Tíminn - 11.09.1920, Blaðsíða 2

142
TIMINN
„Soira^ramÉirnir
amerísku eru heimskunnir sem bestu og fullkomnustu
grammófónar er hugvitsmennirnir hafa getað búið til.
Pantið einn slíkan grammófón hjá kaupfélagi yðar eða
kaupmanni með nokkrum plötum og þér munuð undrast
hve mikill ánægjuauki það verður fyrir heimili yðar, þeg-
ar þetta snildaráhald lætur þar til sín heyra.
Samband ísl. samvinnufélaga
útvegar beint frá verksmiðjunni hið viður-
kenda ágæta Mc. Dougalls baðlyf.
ans, og fyr eða síðar hlaut hún
að koma í ljós:
Bankinn fékk þá aðstöðu í land-
inu, að hann varð að vera afar-
varfærinn og íheldinn, ef hann átti
að vinna í þágu almennings, eins
og þjóðbankar gera erlendis. Peir
eru bakhjallar annara bamka, síð-
asta úrræðið, þrautalendingin um
alla fjármálastjórn landanna.
En bankinn var hlutafélag, út-
lent að mestu. Hluthafarnir vildu
vitanlega fá sem mestan arð af fé
sínu. Vegna arðsvonarinnar höfðu
þeir hætt fénu. íslenskir hagsmun-
ir komu þessum útlendingum ekki
neitt sérstaklega við. Hluthafarnir
réðu bankastjórana upp á »prem-
iu«. Því meira sem bankinn græddi,
því meira varð kaup þeirra.*)
Enn fremur fengu 'trúnaðarmenn
flokkanna, sem í bankaráðið kom-
ust, hlut í gróðanum, sömuleiðis
yfirráðherrann sem er formaður í
hinu svonefnda bankaráði. Sum
árin varð hver þessi bitlingur á
við hæstu embættislaun hér á
landi. Þannig voru stjórnendur
bankans, nokkrir af áhrifamönn-
um þingsins og formaður lands-
stjórnarinnar bundnir hagsmuna-
böndum við bankann. Eftir því
sem bankinn var hepnari og djarf-
ari að »spekúlera«, eftir því sem
landið afhenti honum meiri rétt-
indi, eftir því sem landsstjórnin
vanrækti meira sjálfsagt eftirlit
með rekstrinum, eftir því mátti
vænta að hundraðshlutur hvers af
þessum mönnum yrði þyngri I sjóði
er að því kom að skifta ársarðin-
um. En nú er eins og sagt sé við
þessa menn: »Hingað og ekki
lengra«.
Aðalatriði málsins er það, að
forráðamenn landsins sem stofn-
uðu íslandsbanka, afhentu honum
seðlaútgáfuna, sparisjóðsféð o. s
frv., gáðu þess ekki, höfðu ekki vit
á þvf, að hagsmunir landsins
heimtuðu,að banki með slíkum rétt-
indum vœri varfœrnin sjálf. En þeir
fengu samt þessi réttindi, fjöregg
þjóðarinnar, I hendur útlendu
gróðafélagi, sem hlaut að byggja
störf sín á djörfum og þá stund-
um miður varfærnislegum grund-
velli. Enn síður var þess gætt að
yfirmenn bankans og yfimenn
landsins höfðu sérstakra hagsmuna
að gæta, og að það var þeirra
hagur aö bankinn væri rekinn sam-
kvæmt óskum hluthafanna þ. e. að
láta gamminn geisa. Græða fyrir
sjálfa sig og hluthafana hvað sem
liði almenningsheill.
Petta fyrirkomulag hlaut að sigla
*) Sum undanfarin ár er talið að
bankastjórarnir hafi fengið um 40
þús. kr, i árslaun hver.
í strand fyrir annaðhvorn aðilann.
Nú hefir landið orðið fyrir ólán-
inu. hað er alls ekki líklegt, enn
slður æskilagt, að hluthafarnir verði
fyrir svipuðum halla. heirra hags-
munir eru alt aðrir en hagsmunir
landsins. Og enn hafa engin gögn
komið fram, sem sýni að hlutaféð
sé í hættu, eða ársarður bankans
verði sérlega lítill. En um hitt þarf
engum blöðum að fletta, að álit
landsins og traust erlendis má ekki
minna vera og að sú álitsrýrnun
stendur í beinu sambandi við það
að íslandsbanki innleysir ekki seðla
sina erlendis, og getur ekki upp-
fylt samninga með peningaflutninga
milli landa.
