Tíminn - 22.01.1921, Side 2

8
T I M I N N
SamvinnuskóLinn
1921-1922
In_zxtö^:-Li.slk:ilyrði:
Nemendur, 'sem hafa í hyggju að vera í Samvinnuskólanum veturinn
1921—’22 verða að uppfylla eftirfarandi skilyrði við inntökupróf:
1. Skrifc. læsilega rithönd. Geta gert nokkurn veginn skipulega ritgerð um
fengið efni. Hafa numið málfræði Halldórs Briem; síðustu útgáfuna.
2. Hafa lesið Kenslubók í íslandssögu, eftir Jón J. Aðils, en í mannkyns-
sögu kenslubók eftir Pál Melsteð eða eftir Þorleif H. Bjarnason.
3. Hafa numið Landafræði Karls Finnbogasonar.
4. Hafa lesið, undir handleiðslu kennara, bæði heftin af Kenslubók í dönsku,
eftir Jón Ofeigsson, og Enskunámsbók Geirs Zoéga. Hafa gert skriflegu
æfingarnar í þessum kenslubókum.
5. Vera leiknir í að reikna brot og tugabrot.
6- Hver nemandi verður að hafa fjárhaldsmann, búsettan í Reykjavík eða
þar í grend, sem stjórn skólans tekur gildan.
Aths. Það er mjög óráðlegt, að hugsa til að sækja skólann, nema
fyrir þá, sem eru vissir um að uppfylla þessi skilyrði. Reykjavík er nú
orðin of dýr staður til að stunda þar það, sem nema má hvar sem er
annarsstaðar á landinu. Inntöku í skólann fá konur jafnt sem karlar. Þeir,
sem ekki kæra sig um að taka verslunarpróf, fá kenslu í bókmentasögu
og félagsfræði, í stað þess sem þeir fella niður í námsgreinum sem lúta
að verslun. — Kenslugjald er nú 100 kr. fyrir hvern nemanda.
Reykjavík 20. nóv. 1920.
Jónas Jónsson.
Ritfreén.
Sigurður Nordal: S n 0 r r i
Sturluson. Rvík 1920.
þórarinn þorláksson gaf út.
Verð 12,50.
Snorri Sturluson er frægasti
maður íslensku þjóðarinnar. En
„söguþjóðin“ hefir ekki gert mik-
ið til að víðfrægja hann. Æfiferill
hans og afrek hafa ekki til muna
orðið íslendingum að rannsóknar-
efni fyr en Sigurður Nordal kom
til skjalanna. En margir erlendir
fræðimenn hafa um hann ritað,
bæði fyr og síðar. Verður því varla
annað sagt, en að vel fari á, að ís-
lendingar leggi eitt lauf í minning-
arsveig Snorra Sturlusonar, þó að
fyr hefði mátt vera.
Sig. Nordal skiftir bók sinni í
sjö þætti: Fyrstu tveir kaflarnir
eru æfisaga Snorra og æfisaga rit-
verka hans. þriðji, fjórði og sjötti
kafli eru um skáldskap Snorra,
goðfræðisritin, sagnaritin og
starfsaðferð hans. Fimti kaflinn
er um íslenska sagnaritun, tildrög
hennar, þróun og séreinkenni. Sjö-
undi þátturinn er yfirlit; um ein-
kenni Sturlunga-aldarinnar, áhrif
aldarandans á sagnaritunina og
einkum á æfi og störf Snorra
Sturlusonar.
Fyrsti þátturinn er smámynd
af allri bókinni, einskonar inn-
gangur, sem á auðsýnilega að gefa
lesendum í stuttu máli glögga út-
sýn yfir viðfangsefnið: æfiferil
Snorra, rithöfundarstörf hans og
uppruna og einkenni íslenskrar
sagnaritunar á 12. og 13. öld.
