Tíminn - 02.10.1920, Síða 3

TlMINN
155
trúnaðurinn vann forðum. Það er
þetta sem nafni hans, hinn íslenski,
er enn að vinna.
En því fer betur, að árlega verða
þeir færri og færri, sem reyna að
»bögglast fyrir birtunni«.
Jakob Krisiinsson.
íJtaia úr heimi.
England.
XXI.
AUa 19. öldina og það sem liðið
er af hinni 20. hefir England ver-
ið voldugast aí öllum stórveldum
heimsins. Bretar hafa átt mestan
herskipastól og verslunarílota. Þeir
hafa eignast mestar og bestar ný-
lendur. Peir hafa rekið arðsam-
asta verslun um allan heim. Þing-
stjórn þeirra heíir orðið því nær
öllum siðuðum þjóðum til fyrir-
myndar. En þó er ótalið það sem
mest er, kjarninn í heimsveldinu
breska, en það er stóriðnaður
þeirra. Bretar urðu fyrstir allra
þjóða til að beisla náttúruöflin,
láta mátt gufunnar vinna stórvirki,
sem engfn mannshönd hefði ork-
að. Nú á dögum er dálítið erfitt
fyrir þá sem búa í hinum þétt-
bygðu menningarlöndum að skilja
að undirstaða nútímalífsins: verk-
smiðjur, járnbrautir, eimskip og
símar- er varla nema einnar aldar
gamalt. Og allar þessar nýungar og
ótal margar aðrar eru aíleiðing af
einum og sama atburði, iðnaðar-
byllingunni miklu, sem gerðist í
Englandi á síðari helmingi 18.
aldar.
Menn eru vanir að hugsa sér
að byltingum fylgi háværar ræður,
æsingar, barátta og blóðstraumar.
En iðnaðarbyltingin var ekki af
því tægi. Hún var ekki bygð á
ræðuhöldum eða fundasmaþyktum.
Um hana voru ekki háðar orust-
ur. Samt hefir þessi þöguli atburð-
ur, sem breytti lífsskilyröum fjöl-
margra miljóna, haft meiri áhrif á
mannlegt líf, en nokkur önnur
bylting, sem sögur fara af. Þá
voru tímamót í sögu mannkyns-
ins. Aldagamlar stofnanir, atvinnu-
vegir og siðir féllu í valinn og
aði'ir nýir komu í staðinn. Iðnað-
arbyltingin gerbreytti Norðurálf-
uuni og Vesturheimi. Nýir menn
komu til sögunnar. Þeir unnu með
vélum en eigi með mætti handa
sinna. Þeir flyktust saman í borg-
ir en dreifðu sér eigi um bygðina.
Peir ráku verslun eigi síður við er-
lenda inenn heldur en samlanda
sínn. Heimurinn allur var mark-
aður þeirra.
lifnar yfir fólkinu þegar vikið er
að þessum efnum.
Það er vel farið að svo er enn,
til sveita a. m. k. En er ekki það
að óttast, að það sé verið að reyna
að grafa undan þessari tegund
fróðleiksfýsnar og fróðleiksiðkana
— sumpart viljandi og sumpart
óviljandi?
Það er svo margt annað sem á
siðari árum keppir við ' þennan
innlenda fróðleik, um að ná áhuga
manna. Það er kastað árlega inn
á markaðinn miklu af nýjum bók-
um, innlendri og erlendri fram-
leiðslu.
Vitanlega á mjög margt af þvi
það skilið, að menn lesi það með
áhuga og það er ein af háværustu
kröfum tímans, að krefjast fjölbreyti-
legs lesturs. Meðan fólkið sem les
nokkuð að ráði, er að venjast
þessum nýja, eða til þess að gera
nýja, bókamarkaði, fer svo um
það, eins og annað, að það þykir
glæsilegast meðan nýtt er, og er
því hætta á, að á meðan dragi úr
hinum þjóðlegu fræðaiðkunum. En
þá er illa farið ef þessi hálf eða
alerlendi gróður kemur að miklu
eða öllu leyti í stað hinna þjóðlegu
fræða.
