Tíminn - 21.01.1922, Síða 1

©Jaíbferi
Cimans er 5 t g u r g e i r 5 r i & 1
r i f s f o n, Sambanösþúsinu,
Hcyfjamf.
VI. ár.
t
Pétur Jónsson
atvinnumálaráðherra og formaður
Sambands íslenskra Samvinnufé-
laga andaðist á heimili sínu hér
í bænum í gærmorgun. Verður
hans minst í næsta blaði.
---o-
r
Islandsbanka-
fundurinn
10. desember 1921.
Eftir Lárus H. Bjarnason
hæstaréttardómara.
Eins og sjá má á 35. gr. i'eglu-
gerðar Islandsbanka, sem prent-
uð var í upphafi gréinar þessar-
ar, þá eiga breytingar á reglu-
gerð bankans óvenjulega erfitt
uppdráttar.
Eigi breytingartillaga að ganga
fram á sama fundi og hún er bor-
in upp, þá verður að minsta kosti
helmingur eigenda að hafa sótt
fundinn (nú 22,500 atkv.),og tveir
þriðjungar greiddra atkvæða að
hafa fylgt henni.
Verði brestur á öðru hvoru, er
tillagan fallin niður í það sinn. En
bera má hana fram á öðrum
fundi, ljái fulltrúaráðið henni
fylgi, og þar getur hún þá geng-
ið fram, hversu fásóttur sem
fundurinn .er, en þá þó því að eins,
að þrír fjórðungar allra greiddra
atkvæða fylgi henni.
En auk þessara skerja, sem alt-
af standa upp úr, hvort sem hátt
eða lágt er í sjó, og auk venju-
legra blindskerja, sem fylgja öll-
um atkvæðagreiðslum á fundum,
þá er í reglugerð bankans,að dæmi
ýmsra annara svokallaðra meiri-
háttar félaga, eitt tvíeggjað
ákvæði, sem eigi hefir altaf ver-
ið notað jafn áferðarfallega. Eg
á við 31. gr. reglugerðarinnar um
að hver hluthafi, sem ætlar að
sækja boðaðan hluthafafund,
verði að útvega sér aðgöngumiða
til fundarins í bankanum 3 vik-
um fyrir fund, og fær miðann,
eftir nýupptekinni venju, því að
eins að hann geri bankanum áð-
ur grein fyrir hlutaeign sinni,
með því að sýna hlutabréf sín.
pó sá eg með þetta farið svo í
sumar, að einn hluthafi fékk að-
göngumiða án þess að sýna hluta-
bréf sín, en hinum var neitað,
nema hann sýndi sín bréf.
Af þessu ákvæði 31. gr. leiðir
það fyrst og fremst, að banka-
stjórninni er ávalt kunnugt um
það, 3 vikum fyrir hvern l'und,
hverjir muni sækja fund, og
getur þess vegna beitt áhrifum
sínum á væntanlega fundarsækj-
endur eftir vild og mætti, svo
sem og mun hafa komið fyrir, þar
á meðal á 17. sept. fundinum.
En nú sækja hluthafar fund-
ina að eins að sáralitlu.leyti sjálf-
ir. Útlendu hluthöfunum er það
jafnvel ómögulegt, og þeir eiga
líklega rúma 4/5 hlutafjárins,
enda er öllum hluthöfum heimilt
að nota umboðsmenn. Og með at-
kvæði útlendu hluthafanna hefir
einn bankastjóranna lengst farið,
og oft alveg opinskátt. Útlendu
hluthafarnir hafa sennilega oft-
ast, ef til vill altaf, leitað banka-
stjórnarinnar af sjálfsdáðum. En
vitanlega er bankastjórninni inn-
an handar, að útvega sér atkvæði
þeirra og jafnvel annara til með-
ferðar, lítist henni ekki á bliku
væntanlegs fundar.
Nú hafði hr. E. Cl., sennilega
af meiri hreinskilni en fegurðar-
tilfinning, látið þau órökstuddu
ummæli fylgja sértillögum mín-
um, sem snertu þó hann sjálfan
og hann vissi að voru jafnframt
að nokkru leyti tillögur forsætis-
ráðherra, að hann væri „ósam-
þykkur tillögum Lárusar H.
Bjarnason(ar).“ Og þykir mér
vert að geta þess í þessu sam-
bandi, að fulltrúaráðið, sem tillög-
urnar veittust eigi síður að en að
hr. E. Cl., fór eigi að dæmi hans.
Að svo vöxnu máli gerði eg mér
ekki miklar vonir um framgang
tillagna minna, síst allra. En við
hinu hefði mátt búast, bæði vegna
undirtekta hr. Andersen og af því
að einn bankastjóranna hafði ver-
ið með í verki um sameiginlegu
tillögurnar, að þær hefðu allar
gengið fram á desemberfundinum.