Annar þátturinn er áframhald
af mannlýsingunni, og myndin
þar stækkuð, rakin einkenni ætt-
arinnar, áhrif uppeldisins í Odda,
og síðan áhrif samtíðarinnar og
heimilislífsins á Borg og í Reyk-
holti. Verða tekin upp nokkur
sýnishorn úr þessum kafla bókar-
innar:
„Trauðla hefir nokkur íslend-
ingur lifað svo fjölbreyttu lífi sem
hann. Hann var lögsögumaður,
eigandi margra goðorða, átti í sí-
feldum deilum, bæði á alþingi og
í héraði og reisti rönd við mestu
höfðingjum sem honum voru sam-
lendir. Hann fór tvívegis utan,
sótti heim stórhöfðingja, bæði í
Noregi og Svíþjóð, og þá þar nafn-
bætur, gjafir miklar og marga
aðra sæmd.“ (44.
Seinni alda menn dást mest að
Snorra fyrir ritsnild hans og
sagnaritun. En sjálfur er hann
fyrst og fremst veraldarmaður,
einn aðalþátttakandi í hinum
mikla sorgarleik 13. aldarinnar.
Fégirnd og löngun eftir veraldar-
völdum eru hæstu mörk hans.
Honum nægir ekki hið ríka kvon-
fang og Borgarauðurinn:
„Viðleitni hans að auka auð
sinn og ríki eru aðalefni alls þess,
sem frá honum er sagt.“
Spitsbergen
eftir
Jón lækni Ólafsson.
II. Landið.
Spitsbergen (þ. e. tindafjöll) er
eyjaklasi í Norðuríshafinu, beint í
norður frá Norðumoregi. þær
liggja milli 761/2° 0g 8OI/20 n. br.
og 10° og 20° a. br. Eru því hið
langnyrsta land á jörðunni sem
bygt er, og einnig hið einasta
heimskautaland, er menn þekkja
nokkuð til hlýtar. Fjarlægðin frá
Tromsö til Spitsbergen er ca. 1000
km., en frá íslandi (Seyðisfirði)
ca. 1800 km„ eða líkt og frá Ála-
sundi til Spitsbergen. Flatarmál
eyjanna er um 68,000 ferh. km.
(ísland er c. 100,000 ferh. km.). 2
eru aðaleyj arnar, og þó önnur
langstærst og nefnist sú Vestur-
Spitsbergen.en hinn minni Austur-
Spitsbergen, og liggur norðaust-
ar. Skilur sund mjótt í milli.
Edge’sey og Barent’s-ey heita
smærri eyjar, og fyrir miðri vest-
urströndinni er löng og mjó eyja.
Auk þess eru fjöldi smáeyja eink-
um að austan og norðan með
ströndum fram. Vestur-Spitsberg-
en er nálega helmingi lengri en
breið. Liggur frá norðri til suðurs,
breiðust nyrst og nálega jafnbreið
suður undir miðju, en smámjókk-
ar og dregur út í hvassan odda
„En menn gleyma“, segir höf.,
„hvað var aðalmark sjálfs hans í
lífinu. það var ekki sagnaritarinn
Snorri, sem var fégjarn, heldur
höfðinginn Snorri. Og þetta er
sitt hvað. Ágirndin er blettur á
manni, sem stendur í þjónustu
ríkisins eða almennra hugsjóna,
því að þá sundrar hún persónunni
og skekkir viðleitni hennar.“ (48).
Litlu síðar rekur höf. sérein-
kenni Sturlungaættarinnar. Ætt-
faðirinn í tlvammi var „ágjarn og
ráðríkur, slægvitur og þrautseig-
ur, kaldráður og heiftrækínn".
Samt er hann ekki allur í efnis-
baráttunni. Hann var framsýnn
og djúphugsar mál sitt. þetta ráð-
ríki er endurborið í Sighvati og
Sturlu, syni hans, þórði Kakala og
þorgilsi skarða. „En um leið kenn-
ir annars straums í ættinni. Eru
það hófsamir menn og hneigðir
til vísindaiðkana. Má rekja ein-
kenni þeirra til hinnar íhugulu og
tungumjúkú hliðar Sturlu“. (59).
