Tíminn - 11.09.1920, Blaðsíða 1

TIMINN
um sextíu blii A iri
kostar tiu krónur ár-
gangurinn.
AFGREIÐSLA
blaðsins er hjá Gnð-
geiri Jónssgni, Hverfis-
götu 36. Simi 286.
i
ReykjnYÍk, 11. septomber 1920.
verði fáanlegur ncesta vetur og vor. Sem dœmi sparnaðar má nefna:
Rúgmjölsnotkun í stað hveiiis, — hafragrjóna i stað hrlsgrjóna, —
takmörkun kaffis, sgkurs, tóbaks og pá engu síður vefnaðarvöru.
ti7 samvinnumanna.
Öllum gður er að meira eða minna legti kunnugt hið almenna
ástand, sem nú rœður mestu um kjör lands og Igðs. Pað sem eink-
um einkennir ásiandið er: vaxandi dgrtíð, lœkkandi verð á afurðum
vorum og kreppa í viðskiflum við önnur lönd. Nú er ísland meira
en önnur lönd háð verslunarviðskiftum við aðrar pjóðir, og pá
einnig pví, að framleiðsla landsins af verslunarvöru seljist greiðlega,
og nægi ríflega móli aðfiultum vörum. Aðfiuttar vörur eru að miklu
legti kegptar fgrrihluta ársins, en framleiðslan öll seld á síðari hluta,
og fram á nœsta ár. yerslunar jöfnuður pví jafnan óhagstœður fram
á síðustu mánuði ársins.
Snemma á gfirstandandi ári kom í Ijós, að horjurnar i pessum
efnum voru ískgggilegri en nokkru sinni fgr og fóru síversnandi eftir
pví sem fram á árið leið. óseldar afurðir frá fgrra ári með allra
mesta móti, verð peirra lœkkandi, sölutregða slvaxandi, og auðsœ
stórmikil lœkkun á sölu ngrrar framleiðslu. En jafnframl pessu sí-
vaxandi dýrtíð á aðfiuttum nauðsgnjum, bœði á vörum iil fram-
leiðsluparfa (scrstaklega á kolum og steinolíu) og til negslu. Ofan á
petta bætist svo stórmikil egðsla af kraftfóðri sökum harðindanna og
hegskortsins síðastliðið vor. Var auðsœtt, að lánstrausti landsins út á
við grði fijólt ofboðið með pessum aðförum og ástandi öllu, enda fór
slíkt að koma ápreifanlega í Ijós pegar í maímánuði eða fgr. Ælti
lwerjum manni að vera pað Ijóst, að búskapur landsins í heild er
öldungis sama lögmáli háður og búskapur einstaklingsins, og að að-
drœltir og egðsla getur eigi staðið í stað eða aukist, pegar framleiðsla
•g lekjur rýrna.
Prátt fgrir petta kom eigi í tjós i framferði landsmanna, að peir
kœmi fijótt auga á pað sem við blasti. Ekkert hik kom á pá af
sjálfsdáðum um vörukaup og aðfiutning. Ekkert bólaði á almennum
sparnaði venju fremur, og voru pó nœg fordœmi frá öðrum pjóðum,
pví fiestar peirra stunda nú hinn mesta sparnað jafnframt pví að
nolasl sem mest við eigin framleiðslu, til pess að draga uppi og
r&tta við hag sinn; en hér liefir par á mót gms óparfa cgðsla farið
mjög í vöxt síðan í bgrjun heimsstgrjaldarinnar.
