Tíminn - 29.04.1922, Blaðsíða 3

TlMINN
63
Til kaupfélaga!
H.f. Smjörlíltisgerðin í Reykjavík er stofnuð í
þeim tilgangi, að koma hér á smjörlíkisframleiðslu, sem geti fyllilega
jafnast á við samskonar iðn erlendis, bæði hvað gæði og verð snertir.
Eflið íslenskan iðnað.
Biðjið um íslenska smjörlíkið.
um laun og skipun bamakerinara.
Eg hafði litiö svo á, að mentamálin
heyrðu _ undir verksvið mentamála-
nefndar en ekki fjárveitinganefndar,
nema þá ef um nýjar fjárveitingar til
þeirra væri að ræða. En eg þóttist
vita, að fjárveitinganefnd hefði hafið
þessi afskifti vegna sparnaðar. Að
hún með þessu ætlaði að spara, lands-
fé að miklum mun, þrátt fyrir það,
þótt sá sparnaður mundi vera talin
tvísýn ráðstöfun. þegar svo frum-
varpið birtist, sá eg að hér var um
nýja stefnu í fræðslumálum að ræða,
en frumvarpið alls ekki flutt af
sparnaðarlegum ástæðum. Fjárveit-
inganefnd hefir með þessu viljað
sýna, að hún væri nokkurskonar yfir-
nefnd i þinginu. Ef til vill hefir or-
sökin til þessara afskifta hennar af
fræðslumálunum verið sú, að liv. þm.
Dalamanna (B. J.), sem áður hefir
verið i mentamálanefnd, var nú ekki
lengur í henni. En hann hefir samt
ekki kunnað við annað en blanda
sér með þessu móti inn á verksvið
mentamálanefndar. í frv. felst lians
stefna í mentamálunum, og eg efast
um, að sumir aðrir fjárveitinganefnd-
armenn hefðu sætt sig við frmuvarp
þetta, ef þeir hefðu nokkuð um það
hugsað.
það kannast allir við það, að hv.
þm. Dalam. (B. J.) ann öllu þvi sem
þjóðlegt er, jafnframt þvi sem hann
er hugsjónamaður og brautryðjandi
á ýmsum sviðum í stjórnmálum vor-
um. það fer nú stundum svo á merk-
um tímamótum, þegar nýjar stefnur
og nýjar hugsjónir ryðja sér til rúms,
að brautryðjendurnir líta til einhvers
fyrri tima, sem þeim finst að hafi að
ýmsu leyti staðið langt framar sinni
samtíð. Vilja þeir þá byggja endur-
reisnina á því að taka þá tima til
fyrirmyndar. Svo var í byrjun 19.
aldar um þá menn, er hófu endur-
reisnarbaráttuna hér á landi. þeir
litu til þjóðveldistímans gamla, veg-
sömuðu hann og vildu láta að svo
miklu leyti sem fært var byggja end-
urreisn málsins, endurreisn menning-
arinnar og endurreisn sjálfstæðisins
á honum. FæraJ málið i foma bún-
inginn, Alþingi á Jfingvöll o. s. frv.
Og þjóðin liagnýtti sér þessar bend-
ingar þar sem hún sá að þær áttu
við. pá kem eg aftur að háttv. þm.
Dalamanna (B. J.). Hann lítur með
aðdáun til liorfinna tíma þegar eng-
ir barnaskólar voru tii hér á landi,
þegar heimilin og prestarnir voru ein
um að menta börnin. Og það er auð-
sjáanlegt, eftir frv. að dæma, að þeir
tímar, sem hann vill að vér tökum
oss til fyrirmyndar, er fyrri hluti 18.
aldarinnar. Samkvæmt frv. því, sem
hér liggur fyrir, sést það, að hann
vill taka til fyrirmyndar barna-
ræðslufyrirkomulag eins og það var
ákveðið i „Forordning um húsvitjanir
á íslandi, 27. maí 1746.“ þessi hús-
vitjunartilskipun er að ýmsu leyti
merkileg, og sannarlega fá prestarnir
hér talsverð viðbótarstörf. Og svo
framarlega sem þeir eiga að fara eftir
henni, og sama hegning liggur við
0
vanrækslu á húsvitjunum, og- þar er
ákveðin, þá er sannarlega el^i gott
fyrir prestana að vanrækja skyldur
sínar i þessu efni. En vitanlegá* ætlar
háttv. fjárveitinganefnd ekki að vera
mildari við prestana en foreldrana,
ef um vanrækslu er að ræða á skyld-
um viðvíkjandi barnafræðslunni.
