Tíminn - 21.01.1922, Qupperneq 3

T 1 M I N N
11
almennum innlendum líf- og elli-
tryggingum og endurbótum á
þeim innlendu tryggingum, sem
þegar eru til.
Mér dylst ekki, að mjög reynir
á þrek og þolgæði íslendinga, og
meira en nú um langar aldir, ef
alt þetta á að komast í fram-
kvæmd, og ekki skal lenda við orð-
in tóm; það verður beinlínis að
koma af stað í þessu augnamiði
nýrri þjóðlegri vakningu í lífi ein-
staklinganna og ekki síður í hinu
pólitiska lífi þjóðarinnar.
En eg er svo bjartsýnn, að
þrátt fyrir öll mistök síðustu
tíma og alla þá óhollustu, sem nú
hefir gagnsýrt svo þjóðlíf vort,
þá sé íslendingseblið ennþá svo
heilbrigt og víðsýnt, að vel megi
takast að beina því á rétta braut
aftur.
Guðmundur Guðfinnsson.
----o---
Eftirmæli.
Fyrir nokkrum árum kom eg að
Syðri-Tungu á Tjörnesi i þingeyjar-
sýslu. þar bjuggu ung og efnileg
lijón, Kristján Jóhannesson búfræð-
ingur og Friðfinna Sörensdóttir. Jörð-
in var lítil. Byggingin fremur léleg,
og búið ekki stórt. það var hvers-
dagssaga frumbýlinganna á íslandi.
Eg hafði lengi þekt bóndann. Vissi
að hann hafði frá barnæsku barist
við fátæktina, farið ungur að heim-
an, síðar verið stoð og stytta foreldra
sinna og yngri systkina. Með af-
burðaelju og dugnaði tókst honum
bæði að hlynna að vandamönnum
sínum, kosta sig til náms á búnaðar-
skóla, og safna sér dálítilli byrjun
að bústofni. Vorið 1914 kvæntist hann
Friðfinnu, efnisstúlku 22 ára. Hún
var gáfuleg og góðleg kona. Mér var
sagt að hún væri vel skáldmælt, en
léti litt á því bera. Hefði meiri dóm-
greind heldur en sumir Ijóðasmið-
irnir sem fylla blöð og bækur með
æskutilraunum sínum. Tvö lítil börn
léku sér á baðstofugólfinu, og gam-
almenni vandabundin hjónunum áttu
þar sinn griðastað. það var lika hið
innra gott liversdags heimili í ís-
lenskum sið, þar sem kynslóðin sem
búin var að starfa, og kynslóðin sem
á að erfa landið, lifðu i skjóli ungu
hjónanna, sem gerðu garðinn fræg-
an, og hlífðu jöfnum höndum elli og
æsku.
Stríðstíminn, sem færði flestum
hörmungai', var gæfustund hjón-
anna í Syðri-Tungu. þau byrjuðu bú-
skap 1914. En um haustið 1919 barst,
þangað taugaveikin frá Húsavík. Alt
fullorðna fólkið iagðist veikt, nema
vinnumaður. Eftir alllanga veikinda-
kviðu komst bóndinn á fætur, en
konan lá hættulega veik og systir
hennar. Friðfinna lá allan veturinn
og vorið í eftirstöðvum og afleiðing-
um veikinnar. Var hún flutt á
sjúkrahús, fyrst til Húsavíkur, síðan
til Akureyrar. þá kom inflúensan
norður, sumarið 1920. Friðfinna hafði
])á ekki mótstöðuafl til að standast
nýjan sjúkdóm. Hún andaðist 13.
ágúst þá um sumaiið, frá þrem
börnum, hinu elsta á 5., ]>ví yngsta
á fyrsta ári.
Breytingarnar urðu miklar heima
fyrir. Veikindin liöfðu á margan hátt
gengið nærri heimilinu. Ekkillinn
treysti sér ekki að halda áíram að
búa í Syðri Tungu. Hann fluttist
með börnin sín öll á annað enn
rninna býli þar í sveitinni. þar reyn-
ir hann að veita viðnárn, vegna
þeirra sem e.ftir lifa.
það er nú liðið rneira en ár siðan
Friðfinna dó. Saint er ekki of seint
að minnast hennar. Heimilið í
Syðri Tungu er eitt af ótalmörgum
griðastöðum barna og gamalmenna,
sem hafa verið rofin skyndilega með
dauða annars hvors hjónanna, sem
alt veraldarlán vandarnanna hópsins
lrvildi á. þetta er gamla íslenska
sagan: Hörð barátta í uppvextinum.