En það fór nokkuð á annan
veg, og kemur nú hér sagan af
þeim:
Eftir bókstaf bankalaganna og
reglugerðarinnar, átti fulltrúaráð-
ið að vera raunveruleg y f i r-
s t j ó r n bankans. Bankastjórarn-
ir áttu aldrei að annast annað en
„hin daglegu bankastörf“, sbr.
19. gr. reglugerðarinnar. En í
framkvæmdinni urðu þegar þau
hausavíxl á þessu, að fulltrúaráð-
ið fékk lengst af e k k i 1 e y f i
til annars en að undirskrifa
reikninginn og talca við launun-
um. í eitt skifti færðist skörin svo
langt upp í bekkinn, að hlutað-
eigandi ráðherra var látinn bera
fram skýrslu þá til aðalfundar,
er fulltrúaráðið átti að semja um
hag bankans umliðið starfsár, án
þess að fulltrúaráðið vissi nokk-
uð um skýrsluna, sem þó var gef-
in út í hennar nafni. Bankastjórn-
in hafði í því falli einnig tekið
það starf af ráðinu að búa
skýrsluna til, og ekki gefið full-
trúaráðinu kost á að breyta þar
staf eða lestrarmerki.
Aðalástæðan til þessara hausa-
víxla hefir sennilega verið sú, að
fulltrúum (útlendu) hluthafanna
var þegar frá upphafi leyft að
sitja í útlöndum, og þess þó eigi
krafist, að þeir hefðu hér um-
boðsmann. Og svo bættist ofan
á þetta, að alþingi sótti stundum
sína fulltrúa, sinn utan af hverju
landshorni.
N ú átti að reisa fulltrúaráðið
úr niðurlægingarástandi þess, fá
því yfirtökin á taumunum. Varð
því, meðal annars, að áskilja það,
að fulltrúarnir skyldu vera bú-
settir í Reykjavík. En af því að
búast mátti við því, að útlendu
fulltrúarnir mundu amast við bú-
setukröfu hér, var það ráð tekið,
að láta sitja við kröfu um bú-
setu alþingiskjörnu fulltrúanna í
Reylcjavík, en heimta að hinir
fulltrúarnir hefðu hér fasta um-
boðsmenn. þetta var haldið, að
mundi nægja útlendu fulltrúun-
um, enda innan handar að gera
ölíum íulltrúunum sömu skil, ef
ríkissjóður eignaðist helming
hlutafjárins.
Reykjavík, 21. janúar 1922
því urðu hér að lútandi tillög-
ur vorar á þessa leið:
9. brttl.:
„Kjör þingkjörnu fulltrúanna skal
framvegis bundið við búsetu í
Reykjavík. (Hinir aðrir fulltrúar,
sem ekki kýnnu að vera búsettir í
Reykjavík, slculu liafa þar umboðs-
menn, til þess í fjarveru þeirra að
mæta á fulltrúaráðsfundum).“
13. brttl.:
„Fulltrúaráðið heldur fundi sina í
Reykjavík og boðar formaður þá með
þeim fyrirvara, sem liann telur hæfi-
legan. [Fundarboð til fulltrúa, sem
búa utan Rvíkur, má senda umboðs-
mönnum þeirra]."
Upphaf beggja tillagna var
samþykt, en hitt (það sem stend-
ur milli hornklofa) f e 11.
Og fulltrúaráðið þar með
vængstýft.
það er segin saga, hversu áríð-
andi það er, að menn, sem gegna
mikilvægum störfum í þarfir al-
mennings, séu sem sjálfstæðastir,
sem óháðastir öðrum. Eg var upp-
hafsmaður að því, og kom því
inn í stjórnarskrána á sínum
tíma, að umboðsstarfalausir dóm-
arar mættu ekki eiga setu á al-
þingi, og uni því ákvæði vel, eft-
ir að það hefir bitnað á mér
sjálfum. Og nú er það þar að auki
ráðgert í athugasemdum við
Hæstaréttarlagafrumvai’pið, að
dómarar í þeim rétti megi eigi
heldur gefa sig við „launuðum,
föstum störfum utan embættis
síns“. Meðan launin eru lífvæn-
leg, er ekkert við þetta að athuga.
En mér liggur við að segja, að
eigi sé síður ástæða til að hafa
lík ákvæði um aðra starfsmenn
almennings, ekki síst þá, sem
ráða fyrir aðalpeningalindum
landsins. D ó m a r i n n er bund-
inn við gildandi lög, sem margir
þekkja, úrskurður hans nær eigi
nema til málsaðilja einna, og hon-
um er skylt að rökstyðja fyrir al-
menningi jafnvel ómerkilegasta
úrskurð.