Nefndin ætlast til að sekta megi for-
eldrana alt að 1000 krónum fyrir van-
rækslu á fræðslu barna þeirra. Hús-
vitjunartilskipunin, sem nefndin bygg
ir frv. á, mælir svo fyrir meðal ann-
ars, með leyfi hæstv. forseta:
„Finnist nokkur prestur vanræk-
inn þar á, þá áminnist hann í fyrsta
sinni af prófasti, en vei'ði það ann-
að sinn, þá múlkterist hann eftir
síns kalls inntekt af sinni formeg-
un, hverri peningamúlkt að vixla
skal til fátækra barna uppfræð-
ingar.“
Margt er annars merkilegt í þess-
ari tilskipun, en að meiri hluti Is-
lendinga á 20. öldinni geti felt sig
allskostar við hana, það efast eg um.
Auðsjáanlega ætlast háttv. fjárveit-
inganefnd til þess, að vegur og veldi
prestanna vaxi nú mjög. þeir eiga að
vera yfirkennarai' og þeim eiga allir
að sýna meiri virðingu, en alment
tiðkast að nokkrum mönnum öðrum
sé sýnd nú á dögum. í hinni um-
ræddu tilskipun stendur meðal ann-
ars, með leyfi hæstv. forseta:
„Allir þeir, sem eru við sjósíð-
una til fiskjar eða Vestmannaeyj-
um eða svokallaðir lausamenn,
skulu um þann tima sem þeir
dvelja þar, i tilliti til þessara hús-
vitjana, álitast sem prestsins eigið
sóknarfólk auðsýna honum alla
hlýðni og virðing og vera við, þá
það er ckki öldungis ómögulegt.
Sýni þeir sig á nokkurn hátt mót-
þróanlegir prestsins kristilegu á-
minningum, þá straffist þeir af þess
pláss verslega valdi, svo sem í 5.
articula ákveðið er“.
En í 5. articula stendur að þessi
lýður eigi að standa opinberar skrift-
ir og straffast þar að auki á kropp-
inn. í sama anda og þetta eru auð-
sjáanlega sektarákvæðin í hinu um-
rædda frumvarpi. Sú stefna, sem
kom þessari liúsvitjunartilskipun
1746 af stokkunuin var hin svokall-
aða „pietista“-stefna, sem Ludvig
Harboe flutti liingað til landsins.
Um hana ma vitanlega ýmislegt gott
segja, en að háttv. þm. Dalamanna
(B. J.) þætti hún svo þjóðleg, sem
nú er raun á orðin, það furðar mig
stói'um. Annars hefir honurn láðst að
geta um i frv. húsagatilskipunina frá
1746. Ilún kom fram viku síðar en
húsvitjunartilskipunin og var flutt
fram af sömu mönnum og sömu
stefnu. í henni var mönnum bannað-
ur fornsagnalestui' og rímnakveð-
skapur.
Eg vil þá fara nolckrum orðum um
rétt þann og órétt, sem frv. þetta
veitir. Með þvi er numin úr gildi
skólaskylda barna og að miklu leyti
skylda ríkisins að kosta hana.
Nú berast þær fregnir utan úr
heimi hvaðanæfa, að þjóðirnar kosti
kapps um að efla og auka barna-
fræðsluna, og leggi jaínvel meiri alúð
á barnaskólana en nokkra aðra skóla.
þær þjóðir, sem fyr liöfðu ófullkomna
barnaskóla og skólaskyldu, efla nú
sem mest barnaskólana, fjölga þeim
og herða á sltólaskyldunni, og leggja
fram miklu meira fé til barnafræðsl-
unnar en nokkru sinni fyr, þó marg-
ar þeirra séu i mestu fjárþröng, svo
sem Austurríkismenn. Á aukinni
barnafræðslu ætla þær að byggja end-
urreisn sina og alstaðar er það að
ryðja sér til rúms, að rikin kosti
barnafræðsluna að mestu leyti. En
hér á landi gerast nú þeir undra-
verðu atburðir, að fjárveitinganefnd
Alþingis vill koma barnafræðslunni
af ríkinu á sveitirnai' og heimilin og
hætta að skylda ríkin og sveitirnar
til þess að kosta fræðslu barna. En
hvar mun þetta koma liarðast niður?
Að sjálfsögðu á fátæklinga, sem ekki
hafa fé til þess að kosta fræðslu
barna sinna. Ríkir menn eða efnað-
ir munu lialda kennara til að kenna
börnum sínum. Stefna nútímans
virðist þó vera sú, að hjálpa börnum
fátækra manna sem ríkra til þess að
ná sem mebtum þroska og undirbúa
þau svo vel að þau geti orðið sem
nýtastir borgarar þjóðfélagsins. Eg
veit að háttv. fjárveitinganeínd muni
svara því, að í kaupstöðum verði það
gert, þvi að þar verði barnaskólar.
