Tíminn - 21.01.1922, Blaðsíða 2

10
T I M I N N
pessi skýrsla, sem gefur tilefni
til margra athugana og mér virð-
ist einna líkust mynd af æðaslætti
fárveiks manns, þar sem háir
hnjúkar og djúpar dældir skiftast
á, hún er svo átakanlega vekj-
andi, að eg trúi eigi öðru en að
sigla hefði mátt að miklu leyti
fyrir þá b r o t s j ó a, sem gengu
yfir bankann, og þar af leiðandi
almenning, árin 1919 og 1920, ef
fulltrúaráðinu og endurskoðun-
inni, eða jafnvel öðru hvoru, hefði,
fyrir þann tíma, verið komið fyr-
ir, eitthvað líkt því, sem farið
var fram á á des.fundinum.
Nú er að vísu ekki hægt að
gera það ógert, sem gerðist 1919
og 1920. En eins og tap þeirra ára
varð eftir tapið á P. J. Th. & Co.,
á fárra ára fresti, eins er ekkert
ólíkíegt, að síðar kunni að fara
eitthvað líkt því, sem farið hefir,
ef ekkert verður að gjört, en lát-
ið reka á reiðanum, í því trausti,
að bankastjórnin gæti sín nú
„fyrst í stað“, eins og einn hlut-
hafinn orðaði það við mig ný-
lega.
Næst segir af svokölluðum sér-
tillögum mínum. Framh.
-----o----
Eg ætla ekki að fjölyrða um
það, hvernig fjárhagsástandi
landsins er nú komið, vegna hinn-
ar hóflausu eyðslusemi einstakl-
inga, þings og stjórnar. Orsakast
það mest af heimskulegri fordild
og hégómaskap, sem fylgt hefir
viðurkenningu á fullveldi voru. Á
meðan stóð á baráttunni fyrir
fullveldinu, hafði talsvert verið
slegið á þessa strengi, eftir því
einnig sem útvegurinn óx og
verslunin varð fjörugri og afl-
meiri. Við áttum að sýna hve
miklir menn við værum, með því
að berast mikið á í klæðaburði,
híbýlaprýði o. s. frv., yfir höfuð
apa fjölmennari og ríkari þjóðir,
þó vitanlegt væri, að slíkt gat
ekki orðið hjá okkur annað en
auðvirðilegur uppskafnings- og
spjátrungsháttur. þessi stefna
fékk svo algleymingsbyr undir
báða vængi á stríðsárunum, þeg-
ar einstaklingar, þing 'og stjórn
fengu meira fé til umráða en
nokkru sinni áður.
Eins og við var að búast, hefir
höfuðstaður landsins gengið mjög
á undan í þessu og ótrúlega fljótt
hefir það svo orðið hugsjón
margra landsmanna, að halda sig
vel í mat, drykk og klæðaburði,
en leggja sem minst á sig and-
lega eða líkamlega, og jafnframt
hefir vaxið lítilsvirðing á flestu
því, sem íslenskt er, það orðið
svo auðvirðilegt og ófínt, enda
hafa sveitakarlarnir, sem helst
hafa haldið sínum siðum, óspart
orðið fyrir þessari lítilsvirðingu.
En Adam var ekki lengi í
Paradís. Við höfum, eins og allir
nú vita, vaknað við vondan
draum og séð glögt, að fjárhag-
ur lands og þjóðar rambar á hel-
vítis barmi.
Við verðum að gera okkur það
ljóst, að syndagjöldum þessum
verðum við að ljúka sjálfir, og
dugir því ekki annað en taka
mannlega á móti og reyna að
bjarga því, sem bjargað verður.
Nú verðum við að hefja nýja
efnalega sj álfstæðisbaráttu, sem
vel getur orðið okkur meiri eld-
raun en sú fyrri réttarlega bar-
átta.
Nú getum við ekki deilt við
neinn nema sjálfa okkur. Við
verðum að,hefja baráttuna með
því að leggja fram alla okkar
krafta, alla okkar sjálfsafneitun
og þolgæði.
það lítur út fyrir, að mönnum
sé nú farið að skiljast þetta og
bent hefir verið á ráð til viðreisn-
ar; en það er víst, að hér mun
mikils við þurfa, ef duga skal,
enda mun ekkert eitt ráð duga,
jafnvel þó þjóðráð sé. Við verð-
um að líta alt í kringum okkur
og leita allra ráða, sem nokkur
von er til að bjargað geti, ef við
reynumst menn til að framfylgja
þeim.
