Tíminn - 29.04.1922, Blaðsíða 2

62
T í M I N N
Sarabandsþing íslenskra barnakennara
hel'st í Reykjavík 20. júní 1922 kl. 1 síðdegis.
Dagskrá:
1. Sambandslögin.
2. Præðslumálalöggjöf.
3. Atthagafræði.
4. Stjórnarkosning.
5. önnur mál.
Fundarstaður verður auglýstur í dagblöðunum.
Reykjavík 24. apríl 1922.
Sambandsstjórnin.
Ræða
Sveins Ólafssonar í Spánarmálinu.
Samvinnunefnd viðskiftamála
hefir óskift horfið að því ráði að
flytja frumvarp það, sem fyrir
liggur um frestun á framkvæmd
bannlaganna árlangt. Mætti af því
ætla, að hún einnig framvegis
teldi bannlögin eiga að víkja fyrir
Spánarsamningunum og tvísýn-
um hagnaði af lágmarkstolli fiskj-
ar á Spáni. þetta virðist mega
lesa milli línanna í greinargerð
frumvarpsins, þótt ekki komi það
skýrt fram. En við þeirri ætlun
verð eg að slá varnagla.
Eg hefi lýst mig ósamþykkan
greinargerð frumvarpsins í ýms-
um atriðum, og sést það af henni,
þótt eigi sé þar nafnsins getið.
þykist eg vita fyrir 'víst, að líkt
sé fleirum farið, þótt eigi geri
þeir ágreining. Á alla greinar-
gerðina verður að líta eins og af-
sökun eða handaþvott nefndar-
manna frammi fyrir alþjóð, vegna
þess að gengið er að kröfum
Spánverja og hopað frá heitasta
áhugamáli hennar. þessi handa-
þvottur nefndarinnar er að vísu
eðlilegur, en hitt tel eg ekki eðli-
legt eða viðeigandi, að varpa svo
daufu ljósi yfir annmarkana við
að ganga að frumvarpinu, sem
greinargerðin gerir, og leggja yfir
þá huliðshjálm. Jafn ósamþykkur
er eg og því, að gera svo mikið
úr fjárhagslegum ávinningi, sem
samþykt frumvarpsins hefir í för
með sér, að öll vor framtíð velti
á honum. þessi blær greinargerð-
arinnar sveigir frá réttri leið og
gerir o f 1 í t i ð úr ókostunum við
að ganga að kjörum Spánverja,
en o f m i k i ð úr ávinningnum.
Lítum snöggvast á ávinnings-
hliðina.
Greinargerðin telur að um 17
þús. smálestir fiskjar fari héðan
árlega til Spánar, telur lágmarks-
toll af þeim fiski (32 peseta pr.
100 kg.) eins og rétt er 5.440.000
peseta, en hámarkstollinn (96
peseta pr. 100 kg.) 16.320.000
peseta, eða muninn á hámarki og
lágmarki 10.880.000 peseta. Síðan
er þessu breytt í krónur eftir 115
aura gullgengi á peseta, og koma
þá út um 1214 milj. kr., sem ætti
að vera fjárhagshalli sá, er vér
biðum árlega við að hafna kjör-
um Spánverja. Hér er óþarflega
djúpt tekið í árinni, bæði um
fiskmagnið til Spánverja og verð
pesetanna, svo sem hér skal sýnt
með yfirliti yfir útflutning á salt-
fiski 1913 til 1919, en hagskýrsl-
ur vantar enn fyrir 2 árin síð
ustu. f yfirliti þessu tel eg aðeins
heilar smálestir, en sleppi brotum
öllum.
1913 alls 19308 smál., þaraf til Sp. 5256
1914 alls 22250 smál., þaraf til Sp. 6301
1915 alls 27952 smál., þaraf til Sp. 7038
1916 alls 28908 smál., þaraf’til Sp. 8118
1917 alls 15676 smál., þaraf til Sp. 7663
1918 alls 17945 smál., þaraf til Sp. 7086
1919 alls 31500 smál., þaraf til Sp. 10224
Meðaltals-útflutningur þessara
ára er því 23363 smál., en meðal-
útflutningur til Spánar 7383 smál.