Samkvæmt því sem að ofan er
sagt er allmikili munur á aðstöðu
íslandsbankastjóranna, og þeirra
íslensku stjórnmálamanna, sem
hlaðið hafa skjaldborg um bank-
ann. Bankastjórarnir eru ráðnir af
hinu erlenda gróðafélagi. Þeir eru
þjónar þess. Og þeir hafa sjálfsagt
að mörgu leyti staðið vel í stöðu
sinni gagnvart hinum erlendu hlut-
höfum. Peir hafa ekki verið kosn-
ir af ísl. kjósendum til að gæta
hagsmuna landsins.
Þyngsta ábyrgðin liggur á ís-
lendingum sjálfum. Megin þorri
þjóðarinnar hefir verið sljór og
hugsunarlaus um voðann sem yfir
vofði og nú hefir skollið á. Peir
menn meðal hinna svonefndu leið-
toga sem sérstaklega hafa verið
hirðulausir í þessu efni hafa eink-
um fundið náð fyrir augum hinna
»gætnu« og féspöku kjósenda og
þingmanna. Það fer allvel á því
að tveir úrvalsmenn úr þessum
vinahóp hlulhafanna fara nú með
æðsta umboð í þessum efnum fyrir
þjóðarinnar hönd. Jón Magnússon
er forsætisráðherra og formaður í
bankaráði íslandsbanka. Haustið
1916 var hann á kjósendafundi í
Rvík spurður hvort hann vildi
vinna aö því að kaupa upp hluta-
fé íslandsbanka og gera bankann
að þjóðbanka. Jón svaraöi vífi-
lengjum og útúrsnúningum. Allir
fundu að hann vildi ekki kaupa
bankann, Nokkru síðar, þegar tíð-
rætt var um hið opinbera geymslufé
í þinginu, var ráð Jóns það eitt að
fara þyrfti varlega að íslandsbankal
Þingheimur þóttist sjá að manninn
myndi skorta einurð gagnvart hinni
erlendu stofnun. Og aldrei hefir
vitnast um eitt einasta atriði þar
sem Jón hafi litið á mál íslands-
banka öðruvísi en hluthafarnir
hefðu getað óskað. Hafi hið gagn-
stæða átt sér stað hefir forsætis-
ráðherrann farið mjög vel með þá
hlið skoðana sinna.
Um fjármálaráðherrann er hið
sama að segja. Stuðningsmenn hans
geta að minsta kosti ekki ásakað
neina fremur en sig sjálfa, þó að
eitthvað þyngist fyrir fæti um traust
og álit landsins í fjármálum. Full-
trúi þeirra sýndi í fyrra í seðla-
kaupamálinu að hluthafarnir þyrftu
ekki að óttast hann fyr eða síðar.
Og nú biður hann Morgunblaðið
að skila þeirri djúpvitru bendingu
til landsmanna, að sparsemi myndi
vera vel við eigandi, eins og mál-
um er komið. Ekki eitt orð um
það sem alt veltur á: Hver á að
eiga aðal viðskiftabanka Íslendinga
framvegis?
V.
1 vetur á að heyja alþingi. Mál
íslandsbanka hlýtur að verða aðal-
umræðuefni þingsins, jafnvel þó
reiknað sé með þeirri góðu gáfu
margra þingmanna, að sjá og
skilja aldrei rétt nema aukaatriði.
Af málavöxtum og undangeng-
inni reynslu má giska á aðstöður
þær tvær sem teknar verða. Vinir
hluthafanna munu eins og fyr
reyna af fremsta megni að hindra
að Islandsbanki starfi sem íslensk
stofnun. feir mun afsaka misstignu
sporin og lofa landinu að tæma
hinn beiska bikar i grunn. Fái
þeir að ráða geta þeir væntanlega
trygt landinu fullkomið gjaldþrot í
næstu fjárkreppu.
