Tíminn - 09.04.1921, Page 3

T 1 M I N N
45
væri fróðlegt að vita, hvað mikið
af bankaskuldum kaupmanna hér
á landi eru betur trygðar heidur
en 20 þús. kr. verslunarskuld, sem
helmingur bænda í heilli sýslu á-
byrgjast sameiginlega. petta fé-
lag hefir verið tekið til dæmis, af
því að sögur hafa gengið hér í
bænum um, að það væri verst
stætt af öllum sambandsdeildun-
um.
Fyrir þá menn, sem fremur vilj a
trúa því, sem satt er en ósatt,
ættu rök þau, sem hér hafa verið
færð fram, að vera viðunanleg
skýring í fjárhagsmáli sambands-
félaganna. Fyrst af öliu er að líta
á það, að þessi félög binda aðeins
lítinn hluta af veltufé landsins. Sá
banki, sem þau skifta við hér á
landi, er í stöðugum uppgangi, en
aðalbanki fiskkaupmannanna er
lamaður, svo að þjóðinni allri er
mein að. Sá banki, sem sambands-
félögin skifta við, gefur þeim, eft-
ir að hafa kynt sér ársyfirlit um
fjárhag þein-a, vottorð, sem flest-
um andstæðingum félaganna
myndi þykja ærið glæsilegt, ef
einhver þeirra ætti í hlut. Áður
hefir verið minst á skoðun helsta
kaupmannamálgagnsins. það hefir
við nánari athugun fallið gersam-
lega frá árásum í þessu efni.
Væntanlega sér„íslendingur“á Ak-
ureyri sóma sinn í að fara í slóð
Mbl. líka í þessu efni. Sambandinu
og deildum þess verður áreiðan-
lega enginn bagi að árásum þess-
um. þvert á móti hljóta þær að
verða til eflingar. Ef einhverjir
félagsmenn í sambandskaupfélagi
eru hræddir við fjárhaginn, þá er
þeim opin leið að ganga úr félag-
inu. Sama gildir um einstök kaup-
félög. þau geta ofur-auðveldlega
gengið úr Sambandinu, ef þau eru
hrædd. þau geta þá aftur komist
að kjötkötlunum hjá stórkaup-
mönnunum. Sambandið kærir sig
ekki um að vaxa hraðara heldur
en menning fólksins. Starf þess er
bygt á tiltrú og að vinna almenn-
ingi gagn. Ef einstaklingur eða
félag hefir slæðst inn í Samband-
ið, án þess að eiga þar heima, þá
eru opnar dyrnar út aftur í Para-
dís frelsisins — til milliliðanna.
J. J.
-----o----
Gæftaleysið sama heldur enn á-
fram fyrir báta, og horfir til
hinna mestu vandræða. Aftur á
móti hafa margir botnvöi’pung-
anna komið inn með um það bil
meðalafla. Er mikill fiskur sagður
á miðunum.
VI.
Sé nú litið yfir þessi 10 mál, og
þau eru tekin sem sýnishorn af
handa hófi, sést, í hvílíkan vanda
J. M. steypti sér með því að
mynda stjómina þannig, að vilja
styðjast jöfnum höndum við þá
aðila, sem vinna að almennings-
heill, og hina, sem út í ystu æsar
fylgja síngirnisstefnunni. Afleið-
ingin hefir órðið sú, að stjórnin
hefir jafnan orðið að rífa niður
með annari hendi, það sem hin
höndin hafði til vegar komið.
Dæmið um þingvöll, þar sem um-
boðsmanni ríkisvaldsins er falið
að láta lögbrotin ekki óátalin, er
sýnishorn af þessari stjórnar-
stefnu. Fyrir bannmenn er það
gert, að lofa að áfrýja kassadóm
Blöndals, takmarka misnotkun
læknavínsins, og hindra óreglu á
þingvöllum. Fyrir Mbl.menn er
kassamálinu ekki áfrýjað, reglu-
gerðin um læknavínið látin vera
dauður bókstafur, og hinn sykur-
sjúki Havsteen látinn óáreittur
með vínbirgðir sínar frá þingvöll-
um. Á verslunársviðinu gætir hins
sama. Vegna almenningsheilla eru
sett innflutningshöft, gerðar ráð-
stafanir móti fellishættu, komið á
skömtun. En þegar kaupmenn og
bakarar rísa upp af síngjörnum
ástæðum, og láta aðgerðir stjórn-
arinnar ekki óátaldar, þá er hlaup-
ið frá öllu saman. Sparnaður er
framkvæmdur í skiftum við lægst
launuðu starfsmenn þjóðarinnar,
en sukkað með fé í humbugs-
veisluviðbúnað og tildurssendi-
menn erlendis. Lögráðunautur
Jóns þorlákssonar úr fossanefnd
er látinn skinna upp á verk Sveins
í Firði. Tilgangurinn er að gera
eitthvað fyrir alla, þó að eng-
inn verði ánægður. það er sama
stjórnarstefnan og kemur fram
hjá sumum góðlyndum, gestrisn-
um bændum, sem ekki átelja þó
að heldri menn ríði utan götu yfir
völlinn, eða sleppi hestunum í tún-
ið rétt fyrir sláttinn. Hjartagæsk-
an verður skörungsskapnum yfir-
sterkari.