Sjálísagt munu kaupstaðirnir halda
uppi liarnaskólum, en ef þeir einir
eiga að kosta skólana, mundu þeir
vilja setja skólagjöld fyrir þau börn,
se'm í þá ganga; enda ber þeim ekki
skylda til að lialda þeim uppi. ef
þetta frumvarp yrði að lögum, og
myndi finnast það óbærilegur kcstn-
aður, á^ slíkra skólagjalda. Sveitirn-
ar yrðu þó enn harðar úti það er
hreinasta óhæfa að skylda heimilin
til þess að kenna börnunum. eins og
hér er gert, þvi að fæst 1 ei.rra hafa
tök á því nema að litlu leyti. Viða
vantar menn til þess,, og víða eru
menn svo önnum kafnir, að þeim
veitist fullörðugt að kenna börnun-
um að lesa og skrifa. Heimafræðsl-
an er notadrjúg, það sem hún nær
og að því leyti sem heimilin geta
látið hana í té.
Mótstöðumenn barnaskólanna halda
þvi fram að þeir dragi úr eða drepi
heimafræðsluna, en þetta eru hinar
mestu öfgar. Skólarnir styðja heima-
fræðsluna og heimafræðslan skólana.
þétta tvent þarf að haldast i hendur
ef vel á að fara.
I-Ivernig stendur á, að fræðslulög-
in 1907 voru lögleidd? það var vitan-
legá af því, að löggjafarnir þá sáu að
lieimilin gátu eigi látið í té þá
fræðslu, sem var ákveðið að hvert
barn skyldi fá.
Háttv. deild veit að hún hefir sjálf
skipað svo fyrir, að landsstjórnin
skyldi slcipa milliþinganefnd til að
rannsaka og gera tillögur um fræðslu-
máin. Nú hefir sú nefnd þegar af-
rekað talsverðu; safnað skýrslum og
umsögnum manna um alt land.
Niðurl.
-----o-----
Á víð og dreif.
ímyndunarveikin.
ísland á ekkert leikhús, og er það
mikill skaði. En það á nokkra mjög
álitlega leikara. Nýlega var leikið í
Rvík eitt af frægustu leikritum
Frakka, ímyndunarveikin. Leikhúsið,
Iðnó, er vitanlega alveg óhæft, léleg-
ur fundarsalur. En margir leikend-
urnir, t. d. Stefanía Guðmundsdóttir,
Svanhildur þorsteinsdóttir og Frið-
finnur Guðjónsson, léku aðdáanlega
vel. það er mikill missir fyrir land-
ið, að fara að mestu á mis við áhrif
góðra sjónleikja, af því húsnæði vant-
ar, þótt völ væi'i annars margra góðra
leikenda.
Málverkasýning.
Ásgrímur Jónsson málari hélt ný-
lega mikla sýningu, og hafði þar
fjölda nýrra málverka. Seldust flest
þeirra, þótt þröngt sé í búi hjá öll-
um þorra manna. Sýnir það, hve
mikils menn meta nú orðið list Ás-
gríms, enda er það mjög að makleg-
leikum. Fyrrum málaði Ásgrímur
nær þvi eingöngu með vatnslitum.
Eru sennilega nú orðið til eftir hann
mörg hundruð vatnslitamyndir í eigu
manna um alt land, þar sem sýndir
eru hájöklarnir eins og þeir sjást úr
Skaftafellssýslum, Fljótshlíð, Hrepp-
unum eða Borgarfirði, en í framsýn
blómlegt land, fossar eða ár. pað er
hinn fagri hátignarlegi svipur lands-
ins, hálfu fegri fyrir tærleik loftsins,
sem Ásgrímur nær óviðjafnanlega
vel. Á síðustu árum málar Ásgrímur
meir með olíulitum. Jafnframt því
liefir list lians breyst nokkuð, meir
i nútímastíl. Er það ekki til bóta. En
miklum málara eins og Ásgrími getur
tekist að komast eftir þeim leiðum,
sem ekki eru öllum færar. Sorglegt
að landið skuli ekki á hverju ári
geta keypt listaverk fyrir svo sem
tvenn sýslumannslaun, er spara
mætti að skaðlausu.
Hæstiréttur.
Ekki tókst í þetta sinn að sameina
hæstarétt og lagakensluna. Lögfræð-
ingarnir lögðust fast á móti, en Jón
þorláksson varð helst til varna. Sýn-
ist þó óþarfi að hafa sérstakan dóm-
stjóra, eins' og hann gerði ráð fyrir.