En í Snorra telur höf. að ættar-
einkennin sameinist. „Hann er í
aðra röndina höfðingi, ásælinn,
stórhuga og metorðagjarn, en þó
deigur til áræðis, íhugull og lítill
skörungur, í hina röndina rithöf-
undur, lærður, djúpsær og list-
fengur, en þó með hugann við
jarðneska muni. Eins og við er að
búast, veikir slíkt marglyndi, þar
sem andstæðar hvatir berjast um
völdin, tilfinningar og viljaþrótt.
Snorri er ekki kaldlyndur á sama
hátt og faðir hans, en tilfinning-
ar hans eru grunnar og hverfular,
og það verður aldrei séð, að hann
leggi neitt í sölurnar fyrir þær.
Hann er síngjarn við börn sín og
hefir „vinaskifti“ þegar honum
sýnist“. (61).
„En marglyndið er ágætur jarð-
vegur fyrir fjölbreyttar gáfur,
víðsýni, skilning og dómgreind.
Snorra hefir veitt auðvelt að lifa
sig inn í hugsanir annara manna,
fornan átrúnað og liðna viðburði“
(62).
Síðan koma áhrifin í Odda, sem
auka andstæðurnar í skapi hans.
Oddi var þá í einu andans höfuð-
borg og glæsilegt höfðingja- og
valdasetur. Með ættareinkennin
hafin í annað veldi við áhrif upp-
eldisins, verður Snorri annarsveg-
ar arfþegi og eftirmaður Ai-a
fróða, og á hinn bóginn keppinaut-
ui' um völd og mannaforráð á blóð-
ugum byltingatímum.
Hvorki heit trú eða vernd
heimilisins gat stutt Snorra. Sam-
tíðin var „milli trúa“, og ástamál
Snorra efldu ekki heimilisfriðinn.
Plann giftir sig tvisvar til fjár,
en bestu þroskaárin (28—45 ald-
ursárin) er hann ókvæntur í
Reykholti og á börn við mörgum
konum. Sambúð þeirra líklega
ekki verið friðvænleg. Börn
Snorra voru hvert öðru óstýrilát-
ari og erfiðari í skapi. Urðu þau
honum löngum til vandræða og
skapraunar, enda auðséð af mörg-
1---------------------------------
syðst. f daglegu tali er nú jafnan
átt við Vestur-Spitsbergen, enda
er Vestur-Spitsbergen meginland-
ið. — Spitsbergen er samvaxið,
íjöllótt hálendi. Fjöllin eru flest
strýtumynduð (þar af nafnið),
svipuð Baulu á fslandi, vanalega
10—1200 metra há. Hæsta fjall
1730 m. Hálendið er að mestu
hulið samanhangandi mörg hundr-
uð metra þykkri jökulbreiðu.
Margir firðir og víkur skerast inn
í ströndina, einkum að vestan og
norðan. Á vesturströndinni eru
þessir helstir: syðst Bellsound1),
þá ísafjörðurinn, sem er lang-
stærstur allra fjarða þar, og nyrst
Konungsfjörður (Kings bay). Að
norðan skerast og inn langir firð-
ir. Upp frá fjörðum ganga inn í
landið dalir. Falla ár eftir þeim,
sem vanalega eru litlar. Undir-
lendi er lítið, aðallega strandleng-
is, alt að mílu á breidd, og svo dal-
irnir. Meðfram ströndum, þar sem
fjöllin eru að mestu snjólaus á
sumrin, sést lögun fjallanna vel.
Hvassir, molnaðir tindar, brattir
og huldir lausagrjóti að utan, en
rieðst oft stórgrýtisurðir, þar fyr-
ir neðan slétt melholt niður að sjó.
!) Varla getur nokkurt land,
þar sem nöfnin eru svo ósamkynja
sem á Spitsbergen, og er það að
vonum, þar sem svo að segja
flestar Evrópuþjóðir hafa verið
þar og skýrt hver sinn stað.
um dæmum, að hans þáttur í upp-
eldi þeirra hefir ekki verið höfð-
inglegur. í lokaþætti bókarinnar
dregur höf. saman flesta þræðina
í skapgerðarlýsingu og æfisögu
Snorra.
