Tíminn - 27.05.1922, Blaðsíða 2

78
T 1 M I N N
Leikhúsíð.
J>að lætur illa í íslenskum eyr-
um þetta heiti, „Frú X“, á síð-
asta leikriti Leikfélags Reykja-
víkur. En um það skal ekki fjöl-
yrt. pað er svo margt annað
merkilegt um það að segja.
pað fréttist í haust, að Leikfé
lagið ætlaði ekki að leika í vetur.
Var einkum kent um erfiðleikum
um húsnæði. En sumir héldu að
aðrar ástæður myndu og valda.
Jens B. Waage var hættur að
leika. Ragnar Kvaran á förum
vestur um haf. Leikfélaginu hafði
og ekki haldist vel á ungum stúlk-
um; þær hurfu að öðru — eins
og rjómabústýrurnar fyrir aust-
an fjall. pessvegna héldu margir,
að hinir margvíslegu erfiðleikar,
sem Leikfélagið hefir átt við að
stríða, væru nú loks að svæfa
það — með mörgu öðru sem sofn-
að hefir á þessum síðustu og
verstu tímum.
pessi síðasta leiksýning ósann-
ar þennan grun fullkomlega. Eins
og nýr Fönix hefir félagið lifnað
á ný, með miklum nýjum krafti,
og ágætum nýjum leikendum.
pað skal ekki fjölyrt um efni
leikritsins. það er ekki hægt í
stuttu máli. En það er veigamikið-
leikrit, um ógæfusama konu,
mann hennar og son, ástir og
hrösun.
En það verður að geta leikend-
anna.
Hlutverkin voru mörg. En ekki
nema þrír hinna gömlu, góðu leik-
enda léku: Frú Stefanía Guð-
mundsdóttir og Helgi Helgason
leika aðalhlutverkin, og Friðfinn-
ur Guðjónsson minna hlutverk.
Leikur frú Stefaníu var alveg frá-
bær. Liggur við að segja megi að
aldrei hafi henni tekist betur,
enda hefir hún sjaldan leikið
erfiðara hlutverk og margbrotn-
ara. Helgi Helgason leikur og
prýðilega vel. Samleikur þeirra í
1. þætti var stórkostlega áhrifa-
mikill.
En þó að svo sé, að langmest
hvíli á þeim tveim, þá hefði alt
farið í handaskolum, ef ekki
hefði verið kostur margra fleiri
leikenda. Og þá er komið að nýju
leikendunum.
Reyndi meira á karlmennina.
Hafa þeir að vísu flestir komið
á leiksvið fyr, en ekki fyr en nú
hafa a. m. k. sumir þeirra sýnt
það, að þeim má treysta til mik-
ils. pessir eru helstir: Ágúst
Kvaran, Reinold Richter, Gunnar
Kvaran, Óskar Borg, sonur frú
Stefaníu og Sveinn Bjarman.
Ágúst Kvaran hefir mest leikið
" áður, en tókst. nú einna best. R.
Richter lék ágætlega í ímyndun-
arveikinni, en sýndi nú nýja hlið
leiklistar sinnar. Gunnar Kvaran
fór og vel með lítið hlutverk.
Óskar Borg lék betur en nokkru
sinni áður og einkum tókst hon-
um ágætlega að flytja varnarræð-
una fyrir móður sinni í réttinum.
Sveinn Bjarman mun hafa lítið
leikið áður. Hann kom og laglega
fyrir.
Kvennahlutverkin voru færri.
prjár ungar stúlkur léku og hafa
allar komið á leiksvið áður: Arn-
dís Björnsdóttir, Soffía Björns-
dóttir og Svanhildur þorsteins-
dóttir. pað var óblandin ánægja
að sjá þær allar. pær eru allar
efni í góðar leikkonur. —
pessi leiksýning er því í stuttu
máli stórmerkur viðburður í sögu
hinnar íslensku leiklistar. Leikfé-
lagið hefir sýnt það að það er
höfuðborg íslands til hins fylsta
sóma. pað hefir sigrað hina
mestu erfiðleika — að afla sér
ungra og sérlega efnilegra ungra
leikenda. pað á og enn nokkra frá-
bæra leikendur lir hóp hinna eldri.
En að öðru leyti býr félagið við
hnrðan kost — svo harðan að við
svo búið má ekki standa lengi.
Góð leiklist er það menningarmeð-
al sem engin siðuð þjóð má án
vera. pað verður að hlúa að
þeirri ilst.