Skin og skuggar skiftast á. Samt er
haldið áfram stefnunni, meðan fylk-
ingin er órofin. En alt í einu fellur
móðir eða faðir i valinn. það skarð
verður aldrei bætt, Sá skuggi hverf-
ur aldrei af heimilinu. þá lrættir
framsóknin. þá er fleyinu ekki leng-
ur lagt út á breið og ókunn höf. Um-
hyggjan leitar sér viðfangsefna inn
á við. Börnin sem eftir lifa verða að-
alatriðið. Vegna þeirra er vonað.
Vegna þeirra er líf þeirra sem mest
hafa mist vert þess að því sé lifað.
þingeyinyur.
-----0-----
Orðabálkur,
tvæstæða (-u, -ur?), kvk., tvö-
faldur ís (þannig að ófrosið vatn
er millum íslaganna). Öræfi,
Suðsv.
sjávarskifti, kl. flt., hlið í brim-
garði. Öræfi. Suðursv.
hlið (-s, hlið), kl., — sjávar-
skifti. Öræfi (alg..
stjóragleypa (-u, flt. ekki til ?),
kvk., fiskur (einn), sem dregst
undir eins og rent er færinu, en
síðan verður ekki meira vart í
þeim áróðrinum. Austf.
voðhæfur: voðhæft veður, veð-
ur, sem ekki er hvassara en svo,
að voðum (seglum) má koma við
í því. Eftir manni í Nesjum í
llornaf.
voðhæfur: voðhæft band, band,
sem vinna má úr voð.
skrímulegur,!) (skrímulegri,
skrímulegastur), ]., ryttulegur
(um sauðkind). Suðursv.
vaðglöggur (vaðglöggvari, vað-
glöggvastur? eða -glöggari,
-glöggastur? eða -gleggri, -glegst-
ur?)2); 1., sem er glöggur á að
finna fisk bíta á öngul. Súgf.
vaðglöggur, sem er glöggur að
rekja vað yfir vatnsfall. Ey-
firskt.
veftur (-s eða -ar? flt. ekki
til ?), fyrirvaf: vem illur veftur í
vaðmáli, vera til óleiks: þú ert
hér illur veftur í vaðmáli. Suð-
Ul'SV.
lúður: liggja við lúðurinn, sitja
um að koma vilja sínum fram und
ir eins og færi gefst: þær (kým-
ar) liggja við lúðurinn (þ. e. sitja
um að komast í slægjuna). Suð-
ursv.
cða skrýmulegur?
-) Athuga vei öll myndbrigði orða.
----o-----
Frá útlöndum.
Ákveðið er að á þessu ári verði
stórmiklu landflæmi í Danmörku
varið til þess að stofna smábýli.
Er búist við að hin nýju býli
verði um 825 og auk þess verður
töluverðu landi bætt við um 300
gömul smábýli. Kostnaður ríkis-
sjóðs við þetta er áætlaður um
17 miljónir króna.
— Briand, forsætisráðherra
Frakka, hefir lagt niður völd. Um
240 þingmenn sendu honum á-
skorunarskjal um að gefa ekkert
eftir af kröfum Frakka og breyta
í engu greiðsluskilmálum. Fleira
var og í skjalinu sem stýlað var
gegn samkomulagstillögum Eng-
lendinga. Briand fór þegar til
Parísar og varði gerðir sínar á
þingfundi. Var mjög tekið frammí
fyrir honum. Gekk hann þá af
fundi og beiddist lausnar. Eftir-
maður hans er orðinn Poincaré,
fyrrum forseti Frakklands. En
hingað til hefir það verið siður að
forsetarnir hafa sest í helgan
stein, er þeir létu af forsetastarfi.
Hefir Poincaré verið ákveðinn
andstæðingur Briands og verið að
mun kröfuharðari fyrir Frakka
hönd. Eftir að Poincaré hafði
myndað ráðuneyti sitt átti hann
fund við Lloyd' George. Er mælt
að viðræður þeirra hafi orðið hin-
ar hjartanlegustu. Flest blöð á
Frakklandi taka vel við hinni
nýju stjórn.
— Inflúensan magnast nú aft-
ur utanlands. Á Englandi hefir
hún magnast svo, að ákveðið er
að fresta þingkosning-um sem áttu
að fara fram um miðjan febrúar.
í Stokkhólmi er veikin svo mögn-
uð að talið er að helmingur borg-
arbúa hafi tekið veikina.