Verra er annað, þegar sumir
innlendir menn láta sér þykja
gaman að því aö fara háðungar-
prðum um íslenskan sagnafróðleik,
Ættir Skagíirðinga.
Af þessari bók eru nokkur eintök til sölu ennþá.
Upplagið var 30Ö eintök alls. Er hún hin eigu-
legasta fyrir alla þá sem láta sig ættfræði ein-
hverju skifta. Bókin er 440 bls. í stóru broti
og kostar kr. 20. — Þeir sem óska að eignast
bókina ættu að panta hana sem fyrst frá
Bólcaverslun Sigl, Bymundssonar.
Þessi merkilega breyting átti
upptök sin á Englandi, og hún
verður ekki skilin til hlítar, nema
verð því að horfa lítið eitt til baka
á enskt líf og þjóðhælti.
Baráttan fyrir daglegu brauði
ej'ðir mestu af tíma og starfsafli
flestra manna. Þar næst kemur
baráttan fyrir fatnaði, til að verja
líkamann gegn óblíðu náttúrunnar.
Áður en menn kunnu að stóriðn-
aði var mest allur fatnaður unn-
inn úr hör, baðmull og ull. Vinnu-
aðferðina þekkja allir hér á landi.
Fataefnið var spunnið á snældu
eða rokk, og ofið í bandvefstól.
Mannsorkan var hreyfiaflið. Eftir-
tekjan lítil, og framleiðslan á hvej-
urn stað einskorðað við þarfir
heimafólksins og nágrannanna.
Löngu fyrir iðnaðarbyllinguna
hafði vefnaður verið allmikið at-
vinnuvegur í landinu. Smábændur
og heimafólk þeirra vann að dúka-
gerðinni samhliða búskapnum. Og
þeir iðnaðarmenn sem ekki ráku
eiginlegan búskap bjuggu líka í
sveit, eða þéttbygðum hverfum
nærri bæjunum og höfðu a. m.
k. dálitla garðrælct. Þegar lítið
var að gera við tóskapinn
sneri héimilisfólkið sér að jarð-
ræktinni. Enginn maður varð efn-
aður við þessa atvinnu, en sár
fátækt var líka næstum óþekt.
Börn iðnaðarmannanna ólust upp
við lífskjör sveitamanna, en ekki
á strætum stórborganna eins og
síðar varð. •
Iðnaðarmenn þessir framleiddu
sjaldan svo mikla ull sjálfir, að
þeim nægði lil að vinna úr alt
árið. Flestir þeirra áttu litla ull eða
enga. En kaupmaðurinn keypti
óunnu vöruna og samdi um spun-
ann og vefnaðinn við fólkið sem
var honum næst. Borgunin var
miðuð við alin í fullgerðum dúk,
svo að hvert heimifi naut eljusemi
sinnar og dugnaðar. Alt heima-
fólkið, karlmenn og konur, börn
og vinnuhjú, vann að framleiðsl-
unni, liver eftir sinni getu. Þetta
var gamla England.
útlöndum.
Lloyd George hefir tekist að ná
samkomulagi við kolnámumenina
ensku um að fresta fullnaðará-
kvörðun um kolaverkfallið, þangað
til í dag.
— Millerand mun vera orðinn
forseti franska lýðveldis. Heitir sá
Leygues sem orðinn er forsætis-
ráðherra í stað Millerands. Clemen-
ceau er orðinn flotamálaráðherra
í ráðuneytinu. Að öðru leyti er
ráðuneytið óbreylt eins og það var
undir forystu Millerands. Ráðu-
neytið hefir hlotið trauslyfirlýsing
þingsins með 507, atk. gegn 80.
— Japanar og Bandaríkjamenn
hafa gert samninga sín á milli um
innflutning Japana í Bandaríkin.
Hefir það mál lengi valdið hinum
mesta ágreiningi milli rikjanna.
— Hið nýkosna danska þing á
að koma saman 5. október. Er
mælt að konungur ætli sjálfur að
setja þingið og bjóða fulllrúa
Suður- Jóta velkomna.
— Smjörverð er nú komið upp
f kr. 7,86 kilóið í Danmörku.