Mikið af röksemdum þeim, sem færð-
ar voru fram móti sameiningunni,
voru bláber hégómi. Allir vita að hin-
ir 6 föstu menn í hæstarétti eru sár-
leiðir á iðjuleysinu. Einn prófessor-
inn, Magnús Jónsson, hafði helming
diktsson segir í einu kvæði sínu, að það þurfi þúsunda
líf til að skapa auð eins manns, eins og náttúran þurfi
margar aldir til að gera einn gimstein.
þeii' menn, sem fyrir 40 árum liófu á loft merki sam-
vinnunnar hér á landi, og eftirmennirnir, sem fetað hafa
i fótspor þeirra, völdu þennan kostinn: Að hafa réttláta
verslun. Búa að sínu. Féfletta ekki aðra. Láta ekki
féfletta sig. þessi andi hins réttláta, óáleitna samstarfs
kemur fram i samvinnulögunum, þar sem auður sá, sem
félögin kunna að hafa af skiftum við utanfélagsmenn,
rennur í varasjóð, sem i raun og veru er eign almenn-
ings á því svæði, þar sem félagið starfar. Önnur leið til
að eyða þessum kaupmannsgróða, sem samvinnulögin
gera líka ráð fyrir, er að féð sé gefið blátt áfram til
almenningsþarfa, t. d. fræðslu, eða líknarstarfsemi.
Viðgangur samvinnukaupskapai' á hverjum tíma er
kominn undir því, hve mikill hluti þjóðarinnar er á
því þekkingar- og þroskastigi, að vilja láta réttlætis-
hugsjónir snerta og liafa áhrif á daglega breytni sína.
þvi þroskaðri menn félagslega, því betri og afburða-
meiri félög. því meiri fáfræði, öfund, tortryggni og sin-
gimi um augnablikshag, þvi vesalli samvinnufélög, en
öflugri milliliðastétt.
Samvinnuverslun snýr sér jafnan fyrst og fremst að
því að bæta skiftin með nauðsynjavöru. Hið fyrsta enska
kaupfélag, sem enn er starfandi, byrjaði með fjórar vöru-
tegundir, smjör og þrennskonar kornvöru. Aframhaldið
er eins og byrjunin. í öllum löndum eru skiftin með
þarfavörur látin sitja í fyrirrúmi í kaupfélögunum. Fé-
lögin eru til vegna félagsmanna, til að bæta efnahag
þeirra, ekki til að græða sjálf. Félögin ýta þessvegna
ekki undir óhófsvörukaup. það myndi striða móti anda
þeirra og tilgangi. En þótt þau vildu, myndi þeim reyn-
ast þar torsóttur kappleikurinn við samkepnismennina,
sem beitt geta allri sinni hugkvæmd til að auka kaup-
löngun manna, og hafa glysvarninginn sem fjölbreytt-
astan og útgengilegastan. Á þessu sviði hefir „frum-
kvæði einstaklingsins" varanlega yfirburði. Átök og að-
gerðir frjálsra félaga eða ríkisins verða venjulega þung-
lamalegi'i á þessu sviði, heldur en fjörkippir hins éin-
staka gróðamanns.
Framtíð samvinnuverslunar á íslandi verður þess-
vegna nátengd skiftunum með lifsnauðsynjar. Sá hluti
þjóðarinnar, sem vill sannvirðisverslun bæði um að-
keypta vöru og íslenska framleiðslu, linígur til fylgis
við þessa stefnu. Utan við starfssvið kaupfélaganna verð-
ur nauðsynjavöruverslun þeirra, sem ekki eru félags-
hæfir, og’mestöll óhófsvöruverslun. Til annarar handar
kemur siðan verslun rikisins, með þær vörutegundir, sem
annars yrðu á valdi okurliringa, eða sem landið þarf
sjálft að nota.
Nú liafa verið sýnd landamerki þau, sem í raun og
veru hljóta á komandi árum að verða milli kaupmanna-
og samvinnuverslunar. Hvorug stefnan er líkleg til að ná
algerðum undirtökum. í framkvæmdinni skifta þær með
sér veftium, svo að vel má við una fyrir þjóðl'élagið.
þriðja stefnan, að ríkið hafi alla verslun, er i samræmi
við kenningar sameignarmanna. Óhugsandi sýnist að hún
komi í framkvæmd í fyrirsjáanlegri framtið hér á landi.