— Áður hefir verið sagt frá
því hér í blaðinu hversu mikil
óánægja ríkti í löndum Banda-
manna yfir dómum þeim sem
þjóðverjar hafa dæmt um menn
þá er Bandamenn sökuðu um
hernaðarglæpi. Er langt síðan
Frakkar kölluðu heim fulltrúa
sinn við dóminn. Nú hefir full-
trúaráð Bandamanna ákveðið að
þessir dómar skuli ónýttir, enda
skuli hinir ákærðu verða dregnir
fyrir dóm Bandamanna. þýsku
blöðin lýsa því hins vegar yfir að
engin stjórn geti gengið að slík-
um kröfum.
----o-----
'göorgin etí'ifa
tfUt
„Er það satt að páfarnir hafi altaf
um aldaraðir, stutt furstana í hásæt-
inu? Er það satt, að íurstar og há-
sæt.i falla og fúna, en þjóðin lifir
æfinlega? Er það satt sem biskup-
arnir ykkar segja, að lýðveldið sé
glæpur gegn trúnni?"
það brá fyrir leiftri i augum
Rossis og ræða hans varð ógurlegt
óp.
„Hvað er lýðfrelsi? Lýðfrelsi er
vald scm rýfur alla múra manna í
rnilli. pað er fullkomnun jafnréttis-
ins. „Til komi þitt ríki“ — •—. Lýð-
frelsið er tilraun til að framkvæma
þessa bæn. Lýðfrelsið trúir því að
Guð tali fyrir munn fólksins. Lýð-
fre.lsið kemur á bróðerni meðal mann-
anna. Lýðfrelsið gerir einungis einn
mun manna i milli: góðra manna og
illra, réttlátra og ranglátra, þeirra
sem lilýða boðum Guðs og hinna sem
gera uppreist gegn þeim. þetta e,r
lýðfrelsi. Alt annað er hjátrú og ó-
sannindi."
Fólkið hóf enn fagnaðarópin, en
nú lét ræðumaðurinn ekki stöðvast.
„Hversvegna vill kirkjan ckki við-
urkenna það að iýðfrelsið er í eðli
sínu í samræmi við trúna? Hvers-
vegna vill hún ekki koma auga á
að lýðfrelsið er kristindómur og
kristindómurinn lýðfrelsi, og að sér-
hv.cr sönn skýring annars felur hitt
i sér?
Minnist orða eins hins mcsta landa
okkar:
„Enn eru liendur frelsarans negld-
ar á krossinn, en þá er þær iosna og
hann faðmar að sér gjörvalt mann-
kynið, þá mun livorki vera til ítali
né Englendingur, Frakki né Banda-
ríkjamaður, ríkur né fátækur, betlari
né konungur — heldur cinungis
menn.“
J)að var eins og lijörtu alls mann-
fjöldans flygju í fangið á Rossí. Hann
varð að þagna andartak. En svo hóf
hann máls á ný:
„Rómverjar og bræður! pað eru
lög Guðs, þau er opinberast í sögu
þjóðanna, að lýðfrelsið eykst í heim-
inum. Lýðfrelsið er hin sanna opin-
bcrun á vilja Guðs. pessvegna er
máttur þess óstöðvandi. þess vegna
rekur það heiminn í faðm nýrra for-
laga, jafn ótvírætt og að jörðin fer
áfram á braut sinni um sólina. þetta
er lögmál lífsins. — Og hver er
skylda okkar? Gagnvart kúgun og
ranglæti er það skylda okkar að
halda fram einræði alþjóðar. það er
skylda okkar að steypa af stóli —
með andlegum vopnum, en ekki með
ofbeldi — öllum þeim stjórnum, sem
ekki stjórna fyrir fólkið, öllum þing-
um, sem fjandsaml.cg eru eða spilt,
öllum konungum og hásætum.
Skylda oltkar, af því að við erum
menn, er sú, að svifta hverjum
þrændi úr götu fólksins. Komi það í
ljós, að páfastóllinn sé slíkur þránd-
ur, þá, í Herrans nafni munum við
ekki láta gamla drauga liræða okk-
ur! Andi kirkjunnar er ekki hinn
sami og lílcami liennar. — Hann er
eilifur og ódauðlcgur. En ef líkami
kirkjunnar gerist þröskuldur á leið
þjóðarinnar, verður honum á burtu
feykt.“
Skikkjan sveif af öxlum Rossís, því
að hann bandaði ákaflega með hönd-
unum. það varð augnabliks kyrð og
svo hófst ógurlegur gnýr. Var ekki
liægt að héyra í fyrstu hvort það voru
fagnaðaróp eða mótmæli. Ræðumað-
ur hafði veist að því goði sem á
stalli hafði staðið um áldaraðir.