Hvorki hefir því útflutningurinn
til Spánar neitt nálgast 17.000
smálestir, f né heldur þangað farið
2/3 af fiskmagninu, eins og ætla
mætti að verið hefði, eftir grein-
argerðinni. Útflutningur til Spán-
■ar öll þessi ár hefir 1 /3—1/4 af
saltfiskmagninu, og komst hæst
1919, sem sé í 10.224 smálestir.
Greinargerðin miðar því við á-
giskaðan útflutning síðustu 2 ár-
in, sem hagskýrslur vantar fyrir,
og telur fiskmagn til Spánar
meira en x/3 hærra en það hefir
nokkurntíma áður verið, og meira
en tvöfalt við meðalinnflutning
til Spánar á nefndum 7 árum. Eg
verð því að álíta fullmikið geid
úr tjóninu, sem leiði af hámarks-
tollinum, ef hann ætti að greiða;
en margt annað kemur til greina.
1919 var allur saltfisksflutning-
ur héðan til Spánar, svo sem áð-
ur er tekið fram, 10224 smál., og
að meiri hluta eins og endranær
fullverkaður málsfiskur. Lág-
markstollur af því er 3.271.680
pesetar, en hámarkstöllur 9.815.-
040 pesetar, og munurinn eða toll-
aukinn þessvegna 6.543.360 pes-
etar. Sé þessari upphæð breytt í
krónur eftir venjulegu gengi pes.
(72 aur), þá nemur það 4.711.219
kr. eða rösklega i/3 af því, sem
greinargerðin telur tollaukann.
Og þótt útflutningur til Spánar
væri áætlaður nær i/3 hærri nú
en 1919, eða um 15000 smál., þá
myndi þessi upphæð þó eigi verða
nema 9.600.000 pes. eða 6.912.000
krónur, en það er nær helmingi
lægri upphæð en sú, sem bent er
til í greinargerðinni. Auðvitað
bætist við þessa upphæð gengis-
munur gullpeseta, meðan hann
helst, eða það sem kann að fara
fram úr sannvirði, 72 aurum.
þegar miðað er við þessar töl-
ur, horfir málið annan veg við og
spurningin kemur fram í öðru
ljósi um máttuleika vorn til að
standast hámarkstoll á Spáni, ef
til kemur. Tollaukinn er eftir
framansögðu, ef miðað er við
venjulegt gengi spánskrar mynt-
ar, eigi nema 4—7 milj. kr. eða
álíka upphæð og vér gætum spar-
að oss með því að neita oss um
innflutning nokkurra munaðar-
vörutegunda og óþarfa, upphæð,
sem vér í skaplegu ári, þegar alt
er í lag komið, getum vel ráðið
við og sem nemur minna en verð-
sveiflur, sem frá ári til árs hafa
orðið á sölu íslenskra afurða.
Hámarkstollur á íslenskum fiski
á Spáni mundi leiða til nokkurr-
ar verðlækkunar á honum, en það
er óþarft að gera ráð fyrir því
tvennu í senn, sem greinargerðin
gefur í skyn, að fiskverðið lækki
um tollaukann og fiskurinn selj-
ist ekki. Sölurýrnun kemur fram
við það að verðið hækkar, en
verðhækkun dregur úr tollaukan-
um.
Annars er rangt að byggja á
því að tollaukinn lendi allur á oss,
þótt vér kæmum undir hámarks-
toll, eða að hann falli oss allur í
skaut sem gróði, þótt vér göng-
um að kröfum Spánverja og sitj-
um í orði kveðnu við lágmarks-
toll. Hámarkstollurinn skiftist á
neytendur og framleiðendur, og
verður því minni á framleiðend-
um sem meira af fiski er undir
honum. pessvegna mundi hans
gæta miklu minna ef Norðmenn
gengu undir hann eða annan hækk
aðan toll. Ilinsvegar fylgja lág-
markstollinum fyrir oss allir þeir
annmarkar,sem leitt geta af eftir-
látsseminni við Spánverja, og
verða þeir trauðla metnir til pen-
inga, síst fyrirfram, en ávinning-
inn rýra þeir mikið og geta, ef
til lengdar lætur, jafnvel orðið
meiri en hann.