Allir verða að leggja sitt fram,
og því mun hér bent á fjögur
ráð, sem virðast mætti, að oss
gæti hjálpað og rétt við þjóðar-
haginn.
1. Sparnaður og sparsemi.
Talsvert hefir verið um sparn-
að rætt á síðustu tímum og mjög
þarfar og viturlegar áminningar
komið fram í þá átt.
Mér dylst ekki, að æskilegast
væri að landsmenn gerðu 'almenn
og öflug samtök með sér, til þess
að takmarka eyðsluna og einkum
til þess að nota sér það sem fram-
leitt er í landinu sjálfu og á þann
hátt takmarka innflutning á út-
lendum vörum; en auðvitað geng
eg út frá því, að þessi samtök
hefðu að markmiði að útrýma al-
veg öllum útlendum óþarfa og
munaðarvörum úr landinu. Eg
hugsa mér þetta sem alsherjar-
félagsskap, sem næði yfir landið
alt.
Til þess að styðja þennan fé-
lagsskap og hafa vit fyrir þeim,
sem vitið vantaði, yrði svo þing
og stjórn að hefta innflutning á
ofangreindum vörum, með ströng-
um innflutningshöftum, enda
væri þeim stranglega framfylgt.
Ef þessi umræddi félagsskapur
næði tilgangi sínum, myndi mað-
ur ekki sjá alla búðarglugga fulla
af óþarfavarningi og enn síður þá
hlægilegu sjón á voru landi, að
konur og karlar vaði snjóinn og
forina í silki og bómullarsokkum
og skjálfi í skjóllausum silki- og
bómullarfatnaði o. s. frv. pessi
hin ytri tignarmerki hins íslenska
uppskaf ningsháttar!
2. Takmörkuð útgjöld ríkissjóðs.
það er öllum augljóst, að tekj-
ur ríkissjóðs myndu rírna mjög
við innflutningshöftin og minni
innflutning á óþarfa varningi,
eins og hér er gert ráð fyrir; yrði
því jafnframt nauðsynlegt að
takmarka útgjöld hans verulega,
enda hafa þau á stríðsárunum
komist í það horf í ýmsum grein-
um, að óhóf má teljast.
Mörg embætti, meira og minna
óþörf, hafa verið stofnuð, og þar
að auki er lakast, að þau hafa
dregið dilk á eftir sér, sem sé
mesta fjölda allvel launaðra
starfsmanna, en útgjöld til þeirra
ganga undir nafninu skrifstofufé,
sem þingið greiðir svo orðalaust,
þó grunur leiki á, að komast
mætti af með minni starfskrafta.
Eg gæti talið upp mörg em-
bætti tilheyrandi umboðsstjórn
landsins, og ennfremur mætti
nefna fleiri einstök embætti, sem
að minsta kosti virðast benda á
eyðslusemi okkar, þó ekki sé
beinlínis sagt, að þau séu óþörf.
pessu skal þó ekki frekar hreyft
í þetta sinn, og víst er um það,
að alþingi hefir ekki tök á að
kynna sér í hvert sinn, hvort em-
bættin séu nauðsynleg — öll ó-
nauðsynleg embætti á að leggja
niður — eða hvorf þeir menn,
sem í þeim sitja, hafa nægilegt
að gera eða kasti eríiði sínu á
starfsmenn sína, sem landið svo
borgar sérstaklega. Við heyrum
oft raddir um, að við höfum alt of
roarga embættismenn og embætti,
og' víst mun eitthvað hæft í því,
og þess vegna nauðsynleg að at-
huga, hvort við getum ekki skip-
að svo okkar opinberu störfum,
að mikið gæti sparast, án þess þó
að ofþyngja neinum.
Við verðum að gæta að því, að
við einar hundrað þús. — tæplega
þó — höfum ekki efni á að
„stássá“ okkur með embættum
og stofnanakrílum af ýmsu tæi,
aðeins til þess að apa eftir fjöl-
mennari þjóðum, hvort sem okk-
ur er það hagkvæmt eða ekki.