VII.
Stjórnarstefna J. M. leiðir til
þess, að framkvæmdalíf landsins
er að falla í rústir. Hálfar hug-
sjónir og hálf orð hafa fætt af sér
hálf verk, hálfan áhuga, hálfan
trúnað. Öll þessi hálfvelgja hefir
skapað alment virðingarleysi fyr-
ir stjórn landsins og gerðum henn-
ar. Sú trú hefir komist á, að ef
ir sennilega komið að gagni ein-
hverjum þeim kaupmönnum, sem
skifta við bankann, og sífelt eru í
vandræðum með yfirfærslur. Og
þrátt fyrir ilt árferði, skuldaði
Sambandið, með meginið af allri
sveitaverslun landsins á herðum
sér, banka sínum ekki helming al'
því, sem einn sæmilegur fisk- eða
síldarkaupmaður telur sér skap-
legt að skulda í bönkum nú um
þessar mundir.
Að skuldir Sambandsins eru svo
litlar, stafar vitanlega fyrst og
fremst af því, að bæði fram-
kvæmdarstjórinn og kaupfélags-
stjórarnir í hinum mörgu deildum
þess fara varlega að, enda félags-
menn sjálfir á verði um að stofna
ekki til óþarfra skulda.
Til frekari skýringar má nefna
eitt dæmi. Ungt kaupfélag í Sam-
bandinu nær yfir hálfa sýslu. í því
eru því nær allir búandi menn á
því svæði, vel efnum búnir, eftir
því sem gerist hér á landi. Meðal
annars mikið af óðalsbændum,
sem eiga jarðir sínar óveðsettar.
Velta þessa félags var c. 400 þús-
und. Um áramót voru útistand-
andi skuldir þess 20 þús. kr. þetta
er gott sýnishorn af ástandinu.
það var óvenjulega miklum erfið-
leikum bundið fyrir bændur að
vera skuldlausir um áramótin síð-
ustu. Kaup verkafólks og útlenda
varan á hámarki, en íslenskar af-
urðir fallandi. Samt eru saman-
lagðar skuldir hálfrar sýslu ekki
nema þetta. Margar slíkar upp-
hæðir eru dropi í hafinu í saman-
burði við þær stór-upphæðir, sem
togarafélögin, og síldar- og fisk-
spekúlantarnir skulda utan lands
og innan.
VI.
Að síðustu nokkur orð um ör-
uggleika sambandsdeildanna gagn-
vart lánsstofnunum. Fyrst binda
félögin tiltölulega lítið af veltufé
bankanna, borið saman við sjávar-
útveginn. þau eru fremur veitandi
en þiggjandi um „valútu“ erlend-
is. Framleiðslan í sveitunum er ör-
uggasti atvinnuvegur landsins.
Lán til þessara félaga eru yfirleitt
ekki bundin nema í nauðsynja-
vöru handa félagsmönnum. Og
gagnvart lánsstofnunum eru lán
þessi trygð með sameiginlegri á-
byrgð allra félagsmanna. Af þessu
leiðir það, að Sambandið og deild-
ir þess eru ákjósanlegustu lántak-
endur fyrir banka hér á landi.