Fjárhagslegir annmarkar við
að ganga að kröfum Spánverja og
tryggja oss lágmarkstoll, eru auð-
sæir, þótt erfitt sé að meta þá
til peninga fyrirfram. þeir eru
meðal annars innifaldir í auknum
vínkaupum, aukinni smyglun
brendra drykkja, auknu lögreglu-
eftirliti, auknu sukki og óreglu,
sem leiðir af aukinni vínnautn
með öllum hennar illu og óútreikn-
anlegu afleiðingum. í öðru lagi
leiðir afnám bannsins til þess, að
opnaðar verða ýmsar gáttir fyrir
ágreiningi við aðrar þjóðir, sem
hafa á boðstólum áfengisrýra
drykki, svo sem öl, en ekki fá þó
að selja þá hér, og eru því gerð-
ir réttlægri en Spánverjar. Sama
máli gegnir um þjóðir, sem vegna
eftirlátssemi vorrar við Spánverja
fá verri aðstöðu til samninga við
þá. þær gætu fengið ástæðu til
gagnkröfu til vor eða að torvelda
viðskifti vor á öðrum sviðum.
þessar og fleiri hættur blasa
við jafnframt lágmarkstolli, og í
þeim liggja vanhöldin af þeim á-
ætlaða hagnaði af honum. J>au
hljóta að rýra hann mjög og geta
eytt honum með öllu. þessvegna
á ekki við að halda því á lofti,
sem óyggjandi sannleika, að hann
sé eina lífsvon þessarar þjóðar og
að öll fjárhagsleg afkoma hennar
velti á honum.
Auk þess er nú ein spurning,
sem leysa verður úr, og hún er
þannig: Getum vér í raun og veru
virt til peninga og selt þjóðai-
metnað vorn og sjálfsákvörðunar-
rétt? Svarið fer, ef til vill hjá
sumum, eftir fjárupphæð þeirri,
sem í boði er, og hafa þeir þá lík-
lega í huga 121/2 milj. króna, eins
og greinargerð frumvarpsins ætl-
ar hagnaðinn af lágmarkstollin-
um; en ef hér væri nú ekki nema
um 4—7 milj. að ræða -1- afföll-
um, sem skift geta nokkrum milj.
auk skapraunarinnar, þá hygg eg
að hver hugsandi maður hljóti að
svara spurningunni neitandi.
Eftir framansögðu lægi auðvit-
að beinast við að hafna frumvarp-
inu með öllu, sem mér hefði ver-
ið næst skapi, og sem eg líka fyr-
ir mitt leyti hefði gert, ef atkvæði
hefði átt að greiða hér um hið
upphaflega frumvarp stjórnar-
innar um ótímabundið afnám
bannlaganna. þetta hefi eg þó eigi
viljað gera, þótt eg sé ósamþykk-
ur greinargerðinni, og liggja þar
til þessar ástæður:
1. Að frv. miðar við frestun á
framkvæmd bannlaganna aðeins
um eitt ár, sem vel má nota og
ber að nota til þess að leita lags
og gera oss óháðari Spánarmark-
aði, en tími þessi er svo stuttur,
að líklega tekst að afstýra ágrein-
ingi við aðrar þjóðir, sem ástæðu
finna til að kvarta.
2. Að erfiðar fjárhagshorfur
og lággengi í sambandi við tregðu
bankanna í að lána fé til rekstrar
útveginum, nema hæstu sölukjör
séu í boði, knýr nú sérstaklega til
bráðabirgða ráðstafana í þessu
efni.
3. Að Alþingi er sjáanlega ekki
fáanlegt til að lögleiða neinar aðr-
ar viðskiftaráðstafanir til viðrétt-
ingar lággengis og greiðsluerfið-
leikum út á við.
Eg tel mig með þessu hafa brú-
að djúpið milli mín og meiri hluta
viðskiftanefndar o'g gefið fyrir
mitt leyti bendingu um, hve lengi
sú brúarbygging eigi að standa.
Eg álít að frestinn beri að nota
til að leita markaðs fyrir íslensk-
an fisk utan Spánar, bæði aust-
anhafs og vestan, ekki síst í lönd-
um Miðjarðarhafsins. Sæmd vor
liggur við að geta sem fyrst orð-
ið óháðir Spánarmarkaði. —
----o----
Svarræða
porsteins M. Jónssonar við framsögu-
ræðu Bjarna Júnssonar frá Vogi um
frestun á framkvæmd fræðslu-
laganna.
Mér kom það ærið undarlega fyrir,
þegar eg frétti fyrir nokkrum dög-
um að fjárveitinganefnd hefði i smíð-
um frv. um frestun á lögum um
fræðslu barna og frestun á lögum
Komandi ár.
in.
prísklfting íslenskrar verslunar.