Undir eins og um hægist verð-
ur að sameina alla krafta um að
reisa viðunandi þjóðleikhús hér í
höfuðstaðnum.
Jóni Mag'iiússyni.
Jón Magnússon hefir látið blað sitt
og kaupmanna ráðast á þá tvo Fram-
sóknarmenn, Svein í Firði og þor-
siein M. Jónsson, sem báru fram til-
lögu um að rituð yrði saga alþingis
fyrir 1000 ára afmæli þingsins 1930.
Nær því alt þingið nema eitthvað
2—3 af þröngsýnustu dátum Mbl.
samþyktu þessa tillögu. Nú lætur Jón
blað sitt áfella stjórnina fyrir að hún
hefir ráðið mann fyrir venjulegt em-
bættiskaup til að vinna þetta verk,
og sett 3 menn ólaunaða til að vera
í ritnefnd með honum. Jón þorir
ekki að láta segja að maðurinn sé
ekki starfinu vaxinn. Allir vita að
Benedikt Sveinsson skrifar einna best
mál allra núlifandi íslendinga, að
liann er fæddur fræðiinaður og liefir
frá unga aldri haft óvcnjulega mik-
inn óhuga á stjórnmálum, og skiln-
ing á sögu landsins. Einmitt þessa
kosti þurfti sá maður að hafa, sem
stýrði þessu verki.
Ef Jón hefði valið mann til starfs-
ins myndi það liafa verið einhver
sem ekki var sendibréfsfær, nerna þá
hclst á dönsku. Aðeins verið trygt
með fylgispektina við afturhaldið og
Mbi. Og til að gera Jóni skiljanlega
eyðsluna (sem allir bjuggust við, því
að þingið heimilaði fé til verksins),
mun rétt að rifja upp fyrir honum
nokkur dæmi sem hann ætti að minn-
ast, ef hann vill verða sparnaðar-
postuli.
1. Jón var riðinn við að veita ein-
um ríkasta manni landsins, B. Kr.,
eftirlaun með dýrtíðaruppbót. Árlega
um eða yfir 8000 kr. Verður þetta
mikil fúlga, ef karl kemst á niræðis-
aldur.
2. I hans stjórnartíð og á hans
ábyrgð hefir kostnaður við einn part
af sýslumannsembættinu í Rvík
(deild Jóns Hermannssonar) orðið
yfir 70 þús. árlega, eða meir en öll
sýslumannslaun voru fyrir stríðið.
3. I hans stjórnartíð varð önnur
deild sömu starfa (Jóh. Jóh.) eins dýr
og helmingur sýslumanna"' var fyrir
stríðið.
4. í hans tið og fyrir hans forgöngu
og Bjarna var stofnaður hæstiréttur,
5 dómarar, og einn ritari, sem til
saman kosta árlega nokkrum þúsund-
um meir en Ölfusárbrúin þegar hún
var bygð. Aðalmein þessara manna
er iðjuleysi, sem búist er við að leggi
suma þeirra i gröfina fyrir aldur
fram.
5. Stofnaði Jón legátaembættið í
Khöfn, og tildurherrann í Genúa og
á Spóni. 20 þúsund á ári handa Gunn-
ari, helmingi meira þarf nú handa
Sveini. Gunnar hefir aldrei gert neitt
til gagns, og hitt embættið var aldrei
meint nema sem tildur, og vorður
vonandi lagt niður, ef Sveinn hættir
um áramótin, sem við er búist.
6. Eyddi 20 þúsundum ríflega í orð-
una, til að geta sýnt mannlund sína
á krossaveiðunum (sbr. „á döfinni").
7. Réði mestu um, með Bjarna, að
hafðir voru tveir sendimenn í New
York árum saman á striðstímanum.
Aðeins cins manns starl', og varan-
legt ósamlyndi milli mannanna.
Framundir 100 þúsund eyddust þar í
óþarfa. Og allur þessi dýri embættis-
rekstur gerður fyrir kaupmenn. Sam-
bandið hafði vestra sinn eigin mann.
8. Lögjafnaðarnefndin, Bjarni, Ein-
ar og Jóh. Jóh. hafa haft 2000 kr. árs-
kaup hver, auk embættislauna, og
gífurlegs ferðakostnaðar. Jón stofn-
aði þetta. Timanum tókst i vet-
ur að fá bitling þennan iækkaðan
oían í 500 kr. á mann. Og þessar 500
kr. eiga að fara líka, hvað sem Jón
og ÍVIbl. segja.