Eg býst ekki við að þingið hafi
þekkingu, hug né dug til þess að
lagfæra þetta, nema því sé feng-
in einhver aðstoð í þessu efni, og
dettur mér þá helst í hug sparn-
aðarnefnd, eins og Tíminn hefir
minst á; ætti hún að rannsaka
öll atriði í búskap landsins og
gera rökstuddar tillögur um hag-
kvæmari skipun þessara mála.
Hún ætti einnig að geta gert til-
lögur um margt fleira, t. d. skip-
un skólamála og opinberra stofn-
ana frá hagfræðilegri hlið.
3. Innlend framleiðsla og iðnaður.
Jafnframt því að takmarka inn-
fiutning ónauðsynlegs varnings,
megum við ekki gleyma því, að
auka sem mest alla innlenda
framleiðslu og allan iðnað, sem
hún getur komið af stað; við þurf
um að vinna og nota á hagkvæm-
asta hátt fiskúrganginn og lýsið,
ullina og skinnið, sjóða niður
kjöt og fisk og mjólk o. s. frv.
Til þessara hluta þurfum við
mikið fé; við þurfum einnig mik-
ið fé til þess að notfæra okkur
eitthvað af þeim mikla auði, sem
liggur bundinn í fossaafli lands-
ins. — pað hefir verið þjóðráð
okkar fram að þessum tíma, þeg-
ar okkur hefir vantað fé, að fara
til útlendinga og fá lán hjá þeim
með misjöfnum kjörum, og æðsta
hugsjón margra á síðustu tím-
um hefir verið sú, að lokka hing-
að útlent fjármagn með gæðum
þessa lands; en þetta hvort-
tveggja álít eg mjög tvíeggjað
sverð fyrir okkar unga fullvalda
ríki. — pað er önnur leið, sem
liggur miklu nær og miklu er
heillavænlegri til frambúðar, ef
vit og vilji fylgjast að, en það er:
4. Myndun innlends fjármagns
í stórum stýl.
Nú er svo komið, að aðalfram-
leiðslutækin okkar eru á valdi út-
lendinga, landið nýbúið að taka
lán með ókjörum hjá útlendri
þjóð, og ef við vildum eitthvert
stærra fyrirtæki framkvæma í
bráð, myndum við verða að taka
nýtt ián með ókjörum. Eg vona
því að menn skilji, að myndun
innlends fjármagns er og verður
okkar höfuðbjargráð í framtíð-
inni og eina leiðin til þess að
leggja traustan fjárhagslegan
grundvöll undir hið fullvalda ís-
lenska ríki.
Eg sé í bili ekki nema eina leið
til þess að koma þessu sæmilega
fljótt í framkvæmd, en sú leið er
að lögleiða almennar innlendar
líí- og eliitryggingar.
Eg fyrir mitt leyti er sannfærð-
ur um, að sú leið er vel fær og
myndi fljótlega ná tilgangi sínum,
og vonast eg til að geta bráðlega
gert nánari grein fyrir þeirri
skoðun minni; en hér skal eg að-
eins benda á, að komist þetta 1
framkvæmd, myndi á fáum árum
safnast fyrir stórkostlega mikið
fé, sem nota mætti til allskonar
framfarafyrirtækja; þá myndum
við verða í raun og veru sjálfstæð
þjóð.
Eg veit það vel, að talsvert hef-
ir verið gert á síðustu árum til
þess að stofna innlend trygginga-
félög, og mun þá aðallega hafa
verið litið á þau frá sjónarmiði
einstaklinganna, en ekki á þá hlið
sem að ríkinu veit beinlínis, og
eg hefi þegar minst á, en sú hlið
málsins er engu síður mikilsverð.
pessi félög eru komin á þann
rekspöl, að eg vona að þau verði
aukin og efld eftir því sem kröf-
ur tímans heimta, enda eru þau
alt of smávaxin ennþá til þess að
geta haft veruleg áhrif í því efni
sem fyrir mér vakir.
Eg ætla þá að taka upp í fám
orðum þau bjargráð, sem fyrir
mér vaka, mönnum til athugunar
og umhugsunar:
1. Banna innflutning á óþarfa
og óhófsvörum og takmarka inn-
flutning á þeim vörum, sem við
getum án verið eða framleiddar
eru í landinu sjálfu.
Ennfremur stofna alsherjar
þjóðlegt sparnaðarfélag þessum
lögum til stuðnings.
2. Skipa sparnaðarnefnd til þess
að gera tillögur um takmörkun á
útgjöldum ríkissjóðs og hag-
kvæmari skipun á opinberam
störfum og stofnunum.