Eins og áður er tekið fram, skiftast þeii' íslending-
ar, sem á annað borð hugsa um landsmál, í þrjá flokka:
Samkepnis, samvinnu- og sameignarmenn. Eina undan-
tekningar frá þessari reglu eru að litlar leyfar af þeim
hóp, sem mestan áhuga hafði fyrrum á deilumálunum
við Dani. Fáeinir þeirra hafa ennþá einhver afskifti af
opinberum málum, en gætir lítið, því að þjóðarandinn
fylgir þeim ekki lengur.
Hin fjárhagslega flokkaskifting,sem nú er að myndast,
kemur einna best fram í verslunarmálunum. þeir sem
trúa á samkepilina eru kaupmenn og þeirra fylgifiskar.
þar eiga peningar, afl og atfylgi að ráða. þeir sem hafa
hæfileika til að selja dýrara en þeir keyptu, safna auðn-
um, sem starfandi fólk þjóðarinnar dregur úr skauti
náttúrunnar. Samvinnumenn reka verslun sína með
frjálsum samtökum. Hver félagsmaður ber ábyrgð á sinni
framleiðslu. Hann fær andvirðið eins og það er, bæði
þegar vel gengur og erfiðlega. Aðfluttu vöruna fær hver
samvinnumaður líka með sannvirði. Milliliðagróðinn
hverfur úr sögunni. Framleiðendur og neytendur búa
hver að sínu. þetta er réttlátasta verslunarform, sem
mentaþjóðirnar þekkja. í þriðja lagi koma sameignar-
menn. þeir eru algerlega móti kaupmannaverslun. þeir
nota í flestum löndum samvinnuverslun sem bráðabirgða-
úrræði, þar til flokkar þeirra fá ráðrúm og vald til að
láta ríkið taka að sér alla verslun, eins og annan atvinnu-
rekstur. þessar þrjár stefnur eru allar starfandi hér á
landi. Sumir vilja hafa tóma kaupmensku. Aðrir að
sainvinnufélögin hafi alla verslun landsins. þriðju að
hvorki séu til lcaupmenn eða kaupfélög. Aðeins lands-.
verslun. '
En þó að ílokkarnir haldi hver fram einu úrræði, þá
er samt fullkomlega vist, að enginn þeirra getur enn um
langa stund, og sennilega aldrei, gert svo djarfa drauma
að veruleika. Eins og oftar verður veruleikinn mála-
miðlun, bráðabirgðar sáttagerð milli ákveðnustu and-
stæðanna. Ilver flokkurinn um sig fær nokkuð af því sem
hann vill. Enginn alt. þetta byggist á því, að þessi þrjú
verslunarform bæta hvert annað upp, ef skynsamleg
verkaskifting kemur til greina i framþróun þeirra.
Kaupmannaverslunin er elst. Aðalkostur hennar er að
hún skapar leiksvið fyrir hugkvæmd manna. Hver hygg-
inn gróðamaður, sem hallast á þá sveif, leitar að ósk-
um neytendanna. þær óskir geta verið sjúkar, eða leitt
til heimskulegrar eyðslu, eins og kemur fram í miklu af
óhófsvöruverslun menningarlandanna. En ef gróði er
að fullnægja þeim óskum, þá gera kaupmenn það. Gróða-
löngun hinna sjálfstæðu milliliða veldur fjölbreytni í því,
hversu hagað er dreifingu varanna. Enska skáldinu H.
G. Wells fanst tómlegt að líta eftir strætum Pétursborgar
eftir að allar skrautvöru- og glysvarningsbúðirnar voru
horfnai' undir stjóm sameignarmanna. Einmitt á þessu
sviði liggui' hið varanlega verksvið kaupmannanna hér
á landi. Sú hugkvæmd og fjölbreytni i verslun með
skrautvörur og glysvarning, sem erfitt er að fá bæði í
samvinnu- og landsverslun, fæst best með hinu marglof-
aða „frumkvæði einstaklingsins". Og þar sem einmitt
þessi þáttur viðskiftanna er arðmestur fyrir kaupmanna-
stéttina, má segja að þeir hafi fast land undir fótum
i fjársöfnunarbaráttu stéttarinnar.