Veita besta tryggingu fyrir að féð
sé notað til þjóðnýtra hluta, og
öruggast veð fyrir láninu. það
að byrja sem fyrst, hefði helst átt
að vera byrjaður á því nú þegar
fyrir nokkrum árum. þó að nú séu
erfiðir tímar, ætti bankinn bráð-
lega að geta einhverju áorkað til
bóta frá því sem nú er. Sérstak-
lega er ástæða til að hafa það í
huga, að einmitt þegar fer að rofa
til eftir fjármálakreppur líkar
þeirri, sem nú á sér stað, koma oft
góðir tímar í'yrir veðlánsstofnan-
ir, jafnvel áður en rætist fram úr
fjármálavandræðunum alment. þá
koma oft tímabil, er peningamenn
hræðast allar „spekulationir“,
fara óvenjulega varlega með fé
sitt og hugsa mest ’um að koma
því fyrir á sem allra tryggastan
hátt, þótt vextirnir séu tiltölulega
lágir. Vaxtabréf vel trygðrar veð-
lánsstofnunar verða þá oft fyrst
fyrir, ef stofnunin er þegar orðin
kunn og viðurkend að vera örugg.
Sölu vaxtabréfa til útlanda er
varla hægt að gera ráð fyrir fyrst
um sinn. En því lengur sem bank-
inn hefir starfað innanlands, þeg-
ar rýmkast um peningamálin í
öðrum löndum, því meiri von er til
að hægt verði að selja þau á er-
lendum markaði þegar þar að
kemur.
Starfsemi bankans verður að
sjálfsögðu ekki umfangsmikil
fyrst um sinn, aðallega framhald
af veðdeild Landsbankans,, en
reynt að auka starfsemina með
nýjum aðferðum, svo ört sem unt
verður. Til þess að komast hjá
miklum kostnaði við starfræksl-
una meðan bankinn er á þessu til-
raunastigi, getur hann verið í
sambandi við Landsbankann.
Bankastjórn getur verið skipuð
einum bankastjóra, auk tveggja
af bankastjórum Landsbankans,
er gengdu því starfi fyrir litla
aukaþóknun í viðbót við laun sín
sem Landsbankastjórar. Af-
greiðslur bankans geta farið
fram í afgreiðslustofum Lands-
bankans, eins og verið hefir um
veðdeildina, og án aukningar á
starfsfólki. Á þennan hátt verður
aukinn kostnaður við stofnun
bankans ekki tilfinnanlegur fyrst
um sinn, en sambandinu við
Landsbankann má slíta jafnskjótt
sem bankinn er fær um að standa
alveg á eigin fótum og álitin verð-
ur þörf á að hann verði algjörlega
óháður öðrum stofnunum.
Að sjálfsögðu verður aðalaðset-
ur bankans að vera í Reykjavík.
En til þess að honum takist sem
best að ná til allra landshluta, á
hann að hafa umboðsmenn svo
víða um land sem þörf krefur.
Regluleg útibú yrðu altof dýr, en
umboðsskrifstofur má hafa án
verulegs kostnaðar, er væru milli-
liðir milli bankans og almennings,
bæði um sölu vaxtabréfa og allan
undirbúning undii' lánveitingar,
til hægðarauka fyrir viðskifta-
menn bankans. Sumstaðar hefði
bankinn sinn eigin umboðsmann,
sumstaðar gegndu embættismenn
ríkisins umboðsstörfunum fyrir
hann, eða stofnanir sem áður eru
til, svo sem sparisjóðir út um
land, alt eftir því sem hagar til á
hverjum stað og reynslan sýnir að
kemur að bestum notum. Á þenn-
an hátt ætti bankinn að geta gert
öllum hjeruðum landsins hægt fyr-
ir um viðskifti við hann, án þess
að stofnað verði til verulegs kostn-
aðar.
Einnig er gert ráð fyrir að veð-
lánsfélög megi stofna síðar, ef sú
leið þætti álitleg, þann veg, að fé-
lögin yrðu einskonar deild af
bankanum, eða bankinn sam-
bandsstofnun fyrir félögin. Yfir
höfuð verður að varast að ein-
skorða bankann of mjög við ó-
breytilegt skipulag. Starfræksla
hans verður að vera margbreyti-
leg, ef hann á að geta fullnægt
sanngjörnum kröfum til hinnar
einu fasteignalánsstofnunar í
landinu, og skipulag hans þannig,
að hann geti óhindrað vaxið eftir
þörfunum, og lagað sig jafnóðum
eftir kröfum tímanna“.
* III.
Á þessum grundvelli er frum-
varp það bygt, er þingið hefir nú
til meðferðar. í greinargjörð meiri
hluta nefndarinnar í neðri deild
segii', að nefndin „fái ekki betur
séð en að mjög vel hafi tekist í,
einhverju eigi að koma fram við
stjórn J. M., þá sé eina ráðið að
beita hörku. Undanfarin dæmi
sýna líka, að sérgæðingarnir hafa
haft sín mál fram, brennivínsliðið,
legátaliðið, kaupmannaflokkurinn,
og bakararnir, sem heimtuðu að
eytt skyldi dýrum, erlendum varn-
ingi, svo að þeir hefðu atvinnu.