Sennilega verða einhverir þing-
menn til að rísa upp móti þeim
ágalla sem nú veldur óláni lands-
ins: Eignarráðum erlends hlutafé-
lags yfir fjöreggi landsins, höfuð-
bankanum. Takmark þeirra hlýtur
að vera það, að framkvæma ósk
reykvískra kjósenda frá 1916, þá
sem J. M. vildi ekki taka til greina:
Að kaupa fyrir landsfé hlutabréf
lslandsbanka og gera hann að
sannarlegum þjóðbanka, svo að
hagsmunaklofningur sá, sem nú á
sér stað, þurfi aldrei framar að
koma íslandi í námunda við gjald-
þrot — ekki einusinni í augum er-
lendra viðskiftamanna.
En þau kaup getur enginn sá
maður framkvæmt stm ér hrædd-
ur við hluthafa íslandsbanka eða
ber hagsmuni þeirra afarmikið
fyrir brjósti. Sú eina mikilvæga
spurning sem kjósendur geta beint
til þingmanna áður en þeir leggja
af stað til þings erþetta: þorir þú
að kaupa íslandsbanka landinu til
handa?
Eins og engin ástæða er til að
áfella sérstaklega bankastjóra ís-
landsbanka fyrir það sem orðið er,
má segja að hið sama gildi um
hluthafana. I*eir vilja græða sem
mest á íslandi, og það gátu allir
sagt sér fyrir fram, er fé þeirra
var falað með þessum kostum.
Reir eiga þá kröfu á hendur ís-
lendingum að haldnir séu við þá
samningar og þeim goldið fé sitt
að fullu, ef skift yrði um eigendur
að bankanum. Hinu geta þeir ekki
risið öndverðir gegn, þó að landið
vilji líka að haldnir séu samningar
við það. En það hefir ekki verið
gert. Bankinn hefir ekki getað flutt
peninga milli landa. Það er laga-
brot, sem kostar landið margar
miljónir beint og óbeint, og ef til
vill hallæri og hverskonar vanda
á ókomnum tímum. Landið getur
sagt að það vilji ekki verða fyrir
slíku áfalli aftur. í*að getur boðist
til að kaupa hlutabréfin öll fyrir
fullvirði og borga með ríkisskulda-
bréfum, innleystum á vissum tíma.
Neiti hluthafarnir, getur þingið
numið úr gildi undanþáguna um
óinnleysanleika seðlanna. Þessi
undanþága er hlunnindi, sem taka
má, þegar horfinn er grundvöllur
sá sem fyr var bygt á. Þá verður
bankinn að innleysa hvern seðil
sinn með gulli. En það myndi að
minsta kosti verða 4—5 króna tap
á hverjum tiukróna seðli i hvert
sinn sem hann væri innleystur.
Bankinn myndi með öðrum orð-
um komast i þær kringumstæður,
sem honum væri með öllu óvið-
ráðanlegar, og hlutabréfin verða
einskisvirði, ef hluthafarnir viláu
þverskallast. Sú leið er þeim því
ófær, ef þing og stjórn sýna sömu
rögg af sér fyrir þjóðarheildina, eins
og hver einstakur maður myndi
gera. ef eiginhagsmunir hans væru
í veði. En þetta verk, þó einfalt sé,
geta samt ekki framkvæmt nema
sæmilega dugandi menn. J. J.
Sýniag Ríkarös Jónssonar
i Barnaskólanum.
II.
Eini og lauslega er drepið á,
má skifta mununum á sýningu
Ríkarðs i þrjá aðalflokka: 1. Mót-
aðar mgndir, brjóstlíkneski og
vangamyndir steyptar úr gipsi eða
eir, — 2. Skornir skrautgripir úr
tré og beini og 3. Teikningar ým-
iskonar með blýanti, og svartri
eða rauðri krít, o. s. frv.
