Tíminn - 06.03.1920, Side 2

34
TI M I N N
Innilegt þakklæti tii allra þelrra, sem sýndu ukkur samúð við fráfall
Kristjáns sonar okkar, sem andaðist 7. desember 1919, og heiðruðu útför
hans með návist slnnl, minnlngargjöfum og á annan hátt.
Hjarðarholti I Stafholtstungum.
Slgriður Ásgelrsdóttir. Jón Tómasson.
fJtan úr tieimi.
Rússland.
IX.
Rússaveldi var samsteypa margra
og ólíkra þjóða. Meginhluti íbú-
anna, rúmar 80 miljónir af 130,
voru Slavar, og raæla þvi nær
sömu tungu. í Siberíu bjuggu um
10 miijónir, aðallega Mongólar
rússneskir útlagar og landnáms-
menn. Suðaustan til í Rússlandi
bygðu Tartarar, eigi minna en 14
miljónir. Reir eru Múhameðstrúar.
í Bessarabíu, við landamæri Rúm-
eníu býr ein miljón Rúmena. I
Eystrasaltslöndunum var margt
þjóðverja. Það voru afkomendur
jíýskra trúboða og landnetna, sem
flult höfðu austur á bóginn fyr á
öldum og kent landsfólkinu mót-
mælendalrú. Þjóðverjarnir voru
yfirstétt i þessutn landsblutum.
Þeir áttu flestar jarðeignirnar, höfðu
verslunina og flest bin hærri em-
bætti í höndum sér. Þótti bænda-
lýðnum hinir þýsku Iandsdrotnar
nokkuð harðir i kröfum. Urðuþaroft
róstur og blóðugir bardagar. Þjóð-
verjarnir i þessum héruðum höfðu
furðumikil völd í Pétursborg. Marg-
ir þeirra komust til æðstu valda
bæði i hernum og embættisstéttinni.
Póttust Rússakeisarar jafnan eiga
hauk i horni, þar sem höfðingja-
lýður þessi var.
í þeim hluta Póllands, sem Iaut
Rússlandi voru ibúarnir 10 miljónir.
Prír fjórðu hlutar þjóðarinnar voru
rómversk-kaþólskir að trú. Hinir
voru Gyðingar og Rússar. Eins og
fyr er frá sagt, hafði Rússastjórn
skapað fjölmenna smá-bændastétt
i Póllandi meðlandbrigðunum 1863.
Höfðu pólsku bændurnir fengið
meirilönd og betri,heldur en stéttar-
bræður þeirra í Rússlandi, af þvi
að þar var meira tillit tekið til
aðals-stéftarinnar.
Á siðari hluta 19. aldar varð
Pólland mikið stóriðnaðarland.
Var það að þakka legu landsins,
því að það er þjóðvegur milli
Rússlands og Vesturlanda. Par var
í iörðu mikil gnægð járns og kola.
Bómullar-iðnaður komst á hátt
stig. Voru þessar framkvæmdir að
miklu leyti að þakka Gyðingum
þeim, sem búsettir voru i landinu.
Pessi mikla bylting í Póllandi,
niðurlæging aöalsins, uppgangur
smá-bændanna og verkmiðjueig-
endanna breytti stjórnmála-liorfum
Pólverja til stórra muna. Fjand-
skapurinn gagnvart Rússum rénaði
og þegar Nikulás II. kom til Var-
sjá 1896 fékk bann hlýjar viðtökur.
En þvi voru Rússakeisarar óvanir
er þeir gistu Pólverja. Hin auðuga
borgarastétt i landinu kærði sig
alls ekki um fullkomið sjálfstæði
þjóðinni til handa. Besli markaður-
inn fyrir iðnaðarframleiðslu þeirra
var í Rússlandi. Ef dregið befði
til skilnaðar, gerðu þeir ráð fyrir,
að þeim markaði yrði spilt með
háum verndartollum.
Nú víkur sögunni aftur að Alex-
ander III. Honum var mjög i mun
að bræða bina erlendu íþúa ríkis-
ins saman við hina rétttrúuðu
Rússa. Sneri hann sér fyrst að
Gyðingum. í riki bans voru yfir
5 miljónir Gyðinga eða rúmlega
helmingur af öllum kynþættinum.
FJestir þessir Gyðingar höfðu
komist undir Rússasljórn, þegar
Póllandi var skift seint á 18. öld,
því að þar hafði öldum saman
verið nokkurskonar griðland fyrir
Gyðinga, meðan þeir voru sem
mest ofsóttir i öðrum löndum.