þetta stjórnarfar skapar alment
áhugaleysi, þróttleysi og aðgerða-
leysi. Landið er að fara á höfuðið,
en ekkert er gert. Jón Magnússon
réttir fram tvær fálrnandi hendur.
Önnur rífur niður það, sem hin
byggir upp. þessi vinnubrögð
gegnsýra þingið. þar hefir ekkert
verið gert, á hálfum þingtímanum,
merkilegra en að skapa nýtt
prestsembætti í Bolungarvík. En
skuldakröfur erlendra ríkja safn-
ast hér fyrir. Engir peningar fást
greiddir erlendis. Atvinnuvegir til
lands og sjávar eru reknir með
tekjuhalla. Stórkostlegt atvinnu-
leysi virðist vera fram undan.
Ekkert sennilegra en að Ameríku-
flutningar byrji að nýju og þús-
und eftir þúsund af starfandi
mönnum þessarar fámennu þjóð-
ar flykkist vestur um haf. En
svefnsýltin heldur áfram að breið-
ast út. Forsjón landsins nær ekki
að sinna öðru en að undirbúa kon-
ungsmóttökurnar á sumri kom-
anda.
VIII.
þennan aðdraganda verða þeir
menn að hafa í huga, sem skilja
vilja þingið í vetur, bæði aðstöðu
þess í stjórnarskiftamálinu og at-
hafnaleysi þess við að leysa úr
málum þeim, sem fyrir liggja.
Stjórnin hafði ekki jákvætt
fylgi nema að nokkru leyti frá í
fyrra. Framsóknarfl. hafði lýst
yfir, að hann léti stjórn J. M.
hlutlausa fram til næsta þings.
Litlu síðar komst upp um brögð
M. G. Hann hafði talið sig lausan
við Mbl., eiginlega heimastjómar-
menn. En eftir að hann var orð-
inn ráðherra, birti G. Sv. skjal frá
tímenningunum, þar sem þeir
lýstu yfir samheldi sínu. M. G.
var einn af þeim, sem ritað höfðu
undir skjalið. Mbl. gekst hrein-
lega við Magnúsi og þóttist hróð-
ugt af. J. M. lét sem sér kæmi yfir-
lýsing þess mjög á óvart, og að
hann hefði aldrei tekið M. G. í
ráðuneytið, ef hann hefði vitað
um skjal þetta og sambönd fjár-
málaráðherrans. Að vísu efa
kunnugir menn nú, að J. M. hafi
mælt hér af heilindum. En atvik
þetta spilti fyrir þeim félögum,
hvernig sem á var litið.
höfuðatriðum, að laga fyrirkomu-
lagið eftir íslenskum þörfum og
staðháttum“. Flestir þingmenn
munu og líta svo á, eftir því sem
heyrst hefir, að frumvarpið sé vel
úr garði gert og að eigi verði bent
á annað fyrirkomulag, er væri á-
litlegra til góðs árangurs en það,
sem frumvarpið gerir ráð fyrir.
Má því vænta þess, að þingið ráði
málinu til lykta nú þegar, svo að
þessi margþráða tilraun til að
koma upp sæmilegri fasteigna-
lánsstofnun, komist til fram-
kvæmda án frekari dráttar. Ekki
síst þar sem veðbankanum verður
þann veg fyrirkomið fyrst um
sinn, að aukinn kostnaður við
stofnun hans og starfrækslu verð-
ur ekki teljandi, svo að lítið er
lagt í sölurnar, jafnvel þótt svo
færi, að árangurinn af starfsemi
bankans yrði minni en menn gera
sér von um.
Eftir kröfum undanfarandi
þinga um bráðar framkvæmdir í
þessu efni, er ótrúlegt annað en
að málið nái fram að ganga á
þessu þingi. Forsætisráðherra gat
þess að vísu nú fyrir stuttu á
þingfundi, að það væri farið að
tíðkast á seinni árum, að alþingi
hegðaði sér líkt og keipóttir
krakkar gera, það heimtaði undir-
búning hinna og þessara mála og
skjótar framkvæmdir, en svo
þegar málin væru lögð fyrir þing-
ið, undirbúin, og ekki vantaði ann-
það var sjálfsögð skylda J. M.
nú í þingbyrjun, að leita trausts,
þar sem svo illa var í garðinn bú-
ið. En hann varaðist að gera það.