Hin eina verulega lilraun, sem gerð hefir verið til pess, að varna
pví öngpveiti, seig, við blasti samkvœmt framansögðu, er pað,
pegar landsstjórnin, að nokkru legti ejtir ráði síðasta alpingis og
bankanna, skipaði viðskiftanefndina og fékk lienni verkejni. Mundi sú
ráðstöfun hafa verið gerð fgr og komið að miklu meira haldi, ef
menn hefðu séð fgrir margt af pvl, sem fram er komið í árferði og
viðskiftalífi á pessu ári. En pó viðskiftanefndin hafi eigi aðsiöðu sinnar
vegna, svo og pess, lwe seint hún var skipuð, gelað áorkað meiru
en pví, að draga úr vandrœðunum, hefir hún gert stórmikið gagn,
jwí hún hefir varnað kaupum á miklu af óþörfum og miður nauð-
sgnlegum varningi inn í landið, og pannig meðal annars gert pað kleift
að allgóðar birgðir af lífsuauðsynjum eru trggðar landinu í pess
stað. Að pessu legti hefir pvi verið regnt, að hverfa frá peirri braut
egðslu og ógengdar, sem vér höfum áður verið á og inn á sparnaðar
brautina, enda ber öllum hagfrœðingum saman um, að pað sé eitt
fgrsla skilgrðið og sjálfsagðasta meðalið iil pess að pjóðirnar geh
réll við hag sinn eftir afieiðingar stgrjaldarinnar.
En viðskiftanefndin og aðrar ráðstajanir landsstjórnar geta aldrei
orðið annað en stuðningur við hina nauðsgnlegu sparnaðarste/nu.
Pað er óskinsantlegt og óvirðulegt fgrir hvern frjálsan mann, að
cetlast til ráðstafana frá ríkisvaldinu sem prijsli honum og öllum al-
menningi inn á pá hina réttu leið. í slíkum pjóðarvanda sem nú er,
verður atorkan sem úr honum Legsir einkum að koma innan frá
pjóðinni sjálfri. Og aðal meðalið að pessu sinni: sparnaðurinn, bggg-
ist á högum og liáiterni hvers einasta manns í pjóð/élaginu.
Oss er Ijóst, að örðugt er fgrir einslaklingana að liefjast
lianda t pessu efni, og verður pá að snúa sér að úrrœðum peim,
sem margsinnis áður hafa hjálpað, pegar að hefir krcpt: samtökum
og samvinnu.
Fgrir pvi legfum vér oss, að skora á gður, alla samvinnumenn
íslands, að bindast sierkum samiökum um, að gera alt sem unt er
til pess, að afsigra peim voða, er stendur jgrir dgrum pjóðarinnar,
e/ ekkert er aðhafst. Verslunarskuldirnar við útlönd verða að greiðast.
Heiður vor samvinnumanna og allrar pjóðarinnar liggur við, að
peim greiðslum sé lokið fgrir áramótin. Því má ekki hika við að
lóga fénaði íil skuldalúkninga, ekki hika við að selja framleiðslu-
vörurnar, pólt verð peirra regnist lágt, og einskis má láta ófreislað
til að standa I fullum skilum. Ógœtilegan hegásetning verður um
fram alt að varasl, pvi að mgin trygging er fgrir pví, að fóðurbœtir
Pá takmörkun ælii að bœta upp að einhverju legti með auknum
lieimilisiðnaði. Hinar ónauðsgnlegri vörur er hœgt að spara, að
meslu eða öllu legti, ef menn vilja. Samtökin má hefja með funda-
höldum i deildum samvinnufélaganna eða á hreppafundum.
Samvinnumenn! Bregðist nú vel við og drengilega. Sgnið í
verkinu að samvinnuliregfing vors litla pjóðfélags hafi aukið víðsgni
gðar, manndóm og skapfestu. Sgnið mált samtakanna, — látið verða
ápreifanlegt, að hann vaxi að sama skapi, sem örðugleikarnir kreppa
fastar að.
10. september 1920.
úónsMon
formaður S. í. S.
*3ngéífur Æjarnarson, Sig. tXrisíinsson
meðstjórnendur.
$C. Ærisíinsson
, jramkvcemdastjóri.
Xomið >9 skulðaðSpm.
I.
Fjármál landsins eru nú í lak-
ara ástandi keldur en á nokkrum
öðruni, tíma í minni núlifandi
manna. Aðal-banki landsins hefir
nú í nokkra mánuði hliðrað sér
hjá að annast bankaskifti við út-
lönd. Seðlar hans eru óinnleysan-
legir hér á landi í bili samkvæmt
leyfi þingsins, og sjálfur hefir hann
neyðst til að gera þá óinnanleys-
anlega erlendis, Iíklega Teyfislaust.
Þetta er svo óvanalegt ástand í
hinum svokailaða siðaða heimi,
að erlendar þjóðir, sem hafa skifti
við íslendinga, eiga bágt með að
skilja annað, en að þjóðin sé í
raun og veru að verða gjaldþrota.