„Á þessari fjölbreyttu öld er
hann fj ölbreyttasti maðurinn.
Auður þessa lífs er furðulegur.
pað er eins og nomirnar hafi
kepst hvei' við aðra yfir vöggu
hans að velja úr andlegum og ver-
aldlegum fjársjóðum þjóðar hans
og samtíðai' handa honum. Kyn
Sturlu og Guðnýjar, höfðingja-
ætt, skáldaætt, ætt Egils og
Snorra goða, í einu forngöfug ætt,
og þó ungur og framgjam kné-
runnur, fóstur Jóns Loftssonar,
menning Oddaverja, nágrenni við
Skálholt og Hruna, ríki Mýra-
manna, Tungu-Odds, Hafliða Más-
sonar, Snorrunga, fé Bersa auðga
og Kolskeggs auðga, meiri auður
en nokkur íslendingur hefir átt,
fyr eða síðar, úrval úr íslenskum
höfuðbólum, Borg, Svignaskarð,
Brautarholt, Bessastaðir, Stafa-
holt, Reykjaholt, lögsaga á al-
þingi, lends manns réttur í Nor-
egi, gjafir og vinátta erlendi’a
þjóðhöfðingja, metorð og mág-
semdir, mannfjöldi og þingríki,
skáldgáfa og skáldfrægð, vísinda-
menska, fróðleikur, list, full afrek
í öllum íslenskum þjóðfræðum —
— fylsta samræmi sanninda og
skemtunar, frægastur höfundur
þjóðarinnar, fyr og síðar.
Sumarið á Spitsbergen er of
stutt til þess að nokkuð verulegt
geti þiðnað af þeim hinum miklu
landþökum af ís; þar sem árlega
bætist nokkuð við af snjó, mundi
landið löngu alhulið ís væri eigi
annað sem gerði. þungi þessa
volduga jökulhjálms veldurnefni-
lega því, að ísbreiðan tekur að
,renna‘ eða mjakast niður á við. —
þangað sem mótstaðan er minst,
þ. e. niður dalina, og myndast á
þann hátt skriðjöklarnir, sem líkt
og breiðar tungur liggja niður í
hvern dalbotn og oft langt új í
firði. Eru skriðjöklarnir oft alt að
30—50 metra háir yfir sjó. Er þó
oft ekki nema sjötti hluti upp úr
sjó. En svo eru firðirnir djúpir
hið innra, að jökulsporðurinn er á
floti. Á sumrin brotna síðan stór-
ar spildur af jöklinum, verður það
með heljardrunum, braki og
dyríkjum, svo undir tekur í land-
inu, og manni dettur helst í hug
heimsendir, svo er brakið mikið.
Isinn sem losnar, rekur ætíð út úr
fjörðunum að vestanverðu, en
stundum standa stór ísbjörg á
grunní alt sumarið í fjarðar-
mynni. — þannig leysir snjóinn á
Spitsbergen, og má náttúran heita
hvergi ráðalaus. Er það náttúru-
fyrirbrigði þegar jökullinn brotn-
ar og gerir hafrót á fjörðunum,
svo stórfenglegt og hrífandi, að
enginn gleymir sem séð hefir.
Loftslag er miklu hlýrra á
Örlögin gáfu og buðu. Og Snorri
tók við. Hann lagði engin bönd á
sig. Hann tók við og rétti sífelt
út hendumar eftir meiru. En jafn-
vel valdi örlaganna eru takmörk
sett. þau geta ekki rofið einföld-
ustu og dýpstu lög sálarlífsins.