En b a n k a s t j ó r i n n er eigi
bundinn við neinar orðaðar regl-
ur um veiting lána og ýmsar aðr-
ar mikilvægar ráðstafanir. Hann
þarf ekki að segja nema „já“ eða
„nei“ og á sjálfur einn dóm um
það, hverju hann vill játa og
hverju neita. Og mistök hans
geta, eins og dæmin sanna, bitn-
að á almenningi, jafnt á óbom-
um sem öldum, geta leitt til dýr-
tíðai' og hruns.
Sennilega hefir eitthvað þessu
líkt vakað fyrir okkur nefndar-
mönnum, sem urðum sammála um
20. breytingartillöguna, og upp-
runalega hljóðaði svo:
„ÍBankastjórarnir mega eigi fást við
stjórnmál. Heldur eigi mega þeir ve.ra
stjórnendur atvinnufélaga",
en síðar var bætt við, til sam-
komulags og í því trausti að sam-
komulag um önnur atriði mundi
verða haldið, þessari setning:
„nema fulltrúaráðið samþykki með
eigi færri en 5 atkvæðum."
Hr. E. Cl. hafði og sjálfur sýnt
það í framkvæmdinni, með því að
segja af sér stjórnarstörfum í
„Isl. steinolíufélaginu“, að hann
kannaðist við réttmæti þessarar
skoðunar. Og hélt eg því fram,
að hann ætti þá einnig að sleppa
stjórnarstörfum í „Eimskipafé-
laginu“, sem, þótt eigi sé litið
lengra en til þess, hversu það
hefir bygt yfir sig á landi, þarf
sennilega engu síður á lánstrausti
að halda, heldur en „Steinolíufé-
lagið“. En við það var eigi kom-
andi.
þegai' eg sá hversu farið hafði
á sept.fundinum um 2 samkomu-
lagsvonir mínar, þótti mér vænt
um að fulltrúaráðið hafði borið
fram tillögu um að nema burtu
viðaukann við upprunalegu tillög-
una, enda var sú tillaga fulltrúa-
ráðsins samþykt. En þá heimtaði
hr. E. Cl. það, sem eftir var af
tillögunni, sérstaklega borið und-
ir atkvæði, og þá kom það „dul-
arfulla fyrirbrigði“ fyrir, að öll
20. breytingartillagan. var f e 1 d,
og það — með 2542 atkv. gegn
1656.
þarf ekki að fara í grafgötur
um það, að bak við — þ a u úrslit
stóð atkvæðaríkur, en sennilega
fullkappsamur, maður.
Nú er bara eftir að vita, hvort
bankastjórarnir eða einhver
þeirra muni nota sér úrslitin til
að bjóða sig fram til þings eða
til að nækjast eftir eða taka við
nýjum eða gömlum stjórnarstörf-
um atvinnufélaga. Síðarnefndu
störfin yrðu a. m. k. sennilega
auðsótt.
þá ætti eigi fremur að þurfa
möi’gum oi’ðum að því að eyða,
hve áríðandi það er, að e n d u r-
s k o ð u n öll sé sem víðtækust,
og að í endurskoðunarsætin velj-
ist sjálfstæðir og að öðru leyti
hæfustu menn. Gildir þetta um-
fram alt um banka, sem almenn-
ingur á hérvistarheill sína undii'
að miklu leyti, og þá eigi síst um
aðalbanka, sem býr við þau kjör
— óvenjuleg meðal annara þjóða,
— að vera hvorttveggja í senn,
seðlabanki og sparisjóður.
En endurskoðuninni við bank-
ann hefir, eins og sennilega víð-
ast annarsstaðar, verið allábóta-
vant. Kemur það aðallega til af
því, að endurskoðunin hefir þar,
sem víðar, aldrei verið
r ö k d æ m, heldur aðallega, ef
ekki eingöngu, snúist um saman-
burð reikningsins við bækur bank-
ans. En slík endurskoðun er ekki
mikilsvirði. Og getur að minsta
kosti engan veginn réttlætt annað
eins vottorð og endurskoðendur
bankans rituðu lengi neðan á
reikningana. Hér dæmi frá 1913:
„Við undirskrifaðir endurskoðunar-
mcnn íslandsbanka höfum yfirfarið
reikning hans að framan fyrir árið
1912 d sama liátt og að undanfömu,
og höfum ekkert fundið við hann að
athuga. Alt hefir verið í sömu ágætu
reglu sem áður, bæði að því er snert-
ir rekstur bankans og stjórn lians
yfirleitt
Aftur á móti er slík endurskoð-
un einkarfallin til þess að vekja
eða viðhalda andvaraleysi hjá
stjórnendunum og eyða árvekni
3. blað
eigendanna. Enda kom það á dag-
inn, þegar árið eftir (1914), að
bankinn hafði beðið mörg hundr-
uð þúsund króna tap á einu ein-
asta félagi (P. J. Th. & Co.), og
urðu endurskoðunarmennirnir þá
að kannast við tjónið.