Til allrar hamingju er það ekki
orðið enn, og verður vonandi ekki.
En það óálit, sem nú þegar hefir
myndast á íslenskum fjármála-
áslæðum er svo mikið tjón, að
varla verður með orðum lýst.
Landið verður í ínörg ár, að vinna
bug á því vantrausti, sem fjár-
kreppa fslandsbanka hefir fætt af
sér. Hver eiuasti íslendingur er í
raun og veru mikið ver staddur
tjármunalega heldur en fyrir miss-
iri síðan. Svo mikils er vert um
það sameiginlega traust, sem nú
er lamað.
II.
]?að eru vafalaust margir menn,
sem fyliast beiskju og gremju gagu-
vart stjórnendum íslandsbanka, er
þeir skilja til fulls í hvílíkt óefni
komið er. En það er vafasamt
hvort sá skoðunarháttur er réttur.
Vafalaust hafa stjórnendur bank-
ans farið öðru vísi að um eitt og I
annað, heldur en heppilegt mun
þykja — ekki síst eftir á. En þar
liggur þó ekki þyngsta ábyrgðin,
heldur á trúnaðarmönnum ístend-
inga, svonefndum fjármálamönnum
peirra, nokkrum ráðherrum, fjðl-
mörgum pingmönnum, og bak við
pá háttvirlum kjásendum út um alt
land. Þessir aðiiar hafa skapað og
haldið við ramvitlausu bankakerfi,
síðan um aldamót. Þessir menn
hafa verið að búa til meinscmd,
sem fyr eða síðar hlaut að verða
að hætlulegum sjúkdómi. Nú er
komið að skuldadögunum. Nú fær
þjóðin öll að taka sér á herðar
gjaldabyrðina fyrir fáfræði oglétlúð
sína og sinna trúnaðarmanna. Og
eiginlega er það ekki nema
rélt. Menn og þjóðir fá lán um
stundarsakir. En um síðir kemur
að greiðsludeginum. Og nú verða
íslendingar á komandi árum að
taka afleiðingunum af því hvernig
Einar Benediktsson, Páll Torfason
og fleiri af þeirra félögum mótuðu
fjármálalíf landsins í byrjun 20.
aldarinnar.
III.
Um aldamótin síðustu var hér
að eins einn banki með lílið veltu-
fó, og litlar framkvæmdir. Pá
gengust hinir tveir ofannefndu menn
og fleiri þeirra skoðunarbræður
fyrir því, að stofnaður var hér
nýr banki. Ráðagerðin var sú, að
leyfa átti útlendu hlutafélagi að
stofna hér banka. Hanu skyldi
hafa 3 miljónir króua í hiutafé.
Það v-ar agnið. Til að fá þessar
þrjár miljónir í veltuna átti landið
að leggja niður sinn eigin banka
og afhenda útlenda bankanum
eftirlálna muni sina. Enn freinur
skyldi landið veita þessum banka
einkarétt til að gefa út alla seðla
sem þjóðin kynni að þarfnast í
því nær heila öld, þ. e. alt fram
að aldamótunum 2000. Tultugasta
öldin átti að verða sannarleg ís-
lands-banka-öld.
Um baukamál þetla mynduðust
þegar í upphafi tvær stefnur og
tveir ílokkar, sem í raun og veru
hafa haldist fram á þennan dag.
Annar ílokkurinn virðist jafnan
líta fyrst á hagsmuni þeirra, sem
eiga bankann, þ. e. hluthafanna,
sem flestir eru erlendir menn. —
Hinir líta á bankamálið frá sjón-
armiði almennings á íslandi. Sá
flokkur hefir venjulega orðið að
lúta í lægra haldi, þegar á hefir
reynt, hjá þingi og stjórn. Þó má
þakka mótstöðu slíkra forgöngu-
manna eins ogM.Stephensens lands-
höfðingja og Jónassens landlæknis,
að Landsbaukinn var ekki lagður
niður. Eftirmenn þeirra hafa gert
lítið betur en verja Landsbankann
eyðileggingu, m. a. af róstum inn-
an bankans eða milli hans og
landstjórnarinnar. Var sú hættan
litlu minui hinni fyrri. Hluthafa-
flokkurinn hefir aftur á móti um
flesta hluti fengið vilja sínum fram-
gengt. Fyrst að koma bankauum
36. bl&ð.