Gyðingar uröu fljótt varir við að
þeir höfðu fengið harðan hús-
bónda, er þeir komu undir stjórn
Rússakeisara. Var þeim skjótt mark-
aður reitur í nokkrum fylkjum
suðvestan til í landinu og máttu
þeir varla annarstaðar búa en í
þessum Júðabygðum. Nikulás I.
beitti mikilli hörku við Gyðinga,
en flest af þeim lögum voru num-
in úr gildi eða látin vera dauður
bókstafur meðan Alexander II. sat
að völdum. Fluttust Gyðingar þá
víðs vegar um rikið, blönduðust
saman við Rússa og hirtu alla-
jafna litið um að halda fast við
þjóðerni sitt,
Þannig var málum komið er
Alexander III. tók við rlki. En
hann hugðist að leysa Júða-málin
svo, að þjóð hans þyrfti ekki fram-
ar að óttast Gyðinga. Var álitið að
Pobiedonostsev hefði lagt á ráð-
in. Átti að kúga einn þriðjung
Gyðinga til að flýja land, snúa
öðrum þriðjungi til réltrar trúar
en eyða hinum siðasta þriðjungi
með grimd og hörku. Pessi með-
ferð var réttlætt með því, frá þjóð-
legu sjónarmiði, aö Gyðingar myndu
jafnan halda fast við þjóðerni sitt,
trú og venjur. Pað var gert ráð
fyrir að þó Gyðingar væru að eins
tuttugasli og fimti hluti þjóðarinn-
ar, myndu þeir ná geisi miklum
völdum í landinu, sökum ýits-
muna og dugnaðar, ef þeir fengu
að njóta jafnréltis við aðra borg-
ara. Þá bætti það eigi úr skák, að
Gyðingar voru venjulega frjáls-
lyndir i skoðunum, og gátu þess
vegna orðið hættulegir einræði
keisarans,
Um það leyli sem Alexander III.
tók við völdum, byrjuðu Gyðinga-
ofsóknir víða í landinu. Keisarinn
skipaði þá nefnd til að rannsaka
alt málið. Nefndin gerði margar
tillögur um það, hvar Gyð-
ingar mætlu búa í landinu, um
atvinnubrögð þeirra og uppeldi.
Voru flestar þær tillögur gerðar að
lögum með keisaralegri tilskipun
vorið 1882.
Samkvæmt lögum þessum, máttu
Gyðingar eiga griðastað og lög-
heimili í 15 fylkjum suðvestan til
í Rússlandi og í 10 pólskum fylkj-
um. Skyldi uppræta Gyðinga alls-
staðar annarsstaðar 1 ríkinu og
knýja þá með valdboði inn í
»Júða-fylkin«.
Tvöfalda
skattg'jaldið.
Andstæðingar samvinnustefnunn-
ar eru hættir að vonast eftir því,
að þeir geti taliö almenningi trú
um, að samvinnuframkvæmdir séu
hættulegar fjárhag félagsmanna. Sú
grýla er nú úr sögunni. En þá er
beitt öðrum ráðum. Eitt af þeim,
og það sem nú er mest í »móð«
er það að kúga samvinnumenn
með ranglátum sköttum, einkum
með hinum svo nefnda tvöfalda
skatti. Honum er þannig fyrir kom-
ið að tvisvar er lagt á sömu eign-
ina, ef hún er í fórum samvinnu
félags — bæði í félaginu og á lög-
heimili livers einstaks félagsmanns.
Pettu eru einskonar »undantekn-
ingarlög«, sem á að beita lil að
hindra eðlilega framþróun sara-
vinnustefnunnar.
Erlendis hefir kaupmannavaldið
og kaupmannablöðin hamast ára-
tugum saman til að koma þessu
áhugamáli milliliðanna í fram-
kvæmd. Par eru linurnar orðnar
glöggar. Allir samvinnumenn eru
á móti tvöfalda skattinum, af því
þeir vita að hann er herbragð
höfuðandstæðinga þeirra til að
vinna stefnunni tjón. Allir mót-
gangsmenn félaganna halda hins-
vegar fast við skattkröfu þessa og
fara ekki dult með.
Svar samvinnumanna og allra
réttsýnna og óhlutdrægra manna
er það, að samvinnufélögin eigi
ekki að borga þennan auka-
skatt, Samvinnumenn eiga ekki að
borga tvisvar af sarnskonar eign
og tekjum, sem aðrir borgarar
gjalda að eins einusinni fyrir.