Er sendinefnd rjómabúsfélaganna
dönsku á ferð í Ameriku, til þess
að rannsaka markaðshorfur þar
fyrir danskt smjör.
— Talið er að ekkert verði úr
þvi að Bajern verði gert að kon-
ungsríki. Höfðu verkamenn þar í
landi í hótunum að hefja allsherj-
arverkfall yrði að því ráði horfið.
— Mikil hátiðahöld höfðu verið
í Dannmörku á fimtugsafmæli
konungs í þessari viku.
— Kosningar eru nýafstaðnar í
Svíþjóð. Hefir Branting forsætis-
ráðherra lýst því yfir að hann sé
reiðubúinn að leggja niður völd, en
hefir þó ekki formlega beiðst
lausnar.
— Kínvérjar hafa aftur tekið við
yfirráðum í Tjentsin, en Rússar
höfðu sölsað þeim undir sig fyr
meir.
— Lögreglan í Búdapest befir
komist á snoðir um yfiirgreipsmikið
samsæri byltingamanna um að
ráða af dögum ýmsa helstu stjórn-
málamenn.
— Pólverjar hafa hafið nýja
sókn gegn Rússum.
— Wrangel hershöfðingi, sem
berst gegn Bolchewickum á Suður-
Rússlandi, hefir boðið öllum rúss-
neskum embættismönnum að hverfa
aftur heim tii þess hluta landsins
sem hann. hefir á sinu valdi.
— Mælt er að á fjármálastefn-
unni í Bryssel hafi orðið vart við
gremju í garð Norðurlandaþjóðanna.
— Bandaríkjamenn sækja það
fast að fella Breta úr því forystu-
sæti sem þeir hafa skipað í fjár-
málum og verslunarmálum heimsins.
Áður hafa amerískir og þýskir
skipaeigendur gengið í samband
gegn Bretum og nú er talið að
franskir þýskir og amerískir fjár-
málamenn hafi stofnað fjármála-
samband gegn Bretum.
^Qoxgin eilífta
eftir
all íHaine.
Ræðan var í fjórum köflum.
Fyrst þakkaði konungur Guði,
að land sitt ætti góðri sambúð að
fagna við erlend ríki, og bað
himnaföðurinn hjálpar að friður-
inn mætti haldast. Annar kafli
ræðnnnar hljóðaði um nýjan víg-
búnað og aukning hersins.
»Herinn«, mælti konungur, »er
mér hjartfólgin, eins og hann hefir
æ hjartfólgin verið ætt minni.
Hinn frægi afi minn, sá er landið
gjörði að frjálsu konungsríki, var
hermaður, svo var og faðir minn,
háltlofaður, hermaður, og eg er
sjálfur hreykinn af því að bera
hermannabúning ættlands mins.
Herinn hefir lagt grundvöllinn að
frelsi voru, og enn gætir hann
réttinda vorra. Máttur vor út á
við og myndugleiki inn á við, er
kominn undir styrkleika og stað-
festu hersins. Það er fastur ásetn-
ingur minn að halda við hernum
í framtíðinni, eins og hinir nafn-
toguðu forfeður mínir studdu hann
í forlíðinni og þessvegna mun
stjórn mín leggja fyrir lög sem að
því stefna að styrkja og auka
herinn að mannfjölda og mætti«.
Þessum orðum var tekið með
miklum faguaðarópum.
Þriðji kaflinn fjallaði um vöxt
og viðgang stjórnleysisins.
lestur sagnanna, þjóðsagnanna,
vísna og munnmælasagna og ætt-
fræði-iðkanir. Þeir kalla þetta grúsk
og leiðindalestur og þykir ekkert
mentun og hæfilegur lestur annað
en erlendir »rómanar«, ástakvæða-
léttmeti o. s. frv. Vita þeir menn
vart hvað þeir gjöra og mega
biðja ætljörð sina fyrirgefuingar.
Þúsund ára reynsla íslands er
búin að sýna það að iðkun hins
þjóðlega sagnafróðleiks, er ekki
eingöngu íslendingum eðlilegt við-
fangsefni, sem þeir eru manna
best fallnir til að fást við, heldur
og að hér er um að ræða þjóðinni
hollan og nytsaman fróðleik. Besti
skólinn er skóli reynslunnar Næst
eigin reynslu er sagan um reynslu
forfeðranna hinn hollasti lærdómur.