Hinsvegar geta koiriið fyrir þau atvik, og svo var ástatt
liér á landi á stríðsárunum, að því nær allur samvinnu-
flokkurinn og mjög rnikill hluti þeirra borgara, sem
annars fylgir samkepnisstefnunni, vildu hafa landsversl-
un. Ástæðan var auðsæ. Undir þeim kringumstæðum,
sem þá voru, gat öll kaupmannaverslun liæglega orðið
„monopol". Verðhækkun kaupmanna þvi nær allra í
ágústbyrjun 1914, sýndi hvert stefndi.
Jafnaðarmannaflokkar allra landa stefna að algerðri
ríkisverslun. En þar sem hvorki samvinnu- eða sam-
kepnismenn vilja fara þá leið, verður ekki lengra farið
á ríkisverslunarbrautinni, en það sem a. m. k. annar
flokkurinn, þ. e. samvinnumenn, vilja ganga að. Og það
er að ríkisverslun glími við „hringana" og bæti úr þörf-
um ríkisvaldsins sjálfs.
Landsverslun á íslandi getur samkvæmt þessari skil-
greiningu haft þessar vörutegundir til meðferðar varan-
lega: Steinolíu, ef til vill kol og salt. Saltfisk, síld. í öðru
lagi byggingarefni til opinberra bygginga, vega, síma o.
s. frv. í þriðja lagi nauðsynjavöru í vissum héruðum,
þar sem almenningur er varnarlaus í þeim efnum og get-
ur engri liættu fi'á sér hrundið. Öðru máli er að gegna
um tóbak og vinföng, sem landið kann að versla með
um stundarsakir, annaðhvort til að afla tekna í landsjóð,
eða til að fyrirbyggja of mikla eyðslu skaðlegrar vöru
(vínið).
Svo sem öllum er kunnugt, hefir amerískt stórgróða-
félag haft fullkomna einokun hér á landi. Hvorki kaup-
menn eða kaupfélog hafa haft bolmagn til að þreyta
kappleik við þennan hring. Svo að segja allir landsmenn
sjá, að landsverslun ein, og ekkert annað afl í landinu,
getur bjargað þjóðinni úr klóm amerisku auðkýfing-
anna. Sýnist nú svo konrið, að landið geti hvenær sem
er brotið þennan fjötur af útgerðinni. Um kol og salt
er töluvert öðru máli að gegna. Fyrir nokkrum árum lagði
skattanefnd, sem að mestu leyti var skipuð mönnum, sem
ekki eru taldir óvinveittir i garð milliliðanna, til að
tekin væri einkasala á kolum. Að vísu var það ekki
gert þá, og verður líklega ekki gert, nema að breyttum
ástæðum.
Um verslun með fisk og síld verður talað í sérstök-
um kafla. þar getur ekki konrið til mála landsverslun í
venjulegum skilningi, heldur einskonar sambland af sam-
vinnufélagsskap og ríkisrekstri. Hér skal aðeins bent á
það, að samkepni síldarsalanna hefir eyðilagt flesta
þeirra, og stórskaðað alla þjóðina. Ennfremur að útflutn-
ingsverslunin með saltfisk er nú að mestu leyti í hönd-
um erlendra hringa, danskra og enskra. Verður af fjár-
hagslegum ástæðum varla við það unað til langframa.
Hinsvegar er af skiljanlegum ástæðum alveg sjálf-
sagt að landið láti landsverslun kaupa alt aðflutt bygg-
ingarefni til opinberra bygginga, vega og síma. Fyr á
árum liefir oft verið mikil óánægja með þessi innkaup,
enda alvcg sjálfsagt að landið spari fé á að láta ekki
þá verslun ganga i gegnum hendur óþarfra milliliða.
Veltufjár-vandamálið leysa þessar þrjár stefnur hver
á sinn hátt. Einstakir kaupmenn reyna að græða sem
mest. Auðui' þeirra, sem lánast atvinnan, verður þeim
að handbæru innlendu veltufé. Samvinnulögin knýja öll
kaupfélög til að leggja í stofnsjóð 3% af verði aðfluttrar
vöru, sem tæplega kemur til útborgunar fyr en að mann-
inum látnum. Ein kynslóð samvinnumanna getur með
þessu rnóti leyst hinn aldagamla skuldafjötur út á við,
af þeim hluta þjóðarinnar, sem fylgir þeirri stefnu. I
þriðja lagi verður landsverslun að safna sér varanleg-
um veltufjársjóði á kaupmannavísu. Eftir að hafa öld-
um saman lifað níu mánuði eða meira af hverju ári, á
erlendu bónbjargafé, færi íslenska þjóðin að lifa eins
og efnalega sjálfbjarga menn.