Um mótaðar myndir Ríkarðs ber
kunnugum og skynbærum mönn-
um mjög saman, að þær sé »lif-
andi líkar« og prýðis góðar, t. d.
hin stóra brjóstmynd af Þorvaldi
prófessor Thoroddsen, Gunnari
vefara o. fl. Vangamynd Benedikts
frá Auðnum hlýtur einnig að vera
afbragðs góð, því þar kemur œlt-
arsvipurinn svo skýrt fram, að ætla
mætti í fljótu bragði að þar sé
kominn annar hvor hinna bræðr-
anna, Jón eða Snorri. — Aðrar
myndir af yngri mönnum og eldri,
sem vér þekkjum eða höfum þekt
sýna hve næmt og glökt auga Rík-
arðs er fyrir svip og andlitsdrátt-
um manna. — Rar er einnig inni-
lega hlýleg og hugðnæm brjóst-
mynd af sofandi barni, höggvin í
marmara. Dettur manni ósjálfrátt
í hug: »Þá skil eg marmarann
fyrst og til fulls«. —
Um hina miklu Vídalíns-mynd
eru dómarnir misjafnir af þeim
eðlilegu ástæðum, að engin sæmi-
leg eða sennileg mynd er til af
þessu goðmælska andans mikil-
menni, er átt hefir sterkust ítök
greska stjérnia og
breskir verkamenn.
Almennur kosningarréttur og
þingræðisstjórn, sniðin eftir enskri
fyrirmynd, ryður sér til rúms því
nær um allan heim. En að sama
skapi þverrar trú manna á þessu
stjórnarformi. Með hverju ári sem
líður þróast sú skoðun, að þing-
valdið sé varla nema skuggi fjár-
hagsvaldsins. Auðurinn sé sterk-
asta aflið í nútíma þjóðfélögum.
í framkvæmdinni verði þing og
meirihlutastjórnin litið annað en
þjónar þeirra, sem stjórna auðn-
um í hverju landi.
Þessi skoðunarháttur leiðir alveg
að sjálfsögðu af sér lítilsviröingu
fyrir þjóðþingunum og hinu eftir-
sótta lýðfrelsi, sem í framkvæmd-
inni verður að tálmynd og hé-
góma.
Ringsaga Breta siðastliðið sumar
sannar glögglega þessa stefnu-
breytingu, og er það því irerki-
legra, þegar þess er gætt, að þing-
stjórnin er ekki einungis elst í
Bretlandi, heldur og fullkomnarií
verki, heldur en i nokkru öðru
land'. .þjóðin alment þroskaðri en
gerist og rammari skorður reistar
við stjórnmálaspillingu heldur en
tiðkast með öðrum þjóðum.
Rússlandsmálin hafa verið efst
á baugi hjá Bretum, síðan mót-
staða Þjóðverja var brotin á bak
aftur. Rað var um tvent að gera
gagnvart Rússum: Frið eða ófrið.
Churchill heitir hermálaráðherra
Breta. Hann er af aðalsættum,
glæsimenni, allvel viti borinn, en
fljótráður og vill láta mikið á sér
bera. Hann er íhaldsmaður og
hinn mesti óvinur núverandi Rússa-
stjórnar. Hann réri að því öllum
árum, að halda ensku herliði sem
lengst í Norður-Rússlandi, til að
efla með því andstæðinga Bolche-
wicka, sem sóttu þá heim með
vopnum. Samt var aldrei talið
vera strið milli Englands og Rúss-
lands, þó að svo væri í raun og
veru,
Verkamenn á Englandi undu illa
þessu ástandi. Reir voru þreyttir
á blóðsúthellingum og vildu ekkert
nema frið. Hinsvegar grunuðu þeir
auðmennina um, að vilja ófrið,
bæði til að græða á sölu vista og
hergagna, og til að brjóta á bak
aftur Sameignarríkið í Rússlandi,
Reir töldu Churchill ráðherra og
fieiri af forkólfum ihaldsmanna
sanna að sök um að draga Breta-
veldi inn í ranglátan og óþarfan
ófrið.
Verkamenn mólmæltu striðinu
þá svo kröftuglega, að Lloyd Ge-
orge sá sér þann kost vænstan,
að draga enska herinn heim frá
Norður-Rússlandi, en þó hélt Chur-
chill áfram langa stund, og ef til
vill til þessa dags, að senda óvin-
um Rússa hergögn og peninga á
laun. Tjáði Churchill afturhalds-
forkólfunum rússnesku, að öll sín
aðstoð yrði að vera leynileg, bæði
vegna Lloyd George og þó eink-
um sökum mótþróa enskra verka-
manna.