þau geta gefið allan auð, en ekki
um leið þann styrk, sem í fátækt-
inni er fólginn. þau geta leyft að
kjósa alt. En þá verður sá sem
kýs að taka afleiðingunum af að
kjósa alt — af því að velja ekki
um. Alt sem Snorra skortir, er
skortur á takmörkum, skortur á
fátækt. — — — þannig missir
hann margs í lífinu. Hann nær
metorðum meir en völdum. Hann
fær bandamenn en ekki vini. Hann
eignast margar frillur en kvænist
ekki, nema til fjár, mörg börn en
ekki föðurást“ (260).
þannig var ætt, uppeldi, æfi og
örlög hins frægasta íslendings.
þeir kaflar bókarinnar, sem
fjalla um sagnaritun Islendinga á
12. og 13. öldinni, eru nokkru
erfiðari viðfangs, heldur en æfi-
saga Snorra. þar verður að meta
og bera saman hinar ýmsu heim-
ildir, handrit og kenningar við-
víkjandi fræðimensku hans. En í
þeim köflunum eru líka margar
þær athuganir, sem þungvægastar
munu reynast í allri bókinni.
Höf. rekur til rótar uppruna
sagnaritunar á íslandi. það var
mei'kilegt fyrirbrigði, því að á
þeim tíma voru hvergi til í Evrópu
# -
Spitsbergen en nokkurstaðar ann-
arstaðar jafnnorðarlega, og búast
mætti við eftir hnattstöðu. þessu
veldur Golfstraumurinn. Svo sem
kunnugt er klofnar hann um ís-
land, þó megin hans haldi sunnan
landsins, heldur síðan norðaustur
milli íslands og Noregs, og alla
leið norður að vesturströndum
Spitsbergen. Hann veldur því að
auður er sjór til Spitsbergen frá
því í byrjun maí og þangað til í
október—nóvember, og ennfremur
að ísinn fyrir vesturströndinni á
vetrum er vanalegar landís en rek-
ís. Megnið af þeim ís kemur nefni-
lega að austan og sunnan fyrir
Spitsbergen, og lendir inn í Golf-
strauminn vestan Spitsbergen, og
rekur með honum norður með
vesturströndinni og norður fyrir
Spitsbergen. Iliti sjávarins við
Spitsbergen er á sumrum 5°, en
á vetrum kringum 1°. — Hinn
góði gestur veldur nú því, að bæði
menn og skepnur geta lifað á
Spitsbergen, ekki síður en á Is-
landi. Verðum vér að fara 10 br.-
gráðum sunnar alstaðar annars-
staðar á hnettinum til að komast
í sama loftslag og á Spitsbergen
er. Meðalhiti ársins er h~ 5° C.
Kaldast er í febrúar vanal. (með-
alhiti —T7 20° , heitast í júlí (með-
alhiti -f 5°). Júní, júlí og ágúst-
mánuðir eru frostlausir. Mestur
kuldi í Kingsbay veturinn 1919—
20 var -l 32° í lok desember. Ann-
nokkrar aðrar þjóðlegar bókment-
ir. Allstaðar annarsstaðar þrýsti
kirkjan rithöfundunum til að rita
máli Rómverja, sem þá lifði ekki
lengur á vörum nokkurrar þjóð-
ar. Að rita á móðurmálinu, og að
rita jafn vel og íslendingar gerðu
þá, er eitt af mestu afreksverkum
norrænu þjóðanna. Hefir því stór-
virki eigi verið haldið á lofti sem
skyldi, af því að smáþjóð átti í
hlut.
það er einkennilegt samræmi, að
hin fyrstu og frægustu rit á
grískri tungu urðu til í nýlendum
Grikkja, alveg eins og ísland varð
sögumóðir Norðurlanda. Höf.
kemur með skýringu á þessari
staðreynd, sem er einföld en senni-
leg. Sagnalistin þróast í nýlendun-
um, af því að endurminningarnar
um átthagana og viðburði þar
verða strax að sögu, sem haldið er
í heiðri af virðingu fyrir gamla
ættlandinu. Síðan kemur skemt-
anaþörfin. Sögur eni sagðar í
veislum og á mannamótum. það
er þroskaðri hluti þjóðarinnar
sem á við þau kjör að búa að geta
notið þessarar andlegu nautnar. I
meðförunum skapar smekkur
sögumanns og tilheyrenda hið
glæsilega, einfalda og ljósa form.