Hinar þjóðlegu fróðleiksiökanir eru
ennfremur hinar þörfustu um að
auka hollan metnað þjóðarinnar,
þjóðlegan metnað um að standa
jafnfætis og feti frarnar en góðir
og göfugir forfeður. Loks eru hinar
þjóðlegu fróðleiksiðkanir, ef svo
mætti segja, hin hollasta andlega
leikfimi, um að æfa menn í sjálf-
stæðri hugsun og dómgreind, um
leið og ímyndunaraflinu er gefið
nóg svigrúm og það um kunnug
og nærstæð efni. --
»Söguþjóðin« höfum við heitið
og eigum við áfram að
að heita, íslendingar. Erlendu og
innlend-erlendu bók.mentir, mega
aldrei fá yfirhöndina yfir okkar
þjóðlegu fræða-iðkunum. Þjóðin
hefir skapað þau fræði og lifað
við þau í þúsuud ár. Þau fræði
eru^ eðli okkar skyldust, þau eru
hold af okkar holdi. Þau fræði
hafa reynst þjóðinni hin hollustu
ekki siður en hin eðlilegustu. Jón
Sigurðsson, »íslendingurinn« á öld-
inni sem leið, er lifandi myndin
af því hvernig við eigum að vera
hver urn sig, í smækkaðri mynd
og »eftir efnum og ástæðum«.
IV.
Þessi ummæli hafa hér verið
látin falla vegna þess að nú ríður
vetur í gai'ð, sá tími ársins sem
helst ljær mönnum tómstundir til
lesturs og bóklegrar ástuiidunar.
Munu menn alment hafa veitt
þvf eftirtekt hve okkar kynslóð
stendur betur að vígi en allar
aðrar kynslóðir um iðkun þeirra
fræða sem þjóðinni hafa æ verið
kærust. Viðreisnarmenn íslenskra
bókmenta hafa borið á borð fyrir
okkur gullaldarrit forfeðranna í
ágætum, handhægum og tiltölulega
ódýruxn bókaútgáfum. Þær bíða
eftir okkur, þessar ágætu bækur:
bjóðast til að veita okkur ótal
ánægjustundir, veita okkur efni til
umhugsunar, skerpa dómgreind
okkar og eftirtekt, auka drengskap
okkar og tilfinning fyrir hreinu,
fögru og kjarngóðu íslensku máli,
auka metnað okkar og þjóðrækni
og kalla loks á okkur til sjálfstæðr-
ar rannsóknar og athugunar um
þau atriði í þjóðlífi okkar og sögu
sem okkur langar mest til að
kynnast.
Víðast um landið munu til vera
lestrarfélög og bókasöfn allgóð. Ef
þau skarta þar ekki allflest gull-
aldarritin íslensku, væri þau jafn-
vel komin suður á Blálandi, slík
söfn. En víðast munu menn geta
náð til sllkra bóka.
En það er ekki nóg að bækurn-
séu til, ef þær safna ryki í skáp-
unum, en reyfararnir eru húðslitnir
af lestri. Það er ekki nema hálf-
unnið verk að stofna Hókasafn
handa sjálfum sér og öðrum og
afla bóka. Hitt er mest um vert
að lesa og lesa vel og vera vand-
látur um lestur.
Forgöngumenn um rekstur bóka-
safna verða og að telja það skyldu
sína að leiðbeina urn lestur bók-
anna. Hann á ekki síður við um
lesturinn, en annað, málshátturinn,
að hollur er heimafenginn baggi.