.‘1—4 sýslur væru í sama kjördæmi og kosið með hlut-
fallskosningu, reynir minna á „síðustu atkvæðin", úr-
skurð þeirra andlega ómyndugu, sem fluttir eru í bií'-
reiðum á kjörstaðinn, eins og sauðir til slátrunar. Hlut-
fallskosning tryggir rétt minni hlutans. Ef sjötti hluti
þjóðarinnar liefði skorið úr með hlutfallskosningu,
myndi einn liinn mesti liðléttingur, sem nokkurntíma
hefir borið þingmannsnafn á íslandi, ekki liafa unnið
kosningu móti mesta stjórnmálamanni þjóðarinnar, sem
uppi hefir verið síðan Jón Sigurðsson féll frá. En það
gerðist í tvímcnningskjördæminu Húnavatnssýslu fyrir
20 árum. Atkvæðum þeirra alblindu var bætt ofan á
rlokk þeiira, sem ckki vildu almennar framfarir. Og
þannig var trygt úrval þess óhæfa.
Með hlutfallskosningum í stórum kjördæmum má a.
m. k. fyrirbyggja algerðan sigur bygðan á dómi þeirra
óhæfu. En liver þjóð, sem cr ant um heiður sinn, lífs-
lán og framtiðargengi, mun þó jafnan álíta framfarir á
þjóðaruppeldinu bestu vátrygginguna gegn félagslegu
óláni. Verður til hlítar vikið að þessu í kaflanum um
uppeldismálin. En til bráðabirgða skal það tekið fram,
að hin félagslega mcntun er elcki nema að nolckru leyti
komin undir þekkingu, þó að það hljóti jafnan að verða
mikilvæg lilið. Mesti þátturinn er í því fólginn, að skapa
hollar, félagslegai' venjur. Englendingar eiga mikið af
samstarfsyfirburðum sínum að þalcka iþróttalífinu, ekki
síst hópkepni, eins og kemur íram í lcnattspyrnu, róðri
o. s. frv. Skátahreyfingin er sérstaklega lieppileg frá
því sjónarmiði. í þjóðfélaginu eru menn, sem hvorki
kunna eða vilja vinna saman, eins og lík í lestinni,
byrði samtíð sinni og félagshætta. Hér á landi er sam-
vinna sú í verslun, sem átt hefir sér stað síðustu 40
árin, vafalaust einn lielsti þátturinn i félagsmálauppeld-
inu. Vitaskuld hefir það eklíi náð nema til nokkurs
liluta þjóðarinnar, en áhrifanna gætir þó viðar. í frain-
tíðinni má gera ráð fyrir, að þeir flokkar, sem stefna
að almennum framförum, muni setja uppeldismálin, í
víðasta skilningi, ofarlega á dagskrána. Jlar koma til
greina ekki einungis skólar og bækur, námsferðir til
annara þjóða, íþróttir og samvinna til gagnkvæmra
heilla, heldur og að rannsaka áhrif umhverfisins, nátt-
úru landsins, strjálbýgðar, samgönguleysis, veðuráttu,
húsakynna og atvinnuvega. Alt þetta og margt fleira þarf
að taka til greina, ef liaga á uppeldi liinnar ungu kyn-
slóðar þannig, að hún verði fær um að liafa heilbrigt
þjóðlif og góða stjórn í iandinu.
Annai’ þáttur i stjórn landsins er vinna hinna opin-
beru starfsmanna. ])ar eru nú ískyggilegar horfur. Land-
ið hefir nú of marga starfsmenn í hlutfalli við fólks-
fjölda og fjármagn. Og töluverður hluti þessara starfs-
manna vinna ekki fyrir kaupi sínu. Einstaka gera lireint
og beint stórtjón, eins og t. d. læknar sem stofna til of-
drykkju og siðspillingar í landinu i skjóli embættisins.