Á þessum grundvelli byggist síð-
an sagnaritunin. Brautryðjand-
inn, Ari fróði, er afbrigða vísinda-
maður. Setur sannleikann hæst.
En hann er meira en vísindamað-
ur. Listin, sem blómgast alt í
kringum hann í meðferð hinna
þjóðlegu fræða, hefir áhrif á efn-
ismeðferð hans. Listin er tekin til
greina. þessi tvöfalda framþróun,
vísinda og lista, heldur áfram, uns
hámarki samruna og samræmis
er náð í sagnaritun Snorra Sturlu-
sonar. Eftir hans daga byrjar
hnignun beggja stefnanna og síð-
an myrkur kaþólsku aldanna.
Á fleiri en einum stað í bók Sig.
Nordals er auðséð að hann ber
litla virðingu fyrir allmiklu af
hinu svonefnda „vísindalega“
sagnfræðahröngli, sem svo mikið
hefir borið á í bókagerð íslend-
inga, þar sem listin er fyrirlitin
og skilningur á mönnum og við-
burðum talið ósamboðið fræði-
menskunni. Slíkar bækur leggja
gáfumenn landsins á hilluna um
leið og þær koma inn úr dyrun-
um, og láta þær bíða dánarupp-
boðsins.
Bók Sig. Nordals er meira en
um Snorra Sturluson. Hún er sjálf
áframhald í nýjum stíl á stefnu
hins mikla sagnaritara, að sam-
eina vísindi og list. Hinn fræðilegi
hluti bókarinnar hefir áður staðist
eldraun sérfræðisdóms (Um sögu
Ólafs helga). Um hina hliðina,
listgildið, munu leikmenn fremur
þora að mynda sér ákveðna dóma.
Dæmi þau, sem valin eru hér að
framan, gefa nokkra bendingu í
þá átt. Stíll Sig. Nordals er ein-
faldur og tildurlaus. Skilningurinn
á skapgerð og áhrifum á lundar-
ars komst mælirinn köldustu mán-
uðina sjaldan upp fyrir h- 25°, og
oft niður í -7— 10° 0g jafnvel 0°
einu sinni. Heitast á sumrin verð-
ur -f- 15°. (Eg mældi einu sinni
+ 25° móti sól kl. 12 um nótt.)
Úrkoma er því nær eingöngu
snjór. Á sumrum rignir þó stund-
um, en sjaldan á vetrum. Snjór á
láglendi er oft lítill, ekki meir en
hén á landi. Leggur vanalega í
logni og skefur síðan burt. Hríð-
arbyl gerði tvisvar sinnum vetur-
inn sem eg var nyrðra, stóð í 3
daga í hvort sinn. Veðrátta lands-
ins er viðurkend fyrir heilnæmi
sitt. Loftið er hreint og tært. Sótt-
kveikjur eru tæpast til ennþá á
Spitsbergen. Manni finst fyrst
loftið líkt og „skera“ öndunarfær-
in, ef svo mætti segja, svo er það
hreint eða ryklaust. Fá menn
vanalega kvef nokkra daga fyrst
eftir að komið er norður, en síð-
an tæpast söguna meir. Og líkt
fanst mér sem eg kæmi inn í þef-
illa, loftlausa baðstofu, ef eg kom
frá Spitsbergen til bæjanna aftur.
— Vikum saman á vetrum og
sumrum er hvítalogn og skýlaus
himinn. Engan mann heyrði eg
nokkurntíma kvarta um kulda, og
sjálfum fanst mér veðráttan
himnesk hjá þeirri íslensku. Ein-
kennileg mundi mörgum þykja
skifting dags og nætur þar. Heim-
skautanóttin ríkir í rúma 2 mán.,
desember og janúar. Eru þá eng-