á og ná seðlaútgáfunni, þótt einka-
leyfistíminn væri styltur að mikl-
um mun. Par næst leyfði H. Haf-
stein bankanum að taka á móti
sparisjóðsfé og var það hin mesta
búbót bankanum, meðan vel lét í
ári. En hinir útlendu stofnendur
bankans höfðu upphaflega talið
slíka ráðstöfun fráleita, að sami
banki hefði sparisióð og seðla: —
Áhætlan fgrir bankann væri of mikil.
En sú varfærni gleyindist og var
þá að eins hugsað um bráðabirgða-
gróða hluthafanna. Síðar veitlu
seinni þing og stjórnir bankanum
nýjar og nýjar ívilnanir um aukna
seðlaútgáfu o. s. frv. í raun og
veru naut bankinn betri kjara
heldur en þurfti að vera. T. d.
flaut til hans, til vörslu, mikill
hluti, ef ekki mest alt það fé, sem
hin ýmsu stjórnarvöld í Reykjavík
urðu að geyma í banka uokkurn
hlula árs. Mun það oft hafa skift
hundruðum þúsunda, sem trúnað-
armenn landsins kusu heldur að
geyma í þeim bankanum, þar sem
arðurinn.gat runnið úr landi. Rétt
nýverið hefir þessu verið breytt
með lögum, þannig, að nú er skylda
að ávaxta almannafé í Lands-
bankanum. Með öðru móti gat
ekki þessi sjálfsagða umbót náð
fram að ganga, Og það var rétt
með naumindum, að hún marðist
gegnum þingið, fyrir vinum hlut-
hafanna. Svo mikið var veldi þeirra.
Einhver síðasta gliman milli flokk-
anna var það, er núverandi fjár-
jnálaráðherra og 2. þingmaður
Húnvetninga ætluðu að kaupa
hindrunarréttinn af íslandsbanka
fyrir hin mestu fríðindi. íslands-
banki vildi selja og það mun hafa
þótt nóg. Minna litið á hitt, að
núverandi Landsbankastjórn réði
eindregið frá lcaupunum. Reynslan
hefir nú sýnt hvílík fásinna slík
kaup hefði verið, ef fram hefðu
gengið eins og til var stofnað.
IV.
Saga íslandsbanka er samfeld
heild, einn óslitinn sérréttinda-
og undanþágu-vefur. Pingið. leyfir
stofnun hans, þvert á móti ráðum
þjóðræknustu rnanna, sem þá voru
uppi. Bankinn fær það nafn, eftir
landinu, sem benti á, að hann væri
aðal-bankinn. Hann fékk meiri og
meiri réttindi og völd, sumpart
með lögum, sumpart með venjum.
Landsins eiginn banki var eins og
olnbogabarnið í æfintýruuum. Is-
landsbanki var uppáhaldið, sem -
hrósað var við hvert tækifæri.
Ilann hafði seðlaútgáfuua. Hann
var lej^stur undan innlausnarskyldu
(í gulli) hér á íandi. Og síðan í
vor hefir honum af stjórnarvöld-
unutn verið látið haldast uppi, að
innleysa ekki seðlana erlendis, þó
að gjaldþrots-orðróinuriiin félli á
laudið. Og þó var bankinn skyld-
ur tit, að lögum, að flytja peninga
ejtir pörfum milli íslands og út-
landa. Þennan samning helir bank-
inn marg-brotið í alt sumar, og í
því liggur' ógæfa laúttsins. Bank-
inn heíir vafalaust viljað lialda
samning þennan. En hann getur
það eltki, af því hann liefir spilað
of djarft, bundið fé sitt og láns-
traust, þar lil hann gelur ekki
fullnægt þeirri þýðingarmiklu kröfu,
sem þjóðin gerði til bankans: Að
launa öll hlunnindin með pví, að
annast örugglega skiflin út á við,
peninga-flutninginn milli íslands
og útlanda.
Frá upphafi hafði meinsemdin
verið nátengd fyrirkomulagi bank-