,
en andstæðingar hans liggja hon-
um á hálsi fyrir, að taka alt of
væguin höndum á þessum ræn-
ingjalýð og landi í Mexikó.
— Friðarsamningarnir við Búl-
garíu voru nýlega undirritaðir.
Verða Búlgarar að láta lönd af
hendi við alla nágrannana, Rúm-
ena, Serba og Grikki og óvíst að
land þeirra nái að Grikklandshafi,
og eiga að borga hálfan miljarð
dollara í skaðabætur. Herskyldan
á að nemast úr lögum og herinn
má ekki vera nema 20 þús. manns.
Samningarnir voru undirritaðir í
lítilli borg nálægt París og án allr-
ar viðhafnar, gagnstætt þvi sem
var um undirskrift samninganna
við Þýskaland og Austurriki.
— Síðan hinar almennu kosn-
ingar fóru fram í Englandi, þá er
Lloyd George vann hinn milda
sigur, hafa þar farið fram margar
aukakosningar, sem yfirleitt hafa
snúist mjög á móti stjórninni og
þvi meir sem lengra líður. Rétt
upp úr Dýárinu fóru t. d. tvær
slíkar kosningar fram. Átti stjórn-
arflokkurinn bæði sætin áður.
Hann hélt aftur öðru sætinu, en
einungis meö þúsund atkvæða
meiri hluta, en vann það við al-
mennu kosningarnar með 12 þús.
atkv, meiri hluta. Hinu sætinu
tapaði hann algerlega. Var þar
kosinn maður úr verkamannaflokki
með 4 þús. alkv. meiri hluta og
auk þess hafði frambjóðandi frjáls-
lynda flokksins 2 þús. atkv. fram
yfir frambjóðanda stjórnarinnar.
Tóku margir helstu stjórnmála-
menn Englendinga þátt í kosninga-
hríðinni, þar á meðal Asquith og
kona Lloyd George.
— Stórkostleg breyting er að
komast á í heiminum i þvi efni
að nota olíu i stað kola á skipum.
Árið 1902 var ekki til nema eitt
stórt skip í heiminum sem notaði
oliu í stað kola, en riú er talið að
um 1300 verslunarskip geri það,
sem beri samtals um 5 milj. smá-
lestir og búist við að á næsta ári
verði þau orðin um 2000 og beri
um 8 milj. smálestir. Hefir olían
og svo mikla yfirburði yfir kolin
til þessarar notkunar að síst er að
undra þótt þróunin fari í þessa
átt. Olían er hlutfallslega nálega
sem hefir átt að vera fyrir aftan
eða framan, eins og þegar hann
steingleymdi að setja orðið »indu-
ceraður« fyrir framan »svefn« f
Iðunnar-grein sinni, eða þá að
»undirvitund« hans, »heilaból« eða
»griplur« hafa skotið því heilræði
að honum, að honum væri ekki
ráðlegt, að ota fram sjálfs sin
rökum, því það væri ekki víst, að
nokkur tæki mark á þeim. Því
væri þjóðráð fyrir hann að bregða
fyrir sig rökum annara manna.
Þá væri ekki vonlaust, að hann
kæmist hjá »gabbi!«
Á. H. B. armæðist mjög yfir þvi,
að eg skilji ekki frönsku. Það er
leitt, að honum skuli verða þetta
að áhyggjuefni — alveg að ástæðu-
lausu. En hitt er eðlilegra, að mörg-
um þyki það leitt, að Á. H. B. skuli
ekki rita að eins á einhverri út-
lendri mállýsku, því ef hann geröi
það, væri islenskan að minsta kosti
óhult fyrir misþyrmingu hans og
útbýun.
Kveinstaflr Á. H. B.
Á. B. ber sig alveg óskiljanlega
illa undan greinarkorni mlnu. Þessi
öi kvisaháltur hans að væla og
hvæsa eins og költur, sem klipinn
er i skottið, ber ekki vitni um
mikla heimspekilega rósemi. Það
líkist meir skaplyndi móðursjúkra
kvenna, og mælti næstum því bú-