3. Auka innlenda framleiðslu og
iðnað, sem frekast má.
4. Gera sem fyrst alvarlegar
ráðstafanir til þess að safna inn-
lendu fjái’magni með lögboðnum,
Komandi ár.
iii.
Stjóm.
þegar rœtt er um stjóm í einhverju landi, er ekki
eingöngu átt við starf landsstjórnarinnar eða ráðherr-
anna. þar koma líka til greina aðrir þættir stjórnar-
valdsins, löggæslan, dómstjórnin, heilbrigðis og kenslu-
málavaldið o. s. frv.
Ef einhvér skynsamur útlendingur kæmi hingað og
rannsakaði stjórnarfar landsins, er fullkomlega víst, að
honum fyndist þjóðinni illa stjórnað, eða öllu heldur að
þjóðin stjómí sjálfri sér illa. Auðvitað koma þar cil
greina mismunandi sjónarmið. En ýmislegt bendir á, að
frá hvaða sjónarmiði sem litið er á stjórn félagsfram-
kvæmdanna í hinu „unga fullvalda riki", þá sé flest af
vanefnum gert.
Menn verða að gera sér ljóst, að tvö eru höfuð-
sjónarmið til að dæma um gildi almennra ráðstafana.
Sumir vilja að þjóðfélagið hlynni sem mest að einhverj-
um fáum útvöldum, þeim ættgöfugu, ríku, vitru, lærðu
eða sterku. Aðrir miða alt við hina mörgu, þótt ekki
séu þeir allir ættstórir, ríkir, gáfaðir, lærðir eða sterkir.
Hinir fyrnefndu liugsa um fámennis, hinir síðari um
fjölmennishaginn. þessar tvær andstæður geta sjaldan
orðið samferða i dómum, um almennar aðgerðir. þeir
menn, sem vinna fyrir fjarlægt takmark og alþjóðarheill,
eru álitnir vargar í véum af þeim mönnum, sem berjast
fyrir augnabliksgengi örlitils minni hluta. Og eins og
að líkindum lætur, eru dýrir dægurflugusigrar hinna
„hepnu“ ekki verðreiknaðir mjög hátt í herbúðum fram-
sýnna manna, sem viija láta félagsframkvæmdirnar miða
að alefling kynþáttarins.
En það mun sönnu næst, að frá hvoru sjónarmið-
inu sem metið er, hinna fáu eða mörgu, hvort sem
miðað er við augnablikssigra eða framtíðargengi, þá hafi
íslandi ekki verið vel stjórnað síðasta mannsaldurinn.
Er þá fyrst að athuga efsta þrepið, ráðherrastjórnina.
Höfuðágalli innlendu stjórnarinnar, deyfð og athafna-
leysi, er afleiðing af hinni gömlu flokkaskipun og nú-
verandi flokksleysi. Gömlu flokkarnir voru miðaðir við
eitt mál, stjórnarformið og viðhorfið gagnvart Dönum.
í sama flokknum voru menn, sem stóðu hver við ann-
ars hlið i þvi eina máli, en áttu annars fátt sameigin-
legt. Báða gömlu flokkana skorti þessvegna alt afl inn
á við. Eitt sinn tókst einni stjórn að sitja fáein ár i
einu, og hrinda nokkrum samstæðum málum i fram-
kvæmd. Síðan tók við ringulreið allra flokka, og þeir
menn áttu hægast með að ná stjórnarvöldum, og halda
þeim til lengdar, sem lofuðu öllu fögru og hvorki gátu
eða vildu efna nema það, sem síst skyldi. En þá niður-
læging stjórnarfarsins, sem þjóðin þekkir nú vel af
reynslu, geta kjósendur eða meiri liluti þeirra engum
um kent nema sjálíum sér. í aðgerðum þings og lands-
stjórnar hafa þeir séð sanna spegilmynd af þreki sínu,
liugsjónum, gáfum og menningu. Engin þjóð er flokks-
laus, nema af því hún er skoðanalaus. Og áhugamála-
og skoðanalaus þjóð getur talið það nokkuð eðlilega
afleiðing eigin tilv.erknaðar, að vera veðsett útlending-
um, meðan foringjar hennar skrýða sjálfa sig tignar-
merkjum.