í skjóli slíkrar skoðunar urðu
2 sameiginlegar tillögur á þessa
leið:
30. brttl.:
„Endurskoðunarmennirnir skulu
vera svo bankafróðir menn, sem kost-
ur ei' á, og mega eigi vera skuld-
skeyttir liankanum á nokkurn hátt“.
32. brttl.:
„Endurskoðunin sé rökdæm (kri-
tisk)“.
En báðar þessar tillögur —
f é 11 u, fyrri tillagan með 2498
atkv. gegn 2000, en hin með —
2916 atkv. gegn 1504.
Eldir hér vonandi fremur efth’
af hugsunarlausu fleipri um, að
endurskoðun sé „bitlingur“, held-
ur en hér kenni ráðríkis reikn-
ingsgj örðarmanna. það ei’ eigi
lengra á að minnast en 7—8 ár,
að einn af yfirmönnum landsins
kallaði í — vitanlega nafnlausri
— blaðagrein endurskoðunarstarf
eins endurskoðunannanns lands-
reikninganna, er hafði haft
óvenjumikið fyrir starfinu, og því
vitanlega var kastað, „bitling“.
En nú situr sá heiðursmaður við
fimmfalt launaða töluendurskoð-
un!
Annars vil eg eigi skilja þessa
atkvæðagreiðslu sem bann við
því, að endurskoðunarmenn megi
vera „sem bankafróðastir“, og því
síður sem kröfu um það, að þeir
eigi ‘ að vera bankanum sem
skuldugastir. Og eigi tel eg held-
ur girt fyrir rökdæma endurskoð-
un með falli 32. brttl.
Að minsta kosti er fjármálaráð-
herrann, sem bankamálin nú yfir-
leitt heyra undir, og margir telja
nú komin á heppilegri hillu en áð-
ur, til allrar hamingju ekki fyrir
sitt leyti bundinn við þessi og
fleiri lík úrslit desemberfundarins.
Áður en eg lýk sögunni af sam-
eiginlegu tillögunum, set eg hér
til fróðleiks þeim, er kynnu vilja
og nenna að athuga bankamál vor,
útdrátt af helstu liðum reikninga
íslandsbanka 1910—20, alla liðina
í þúsundum króna nema „ábata-
hlutann“. Eg get þess jafnframt,
a ð í stuðlinum, sem yfir stend-
ur: „lnnlánsfé“, er auk spari-
sjóðsfjár, fólgið svo kallað
„Hlaupareikningsfé“, og er það
fé sérstaklega tilfært með smáu
letri framar í stuðlinum, a ð í
seðlaveltustuðlinum er fremri,
smærri talan: hámark seðlaveltu
það ár, og a ð ~ í stuðlinum með
yfirskrift: „Erlendir bankar“,
táknar hreinar skuldir bankans,
en -þ hreina inneign.
Ár Innlánsfé Seðlavelta Vixlav Reikn ings- lán Erlendir bankar Ymsir (aðr- ir) skuld- heimtumenn Vara- sjóður Ábatahl. l'ulltr. & frkvstj.
1910 662- 2.697 1.586- 1.117 3.201 1.611 -f- 673 219 Kr. 8.571
1911 742- 3.070 1.701- 1.111 3.246 2.081 ri- 778 266 10.704
1912 861- 3.444 1.751- 1.132 2.936 2.041 ri- 277 299 6.428
1913 1.257- 4.631 2.105- 1.691 3.063 1.925 ri- 714 326 4.285
1914 1.766- 4.766 2.205- 1.613 3.831 2.237 +1.074 376 6.666
1915 2.214- 6.633 3.869- 2.522 4.319 1.859 +3.812 464 13.333
1916 4.134- 11.142 5.200- 3.592 7.806 3.079 +3.358 978 61.305
1917 8.939-18.423 5.432-4.791 17.076 5.664 +1.648 1.320 50.325
1918 8.802- 20.034 . 7.163- 6.334 14.733; 5.375 +4.649 2.476 111.961
1919 10.352- 25.559 11.123-8.649 31.867j 6.581 -F7.110 676 3.793 163.830
1920 10.914-21.462 10.830- 8.586 32.469; 9.251 -f-7.618 2.992 4.000 24.438