Pessi ásókn milliliöanna að beita
samvinnufélögin órétti hefir haft
þau áhrif, að í móðurlandi sam-
vinnunnar, Bretlandi, þar sem fé-
lagsskapurinn er elstur og þroska-
mestur, hafa félögin neyðst til að
steypa sér lit í stjórnmálabaráttu
til að verja hendur sínar og tilveru-
rétt. Og þó hafði það í tvo manns-
aldra verið svo að segja trúarjátn-
ing enskra samvinnumanna, að
láta hvorki stjórnmála- eða trúar-
deilur ná til félaganna. En nauð-
syn brýtur lög, og svo fór Bretum
í þessu efni.
Hér á landi er málið að vísu
gamalt, því að hið elsta kaupfélag
lenti undir eins í deilum við hrepps-
nefndina á Húsavik (eða öllu held-
ur við forstöðumann selstöðuversl-
unarinnar P. Guðjónssen, sem gerði
áhugamál sinna húsbænda að á-
hugamáli hreppsins). Félagið vann
málið. Tvöfalda skattinum var
hrundið með hæstaréttardómi.
Rétturinn komst að þeirri niður-
stöðu að einstaklingarnir f félaginu
ættu að svara gjöldum af eignum
sínum, lika þeim sem flutu af
starfsemi félagsins. En sjálft fé-
lagið væri skattfrjálst, af þvi það
væri ekki gróðastofnun.
Nú á siðari árum liefir deilan
vaknað að nýju hér á landi með
hinni pólitísku endurfæðingu kaup-
mannavaldsins. En af því að mál-
ið hefir verið lítt rætt enn þá, hafa
furðulegar meinlokur komist inn f
hugi sumra manna, sem mættu þó
vita betur. Átakanlegt dæmi af
þessu tægi er 5 dálka lög grein,
sem Lögrétta flutti nýlega eftir
Jónatan Lindal, bónda í Húna-
þingi. Heldur höf. þar fram
skoðun kaupmanna, og mun þó
vera samvinnumaður. Hann gerir
það bersýnilega í góðri trú, af því
hann hefir ekki kynt sér málið
nema mjög lauslega. Greinin hlýt-
ur að gera töluvert gagn óbeinlín-
is. Hún hlýtur að sannfæra sam-
vinnumenn um það, hve mikið
tjón stefnu þeirra er að því, að all-
ur þorri manna fari á mis við
Spiritisminn breiðist nt
á €nglaníi.
Ein mótbáran, sem þeir hafa
jafnan haldið fram, er eigi vilja
trúa þvf, að satnband sé fáanlegt
við annan heim, er sú, að öll þau
skeyli, er til þessa hafa borist til
vor, séu svo lítilfjörleg og efnis-
snauð, að • þótt þau væru sönn,
þá værum vér engu nær um þekk-
inguna á öðrum heimi eða því lifi,
er tekur við eftir umskiftin, er
vér nefnum dauða.
Auðvitað er þessi mótbára sprott-
in af þekkingarskorti, eins og.flest-
ar hinar. Háleitur boðskapur hefir
flultur verið gegniun suma þrosk-
uðustu miðlana, og margt af því
hefir verið prentað í ágætum bók-
um. Ekki þarf að minna á annað
en rit enska presísins Staintons
Móses og Júliu-bréfin.
En torveldara verður saml eftir
Jietta að bera þessu við, þvi að
nú er tekið aö birta merkilegt rit
þessarar tegundar á Englandi, og
valin heílr verið einkennilegri leið
til að koma þeim boðskap út til
allrar alþýðu en lil þessa helir
líðkuð verið með spiritistum.
Maður heitir G. Vale Otven. Hann
cr sóknarprestur í þorpinu Orford,
rétt hjá borginni Warrington á
Englandi. Hann fer fæddur árið
1869 og heíir verið prestur i ensku
biskupa-kirkjunni siðan hann var
24 ára gamall. Hann er einn
þeirra enskra presta, er sint hafa
sálarrannsóknum vorra tíma og
þeirri nýju opinberun, sem fengin
er fyrir þær. En í fyrstu gerði hann
það eigi af ljúfum hug. Tiu ár
var hann að sannfærast um, að
fyrirbrigðin gerðust, og þvf næst
önnur fimtán um, að rétt væri og
leyfilegt að gefa sig við sambandi
við framliðna menn, þótt þess væri
kostur. Pað, sem að síðustu sigr-
aði allan efa hans og mótspyrnu,
var reynsla sú, er hann sjálfur
varð fyrir i sóknarkirkjunni sinni,
þeirri er hann hafði reisa látið
nýja árið 1908.