Á þeirri félagsskaparöld sem nú er
í garð gengin, væri það næsta vel
til fallið, að t. d. flokkar innan
ungmennafélaga og lestrarfélaga
tækju sig saman um lestur góðra
þjóðlegra bókmenta og rökræddu
»Konungsætt vor«, mælti kon-
ungur, »hefir gefið þjóðinni frjálsa
stjórnarskipun. Það er skylda mín
og von að tryggja Iandinu öryggi
og kraft. Mun þinginu ekki vera
ókunnugt um viss eyðandi öfl,
ekki einungis hér á Ítalíu, heldur
og um alla Norðurálfu, sem beita
hverskonar djöfullegum vélabrögð-
um um að kollsteypa Guðs ogmanna
lögum, þeim er þjóðfélagsskipunin
er reist á. Með köldu blóði hafa
tilræði verið veitt hinum saklaus-
ustu og hæstseílu persónum —
svo svívirðileg að með viðbjóði
hefir gjörvalt mannkynið birgt
höfuð sín fyrir glæpamönnunum.
Sljórn mín heimtar skilyrðislaust
takmarkalaust vald til þess að
refsa slíkum mannhundum, því
að ef við viljum styrkja ríkisvaldið,
þá verðum við að veila styrk þeirri
valdsstétt, sem hefir það á hendi
að vernda borgara landsins«.
Enn háværari fagnaðaróp kváðu
við um salinn. Konungur leit upp
og veiklulegt bros lék um varir
hans.
»Því miður«, hélt hans hátign
áfram, »verð eg að lála í Ijós
þykkju mína yfir stofnun og út-
breiðslu vissra félaga, sem sá sæði
uppreistarinnar um landið, með
röngum frelsiskenningum. Undir
yfirskyni—háleitra kenninga, sem
að ytra útliti stefna að því að lyfta
fólkinu á æðra siðferðisstig, er
fólgin tilraun um að hrifsa völdin
til sin.
Leiðtogar, sem knúðir eru af
blindri öfund og afbrýði til yfir-
manna sinna í þjóðfélaginu, vekja
batur milli stéttanna, með kenn-
ingum sem hættulegar eru þjóðfé-
laginu og hóta sljórninni falli.
Félagsskapur, sem ekki hefir látið
svo lítið að biðja yfirvöldiu um
leyfi til stofnunar, hjúpar sig
skikkju trúarinnar og rilningar-
innar, til þess að fela hinn sanna
tilgang sinn sem er pólitiskur,
sem er uppreist.
Markmið mitl er að vinna ást
þegna minna og færa þeim heim
sanninn um það sem landinu er
til farsældar. Sljórn min mun því
leggja fyrir lög, sem eiga að binda
enda á útbreiðslu þessa eyðandi
félagsskaþar, með endurskoðuu
. prentfrelsislaganna og laganna um
félög og opinbera fundi. Þvf að
vegna ófullkomleika þeirra laga
hafa þessir óróaseggir séð sér leik
á borði um að ráðast á ríkisstjórn- *
ina.«
Hér gullu enn við fagnaðarópin
og háværar raddir og þau héldu
enn áfram er koungur hafði lokið
við að lesa upp fjórða kaflann:
bæn um blessun Guðs yfir störfun
um síðan, eða skiftu með sér efni
til athugunar og segðu svo frá í
félagi.
Á breytinga og byltingatímum
vofir það æ yfir að þjóðir og
einstaklingar glati því sem best er
í fari þeirra. Þá er fleiru bælt í
íslehsku þjóðlífi, láti þjóðin nú önn-
ur fræði verða sér nærstæðari en
þau sem alin eru í íslenskri mold.
Hann hefir kalið illa í harðinda-
árunum útlandagróðurinn.
Hallveigai'sjóður. Eiríkur Briem
hefir stofnað sjóð með því nafni,
kendan við hina fyrstu húsfreyju í
Reykjavík og lagt 600 kr. í aðal-
deild Söfnunarsjóðsins. Eiga æ allir
vextir að Ieggjast við höfuðstólinn.
En á hverjum aldamótunx má
flytja helming innstæðunnar í deild
hinnar æfinlegu erfingjaTentu, 1000
kr. hlut í stað og ræður hlutkesti
hver af kjósenduin til bæjarstjórnar
hlýtur.
Björn Jakobsson leikfimiskennari
er nýkominn heim frá olympisku
leikjunum í Antwerpen,
Háskólarektor er Guðmundur
Finnbogason prófessor kosinn, í
stað Jóns Aðils,