í öðru lagi fullnægir kaupmannaverslunin sérstökum
þörfum fólks, sem er á því þroskastigi, að kaupfélög
eiga ekki við hugsunarhátt þess. þessi hluti kaupmanna-
verslunarinnar byggist ekki á jafntraustum grundvelli
eins og skiftin með fjölbreytilegan glys- og skrautvarning.
Reynslan hefir áþreifanlega sýnt allvíða hér á landi, að
það er betra fyrir kaupfélagsstarfsemina, að hafa kaup-
menn til að keppa við, heldur en vera án þeirra. Komið
hefir fyrir j einstaka kauptúnum, að kaupmannastéttin
hefir gefist upp, a. m. k. í bili. Ekki þótt viðskiftamenn-
irnir nógu margir til að gera atvinnureksturinn arð-
vænlegan. Við þetta liafa allmargir heimilisfeðui', sem
áður versluðu við kaupmanninn, orðið nauðugir viljugir
að ganga í kaupfélagið, án þess að langa til þess, án
þess að hafa nokkurn skilning á starfi félagsins eða
samúð með hugsjónum þeim, sem félagsstarfsemin er
bygð á. þátttaka þessara strandmanna úr samkepnis-
hópnum í hinum frjálsa félagsskap samvinnumanna er
bygð á landafræðislegri aðstöðu, en ekki á þelckingu eða
áhuga. í stuttu máli. Ytri óviðkomandi atvik knýja sam-
kepnismenn inn i samvinnustarfsemi. Og árangurinn
verður, eins og við má búást, tóm sundrung og vandræði.
Samkepnismennirnir hafa flutt hugsunarhátt gróðabralls-
ins inn á vettvang, þar sem hver á að búa að sínu, án
þess að gera sér náungann að féþúfu. þátttaka slíkra
manna i samvinnufélagi er eingöngu til ógagns fyrir
félagsskapinn. þeir menn, sem trúa á kaupmenskuna,
þurfa að fá að lifa í samræmi við skoðanir sínar. þeir
eiga að versla við kaupmenn. þá menn, sem svo eru
skapi farnir, að þeir mega varla kallast félagshæfir, má
venjulega þekkja úr hópnum tiltölulega fljótt. þeir eru
sífelt með annað augað á kaupmannsbúðinni, en hitt á
kaupfélaginu. Hver augnablikshagnaður, hvert tylliboð,
hver blekking, sem haldið er á lofti af milliliðunum, set-
ur sál þeirra í hreyfingu. þeir hafa enga eirð til að
bíða eftir framtíðarvelgengni, sem leitt getur af tryggu
samstarfi og skipulagsbundinni' félagsvinnu. þeir tor-
tryggja alla þá menn, sem þeir vita að vinna að félags-
legum framförum almennings, og því meiri er öfundin
og illviljinn, sem slíkum rnönnum; verður meir ágengt.
Sjálfir eru þeir fullvissir um að þeir snuði kaupmann-
inn í hvert skifti sem þeir kaupa eitthvað í búð hans,
og þykir það gott.
Sá hluti hverrar þjóðar, sem trúir á samkepnina og
gróðabrallið, hlýtur jafnan og á jafnan að búa við
kaupmannaverslun. Alt annað væri ranglæti. Með auk-
inni félagslegri mentun og almennum framförum getur
þessum mönnum fækkað. Niðurstaða þessa máls er þá
sú, að kaupmannaverslunin liafi varanlegan tilverurétt
fyrst og fremst þar sem almenningur er félagslega lítt
mentur, og hneigður til gróðabralls. Og í öðru lagi verði
óhófsvöru- og glysvarningsviðskifti hverrar þjóðar tæp-
lega rekin af samvinnufélögum eða landsverslun í fyrir-
sjáanlegri framtið.
Samvinnuverslun er á tiltölulega háu stigi á Islandi,
a. m. k. ef miðað er við ástand þjóðarinnar að öðru
leyti. þetta er eitt af vænlegustu merkjum þess, að kyn-
þátturinn íslenski geti átt álilega framtíð í vændum.
Kaupfélagsverslunin byggist á þeim hugsunarhætti,
að menn geti starfað í bróðerni og félagi að sameigin-
legum hagsmunum, án þess að skaða aðra menn. þetta
er vitaskuld eltki vegur til að safna auði. Enginn mað-
ui' verður miljónamæringur af þeirri uppskeru, sem eins
manns vinna herjar úr skauti náttúrunnar. Einar Bene-