Kona hans hafði orðíð fyrir ein-
kennilegum ábrifum á hugann og
verið knúð til að reyna ósjálfráða
skrift. Var það gagnstætt óskum
hennar. Henni tókst skriftin all-
vel, og presti varð Ijóst, að hópur
manna væri að reyna að koma
skeytum til hennar. í þeim skeyt-
um kom meðal annars fram ástúð-
leg áskorun lil prests um að sitja
aleinn i næði í skrúðhúsi kirkj-
unuar, sem að euskum sið er jafn-
framt eins konar skrifstofa prests-
ins, og þá myndi hann verða lát-
inn skrifa ósjálfrátt. En prestur
var I fyrslu ófáanlegur til slíks.
Pá fór hann mánuðum saman að
verða var við einkennileg áhrif á
huga sinn. En hann reyndi að
verjast þeim eða hrista þau af sér.
Samt komu þau stöðugt af nýju
og með æ meira afli, en Ijúíleg
og vinsamleg. »Eg fann«, segir
hann, »að einhverjir vinir voru
hjá mér, sem óskuðu mjög alvar-
lega að tala við mig«. Pá ákvað
hann að færast ekki lengur undan
beiðninni. Pað var um vorið 1913,
að áskorunin kom til hans í skeyt-
um konu hans; en ekki gerði
hann sjálfur fyrstu tilraunina fyr
en 9. september sama ár. Pá tók
hann upp þessa föstu reglu: að
sitja daglega i hempu sinni i skrúð-
húsi kirkjunnar, við skrifborðið,
með blýant eða penna í hendinni.
að endaðri kvöldmessu (þ. e. frá
kl. 57* e. h. til kl. 6 eða 67t). ef
önnur störf tálmuðu eigi. Ósjálf-
ráða skriftin byrjaði þegar, en var
í fyrstu nokkuð sundurlaus og í
molum. En cftir fáeinar tilraunir
varð hún fullkomnari. Hann hélt
þessum tilraunum áfram til 2.jan.
1914 og hafði þá setið við þessar
tilraunir 78 sinnum og ritað að
jafnaði 24 orð á minúlu.
»Fyrslu skeytin voru frá móður
minni, sem dáin var fyrir nokkur-
um áruma, segir prestur. »Hélt
þeim áfram tií október-loka. Pá
komu skeyti frá leiðsagnaröndum,
sem stignir voru upp á hærri svið
ljósheima«. Hélt þeim áfram til
2. janúar 1914.
Annar samfeldur bálkur af skeyt-
um, sem prestur hefir veitt við-
töku með þessum hætti, var rit-
aður frá 8. september 1917 til 4.
apríl 1919. Stóðu þá enn aðrir
fyrir skriftinni. Pau árin var prest-
ur mjög önnum kafinn vegna stríðs-
ins. Höfðu um 200 ungir menn
farið úr sókn hans til vígvallarins.
Og hann skrifaðist nú á við þá
alla. Og nú reyndu þessar stöðugu
setur við ósjálfráðu skriftina mjög
á prest, þótt hann gætti þess vel
að losa hugann með öllu við það
efni aðra hluta dagsins. Taugarnar
voru teknar að bila. Og þótt þeir,
er skriftinni kváðust ráða í ósýni-
legum heimi, segðust slls ekki hafa
lokið máli sínu, eða því sem til
væri stofnað, réðu þeir af að hætta
skriftinni um stund, En er nær
því ár var liðið frá, komu nýjar
áskoranir til presls um að byrja
aftur. Var prestskonan þar enn
milliliðurinn. Prestur hlýddi, og á
tveim mánuðum luku þessir skeyta-
sendendur erindi sínu. Hafði þráð-
urinn hjá þeim að engu slitnað,
þótt hið langa hlé yröi á skrift-
inni.
Síðan hvildi prestur sig enn um
eins árs skeið. J£n nú um ára-
vitneskju um það hvernig þessu
máli er farið i raun og veru, ekki
einungis hér á landi heldur i mörg-
um næstu löndum. Pá myndu lín-
urnar skýrast af sjálfu sér. Skulu
nokkur dæmi tilfærð úr grein hr.