Umbætur á stjórn landsins eru ekki ltomnar undir
neinu kraítaverki. Dugandi stjórn verður að styðjast við
þróttmikið þing, en þingið við skynsama og óspilta kjós-
endur. Flokkaskipun sú, sem nú er að skapast, er rótt
spor í áttina. Verulegir flokkar, sem vita hvað þeir
vilja, vinna a. m. k. jafnt og stöðugt að sínum áhuga-
málum. Og þar sem hver hópur gætir hagsmuna sinn-
ar stéttar, má gera ráð fyrir, að verðmæti þjóðfélagsins
sé nokkurnveginn varðveitt frá stóróhöppum. En neðan
við hina skipulegu flokka eru nú í öllum löndum fjöl-
margir kjósendur, sem eru eins konar „no man’s land“.
pað er fólk, sem alls ekki ber skynbragð á almenn
mál, og lætur ýmist kaupa sig með fé, eða ginna með
blekkingum við kosningar. Slildr kjósendur eru höfuð-
átumein þingræðisskipulagsins. í skjóli þeirra skapast
oft meiri hluti fyrir óhæfa fulltrúa, þar sem fjármagn
eða ósvífni hafa riðið baggamuninn. Nýlegt dæmi úr
höfuðstaðnum, þar sem efnaður og valdafýkinn maður
vann kosningu með því að draga að sér 2—3 hundruð
skoðanalausa kjósendur, sem smalað var og sóttir i
bifreiðum í lok kjördags. pessir kjósendur bættust ofan
á hinn sanna flokk frambjóðanda, og í skjóli þeirra og
á ábyrgð þeirra, ef um ábyrgð gæti verið að ræða, er
félagsmálum nokkurra þúsunda manna ráðið til i ykta
um mörg ár í anda fámennisstjórnviskunnar.
pessi skoðanalausi atkvæðaher er mikið mein þar
sem flokkar eru sterkir. En i landi með litlum og skipu-
lagslausum flokkum verða þessir menn mikils ráðandi um
stjórnarfarið, og svo hefir v.erið hór á landi hin sið-
ari ár.
Hihir skoðana- og áliugalausu hafa byrjað með að
ráða kosningu allmargra fulltrúa. Og er til þingsins
kom, urðu einmitt slikir fulltrúar hentug verkfæri við
stjórnarmyndun og stjórnarstuðning. Bæði i kjördæm-
um og á þingi verða þessar vanmeta kindur þannig
furðu áhrifamiklar. í skjóli þeirra skapast oftar en
skyldi meiri hlutinn. peir eru siðasta lóðið sem bætt ei'
á vogarskálina. í skjóli þeirra tekst andlegum og sið-
ferðislausum skipbrotsmönnum að höndla völd og nafn-
bætur, og það sem mest tjón er að: Áhrif á félagsmál,
án þess að skilja hvað þeir eru að gera. Vald i þeirra
forsjá, eða þegið af þeim, er voði i óvita höndum.
Ef stjórn almennra mála á Islandi á að verða við-
unanleg frá sjónarmiði alþjóðar, er einkum um tvö úr-
ræði að gera. Annað að flýta sem mest fullmyndun
hinna þriggja þjóðmálaflokka, sem jarðveg hafa til að
þróast hér á landi. Og í öðru lagi, og það er mörgum
sinnum þýðingarmeira atriði en hitt, að bæta uppeldi
og félagslega mentim borgaranna, bæði karla og kvenna,
þvi að þeir eru æðsti dómstóllinn og félagslífið er endur-
skin af einstaklingseiginleikum þeirra.
Hin eplilega flokkamyndun hefir styrkst mikið hin
síðustu missii’i. Valda þvi atburðir úti í heimi, samn-
ingalokin við Dani, og þó einkum framþróun atvinnu-
og fjármúlalífsins hér á landi. par hefir skapast undir-
staða, sem ekki breytist frá degi til dags, eins og stund-
um kom fyrir áður, þegar uppástungur eins og „bræð-
ingurinn" eða „fyrirvarinn" urðu valdandi stundarlöng-
um straumhvörfum í skoðunum landsmanna. Hinsvegar
mætti greiða götu glöggrar flokkamyndunar á ýmsan
hátt, en með engu fremur en að stækka kjördæmin og
beita hlutfallskosningu. pá koma stefnurnar fram frem-
ur en einstaklingsáhrif, ættarfylgi, eða fjármagn. Ef