Svo fór að lokum, að allur hern-
aður og hjálp Churchills í Rúss-
landi varð að engu og honum til
minkunar. Leið nú fram á vor-
daga 1920. Pólverjar hófu hernað
sinn, svo sem fyr er frá greint,
vitanlega með fullu samþykki hern-
aðarflokksins enska, þó að síðar
væri þrætt fyrir, þegar miður gekk
fyrir Pólverjum.
Um þelta leyti var mikið samn-
ingaþóf um verslunarskifti milli
Lloyd George og Lenins stjórnar-
innar. Rússum var hin mesta nauð-
syn að fá frið, því að þó að landið
sé gott, vantar þá stórlega margs-
konar iðnaðarvöru og læknisdóma.
Á hinn bóginn vonuðu Bretar, að
ef þeir gætu selt til Rússlands iðn-
vörur sínar og fengið . þaðan ó-
unnin efni og kornmat, myndi
takast að minka dýrtíðina og verða
samkepnisfærari, einkum gagnvart
Bandarikjamönnum. í fyrstu var
tilætlunin sú, að skifta að eins viö
samvinnufélögin rússnesku. Þau
eru geysi-voldug og hafa því nær
alla verslun landsins i sínum hönd-
um. Með því þurfti ekki beinlinis
að viðurkenna stjórn Lenins. En
þó fór svo, er á leið samninga-
undirbúninginn, að fulltrúarnir
rússnesku í London voru i raun
og veru fullkomnir sendiherrar
fyrir land sitt, þó að eigi væru
þeir það að forminu til.
Styrjaldar-gæfan á pólsku víg-
stöðvunum hafði mikil áhrif á
samninga þessa. Meðan Rússum
gekk vel, leit alt vel út um versl-
unina. Stóð að eins á einhverjum
smá-atriðum. En þegar út leit fyrir,
að Pólverjar yrðu með öllu yfir-
bugaðir vildi Lloyd George hefta
framsókn Rússa með þvi, að tengja
saman þetta tvent: Pólsk-rúss-
neskan frið og ensk-rússneska við-
skiftabyrjun. Lagði enska stjórnin
reiði sína við, ef eigi væri að þessu
gengið, og hótaði Rússum full-
kominni styrjöld eins og máttur
Bretaveldis leyfði. En Rússar sneru
sig laglega úr þessari klipu, enda
játa jafnvel óvinir þeirra, að eigi
sé við lambið að leika sér í samn-
ingum, þar sem eru Lenin og fé-
lagar hans. Peir skiftu málinu í
tvent. Buðust til að semja um góð-
an frið við Pólverja sjálfa, ef þeir
bæðu friðar i einlægni, en siðan
um verslunarviðskiftin við Breta.
Petta varð Lloyd George að láta
sér lynda og ráðlagði hann nú
Pólverjum að biðjast friðar. Sam-
hliða þessu kom mikil sendisveit
frá Rússum til Lundúna til að hefja
verslunarsamningana.
Nú þótti hernaðarflokknum enska
horfa þunglega. Pá er það, að
Ghurchill ráðherra ritar grein mikla
í eitt enska stórblaðið, og reif í
raun og veru alt niður, sem sam-
herjar hans höfðu þóst vera að
byggja. Kvað hann nú Pólverja
að þrotum komna og bersýnilegt
að Rússar myndu sækja vestur í
Evrópu og rífa niður eignarrétt
einstaklinganna og alla samvinnu.
Eldurinn væri nú kominn að tak-
mörkum Pýskalands. Nú væri tæki-
færi fyrir Pjóðverja að friðþægja
fyrir gamlar syndir með því, að
hefja stríð a móti Bolchewiekum
og hrekja þá austur á bóginn.
Grein þessi vakti hina mestu
undrun og eftirtekt. Rússar þóttust
af henni sjá, að Bretar sætu enn
á svikráöum við þá. Þjóðverjar
töldu að þeir ættu að verða ginn-
ingarfífl sinna fyrri óvina, og hefja
ófrið þeirra vegna, þótt þeim hefði
nær því blætt til ólífis í hinni
fyrri styrjöld. Frakkar töldu það
mikil býsn, ef Bandamenn ættu
nú að koma til Pjóðverja og biðja