Jónatans Líndals þessu til skýr-
ingar.
1. Hann blandar saman sam-
vinnufélagi og blutafélagi (t. d.
Eimskipafélagi íslands).
2. Hann virðist halda að eini
verulegi munurinn á kaupfélagi og
kaupmannsverslun, séu »stjórnar-
nefnda og félagsfundir« félaganna.
3. Hann sýnist með öllu óvit-
andi um þá miklu og viðlæku bar-
áttu, sem háð hefir verið i næstu
löndum um aukaskattinn á sam-
vinnnfélögin. Þess vegna dregur
hann í efa, að orð þau, sem Tímarit
isl. samvinnuíélaga, liafði eftir hin-
um danska ráðherra O. Rode (úr
Andelsbladet) væru rétt.
4. Hann hugsar framtíðarkaupfé-
lögin þannig (því að enn þekkist ekk-
ert félag með því sniði, sem hann til
nefnir) að félagsmenn fá »arð« er
hann kallar svo, t. d 10°/o af pen-
ingum, sem þeir taka út í félaginu.
Enn fremur hefir hann tvenns-
konar verð á útlendu vörunni.
Selur matvöruna með sannvirði en
aðra vöru með kaupmannsverði.
Síðan skiftir hann »arðinum« af
»kraminu« bæði á matvöruúttekt-
ina og peningana.
5. Hann kallar »arð« þá upp-
hæð, sem félagsmenn ofborga vöru
með í félaginu, og eíga þar geymda.
Á sama hátt gæti bóndi, sem lán-
aði vinnumanni sínum 10 kr. í
mánuð kallað að hann fengi 10
kr. I »arð«, þegar peningunum er
skilað.
6. Hann gerir ráð fyrir að fé-
lagsmenn komi fram hver við
annan eins og keppinautar (sbr.
orðin: »Hver félagsmaðurinn selur
öðrum og hlífist ekkert við að
græða á því«). Ekki myndi Robert
Owen hafa hugsað sér samvinn-
una með þessum hætti.
7. Hann virðist álíta sanngjarnt
að erlendar selstöðuverslanir eins
og Höepfner og Riis greiði ekkert
til almenningsþarfa, ef ekki er hægt
að fá samvinnumenn til að borga
tvöfaldan skatt.
8. Hann viðurkennir, að sam-
vinnufélag, sem eignast ekkert, eigi
ekki að gjalda tvöfaldan skatt. En
hann virðist ekki sjá, að kaupfé-
lög geta starfað þannig (og eru far-
in að gera það sumstaðar erlendis)
og forðast þannig óréttmæt gjöld,
þó löggjöfin vilji beita þeim.
Pessi sýnishorn nægja til að
sýna, hversu óljóst menn hugsa al-
ment um þetta mál. Pað hefir alls
mótin hefit hann enn verið knúð-
ur til að byrja aftur að skrifa.
Samkvæmt vinsamlegum tilmæl-
um frá presti þessum, er eg fékk
i sumar í Lundúnum, heimsótti
eg hann og dvaldist hjá honum
tvo daga. Er hann eitthvert hið
mesta ljúfmenni, er eg hefi nokk-
urn tíma kynst. Eg hafði áður
heyrt getið um þessa ósjálfráðu
skrift hans og lesið ýmsar greinar
eftir hann i »Light«, aðal-blaði
enskra spiritista. Hann kvað að
eins örlítið af þessari ósjálfráðu
skriit sinni hafa birst á prenti,
en til stæði, að hún yrði gefin út
og myndi það verða mörg bindi.
Gaf hann mér lengsta bálkinn
vélritaðan.
En nú hefir merkileg breyting
orðið á um útgáfuna.
Pegar kirkjuþingið var haldið í
Leicester í siðast liðnum október,
kom Sir Arthur Conan Doyle til
borgarinnar og flutti þar erindi
um spiritismann og svaraði ýms-
um aðfinslum kirkjuþingsmann-
anna um málið. Gat hann þá sér-
staklega um G. Vale Owen prest
og hinar merkilegu lýsingar á öðr-
um heimi, er fram hafi komið i
hinni ósjálfráðu skrift hans. Er
talið vist, að þau ummæli hafi
orðið eilt með öðru til þess, að
erkibiskupinn lofaði að blutast til
um, að nefnd yrði skijmð af kirkj-