Jiað verður flókið verkefni fyrir þjóðina að haga
svo ombættaskipun, að nota megi fyllilega starfsafl og
tima allra þeirra, sem eru í þjónustu landsins. Sömu-
loiðis hversu sneitt verði hjá að hafa ónýta menn ára-
tugum saman i þýðingarmiklum embættum. Um tvær
stéttir, lækna og kennara, er það að segja, að hvor-
uga má minka, en báðar þarf að bæta vegna komandi
kýnslóða. Prestum mætti ef til vill fækka, eftir því sem
kennarar taka við umsjón uppcldismála. Sýslumönnum
mætti að skaðlausu fækka ofan í fjóra, einn dónmra i
hverjum fjórðungi. Kennarar háskólans í guðfræðis- ng
læknadeild geta sér að meinalausu haft yfirstjórn kirkju-,
og heilbrigðismála, en kennarar í lagadeild verið æðsti
dómstóll. Viða mætti sameina störf póstmanna við inn-
lieimtu tolla og skatta. I-Iinn almenni mælikvarði ætti að
vera þessi: Hver opinber starfsmaður verður að vinna
svo mörg störf, sem hann getur yfir komist, og liafa
lífvænleg laun fyrir. En ekki nema ein laun fyrir eins
manns verk.
Ef til vill er enn erfiðara að losna við óliæfa embætt-
ismenn heldur en nokkuð annað sem viðkemur starfs-
mannalialdi landsins. Jiar hefir verið stungið upp á
ýmsu, t. d. að enginn mætti vera lengur en 8—12 ár í
sama embætti. Jlá yrði að fara fram ný veiting. Jletta
er bygt á því, að í litlu landi og nokkuð kyrstæðu þjóð-
félagi sé liætta á að starfsmcnn verði steingervingar ef
þeir sinni sama embætti í marga áratugi. þá hefir komið
til mála að láta kjósa starfsmenn t. d. á 6 ára fresti.
Með því móti ætti borgurunum að vera í lófa lagið að
losna við óliæfa embættismenn. En þessi aðferð hefir
sömu annmarka og aðrar almennar kosningar. Hinir
skoðanalausu geta myndað meiri liluta í viðbót við ætt-
ingja og vini. Og íslendingar eru brjóstgóðir, þegar ein-
hver óhæfur starfsmaður á hlut að máli. Algengasta
ráðið cr það sem menn kalla „að kaupa út“ slíka
náunga, þ. e. borga þeim full laun fyrir að hætta að
gera til skaða. Og eklci verður sagt að íslendingar noti
mikið afsagnarréttinn, þó að nægar séu sakir. þannig cru
tveir n'ábúalæknar hér á landi sannir að sök, annar um
að hafa flogist á við sjúkling sinn, hinn að liafa útdeilt
á einu ári 20 tunnum af hreinum vínanda til „sjúklinga"
sinna. Yfirvöldin vita um síðara tilfellið, og taka samt
ekki af manninum læknisleyfi. þar hallast þessvegna
ekki á um þroskann eða velsæmistilfinninguna. Borgar-
arnir mótmæla ekki, og yfirvöldin loka augunum.
Niðui’staðan verður því hin sama, livernig sem litið
er á stjórnarfar landsins, þingið, ráðherrana og hina
svonefndu embættismenn. Störf þessara manna eru að
langmestu leyti komin undir hinum almenna þroska
borgaranna í landinu. Dugandi menn una ekki við lækni,
sem í ölæði flýgur á sjúklinga, eða stjórn, sem veðsetur
þá með húð og hári. En þróttlitlar rolur þola hvort-
tveggja og margt annað af sama tæi.
Hér hefir verið leitast við að sýna fram á, að flest
þau mistök, sem borgararnir kvarta um og kenna öðr-
um, eru að langmestu leyti þeim sjálfum að kenna.
Ef landið fær ráðuneyti, sem sukkar með fé landsins
í veislur, óþörf embætti, bitlinga handa stuðningsmönn-
um og nafnbótatildur, þegar mestu liarðindi steðja að
almenningi, þá er sökin kjósenda. Stjórnin er mynd af
fólagslegri getu þeirra. Ef embættismennirnir eru óþarf-
lega margir, sumir ónýtir, og nokkrir á margföldum
launum, þá hefir þjóðin engum nema sjálfri sér um að
kenna. Enginn erlendur liarðstjóri hefir sent þessa
óhæfu og óþörfu starfsmenn inn í trúnaðarstörfin. þeir
eru þar komnir á fullri ábyrgð íslensku borgaranna og
sitja þar fyrir „langþol islenskrar lundar".
þessvegna eru allar umbætur, sem þjóðin vill gera
á stjórn sinni, þegar alt kemur til alls, í því fólgnar
að þjóðinni fari fram að félagslund, manndáð og víðsýni.
Stjórnarfarið breytist þá til batnaðar í sömu hlutföll-
um. Á þeim sviðum er hvorki að ræða um liepni eða
óhepni, aðeins um réttlát laun eða þungbær syndagjöld.
\
\