Honum hefir verið ljóst, að sam-
eiginlega höfðu ráðherrarnir mjög
lítið fylgi. Hver af þeim þremur
hafði nokkra kunningja, fremur
en flokksmenn. Slíkir menn gátu
orðið tregir til að vera með van-
trausti á alla stjórnina, þótt þeir
væru ófáanlegir til að veita henni
allri traustsyfirlýsingu. Svo var
og komið um stjórnarflokkinn, að
hann var eiginlega leystur upp.
Atvinnumálaráðheirann einn í
neðri deild. Fáeinir heimastjórn-
armenn eftir í lávarðastofunni, en
trúleysið á flokkinn var svo mik-
ið, að fundir voru lagðir niður.
þegar sýnt var, að J. M. vildi
ekki biðja um traust, afréði sjálf-
stæðisflokkurinn að bera fram
vantraust í neðri deild. Ekki svo
mjög til að fella stjórnina, heldur
fyrst og fremst til að vita, hvort
hún væri í raun og veru þingræð-
isstjórn. Umræður urðu langar og
mjög á dreif, því af mörgu var að
taka um aðfinslurnar. Snemma
undir umræðunum kom það í ljós,
að annar, ef ekki báðir af með
stjórnendum J. M., þ. e. þeir af
ráðherrunum, sem höfðu atkvæð-
isrétt, ætluðu að greiða atkvæði
móti vantrausti, og þar með dæma
um eigin verðleika, og í sök þeirra
sjálfra. þótti þá þegar sýnt að
stjórnin ætlaði að neyta allra
bragða til að sitja.
En jafnvel þetta var ekki nóg.
Stjórnin vildi ekki fá glöggan úr-
skurð um málið, heldur re'yna að
svæfa vantraustið með dagskrá.
Helsti maður Mbl.fl., Jón þorláks-
son, bar hana fram.
Til að skilja, hversvegna stjórn-
in treystist ekki til að fella van-
traustið, verður að líta á það, að
helmingur deildarinnar, að frá-
töldum P. J. og M. G., var hrein-
lega mótfallinn stjórninni, þ. e.
með vantrausti. Hinn helmingur-
inn var tvískiftur. Sumir þeirra,
á að giska 4—5 menn, hefðu fús-
lega greitt atkvæði með trausti
handa allri stjórninni. Hinir vildu
ekki traust og ekki vantraust, og
lágu til þess margar ástæður. Sum-
ir voru kunningjar eins eða
tveggja af ráðherrunum. Sumir
vildu smábreytingu á stjóminni.
Menn eins og Jón þorláksson, Ein-
ar þorgilsson, Proppé o. fl. fyltu
þennan flokk. þeir munu hafa lit-
ið svo á, að P. J. gerðist nú aldur-
hniginn og að einh y n’ þeirra væri
vel settur í sæti hars. Umtal var
að en samþykki þess, þá væri kom-
ið annað hljóð í strokkinn, þingið
vildi slá öllu á frest og eyða öllum
frekari aðgerðum. Veðbankamálið
er vel fallið til að leiða það í ljós,
hve mikið er hæft í þessum ásök-
unum á þingið. Nokkuð hafa þær
við að styðjast. Á það bendir að
minsta kosti það, að sumir þing-
menn, þó að þeii' séu vonandi ekki
margir, vilja nú koma í veg fyrir
að nokkuð verði aðhafst um stofn-
un veðbankans. Ástæður þeirra
eru þær sömu, sem ávalt eru á
hraðbergi, þegar menn vilja eyða
þeim málum, er aðrir telja fram-
faramál, að tímarnir séu óhentug-
ir. En hvenær koma þeir tímar,
er slíkir menn telja hentuga til
framkvæmda þjóðnýtra framfara-
mála? Ef stofnun veðbanka hér á
landi á að dragast þar til þeir
tímar renna upp, verða bændur og
aðrir fasteignaeigendur í landinu
sjálfsagt að búa sig undir langa
bið þar til viðunandi veðlánsstofn-
un verður komið á fót.
*
----o-----
Danskt herskip, „Fylla“, kom
hingað til lands fyrir nokkru og á
að reka landhelgisgæslu. Kom í
fyrstu ferðinni með átta botn-
vörpunga, sem það hafði staðið að
ólöglegri veiði. „Fylla“ er að mun
stærra skip en Fálkinn.
----o-----