9. Litli Lórus og sonur Vigurklerks,
bóðir settir í stjórnarróðið að þarf-
lausu til að gleðja feður þeirra. Tveir
menn fyrir í ráðinu, sem talið er að
hafi liaft ádrótt um „bein“ Sigurð-
ar. En eyðslan þurfti að ráða. Tíman-
um tókst að létta Lárusi af landinu
að því leyti sem hann var i „róð-
inu“. En eftir er að athuga óþörfu
mennina hjá bæjarfógeta.
10. Að siðustu ætti Jón að minn-
ast þess að hann og Danir, sem eiga
Islandsbanka, réðu hr. E. Claessen
með 40 þús. kr. árslaunum. Hefir
þjóðin skilið hver borgar brúsann?
þar er liorgað með háu vöxtunum,
sem „skapþungir skilamenn" verða
að greiða bankanum.
Jón Magnússon ætti umfram alt
ekki að tala um eyðslu, jafnvel ekki
í sambandi við það, þótt þjóðin
lieiðri minningu sinnar elstu og fræg-
ustu stofnunar, Alþingis.
Minnugur.
Á yíð og dreíS.
„Járnbraut þriggja fjórðunga".
Ef farið verður að ráðum Tímans,
og fylgt stefnu þeirri í sjósamgöng-
unum, sem haldið er fram í „Kom-
andi árum“, verður nú keypt lítið
vöruflutningaskip til strandferða, og
liygt sterkt og hentugt mannflutn-
ingaskip fyrir 200 farþegja. þetta skip
flytur fólk og póst hraðferðir kring-
um landið. í stað þess að fólk er
nú flutt eins og dauðir hlutir i lest
og kemst seint og illa milli héraða,
má með þessu móti fá eins fljótar og
þægilegar ferðii', eins og fjárhagur
þjóðarinnar leyfir. Stjórnin er nú að
undirbúa mólið, útvega teikningar,
tilboð og tillögur. Ef þetta lánast,
sem von er um, verður ekki til sú
smóhöfn, eða útkjálki á landinu, sem
ekki íinnur þá stórkostlegu breyt-
ingu, sem leiða myndi af þessu fyr-
irkomulagi. Mannflutningaskipið yrði
jómbraut Vestfirðinga, Norðlendinga
og Austfirðinga.IIafnlausu héruðin fá
járnbrautina sjálfa. Stjórnin ó þó og
þegar von ó norskum sérfræðing, sem
rannsakar járnbrautarstæðið austur í.
sumar.
Fasteignabankinn..
Jón Magnússon liindraði stofnun
fasteignabankans i haust sem leið.
Nú mó það ekki dragast lengur, þótt
hart sé í óri. Slik stofnun þarf lang-
an undirbúning verklega. Og því fyr
sem. byrjað er í alvöru að vinna að
málinu, þvi fyr kemst á viðunandi
skipulag. Síðasti reikningur íslands-
banka sýnir óstandið. Ekki ein
miljón iánað út ó fasteignir. En nær
30 miljónir i víxlum og reiknings-
iónum. Er furða þótt treglega gangi
með ræktunina?
Misskilningur Vísis.
Vísir tekur það réttilega fram að
menn á B-listanum hafi barist rnóti
vatnsráninu, auðvitað einkum Sveinn
í Firði, sem drepið hefir þann út-
burð Bjarna og Einars Arnórssonar.
Hitt er aftur á móti alrangt, að nokk-
ur ó listanum hafi talað eða skrifað
um „landrán". Væri gott ef Vísir
gæti fundið orðum sínum stað. Sam-
hliða hofði hann gott af að kynna
sér skoðanir helst samherja blaðs-
ins, Sveins Björnssonar um þetta
mál. í því væri virkilegui' fróðleikur
fyrir ritstjórann.
Togaralistinn..
Togaraeigendur gerast nú ærið um-
svifamikíir. þeir vilja efla flokk í
þinginu, og Magnús í Vallanesi er
þeirra kandidat. í fyrra komu þessir
menn til þingsins og báðu um hjálp
og líkn: Landsábyrgð fyrir hinum
rándýru togurum sínum, sem keypt-
ir voru þreföldu verði við það sem
vera ætti. í fylgd með þessu togara-
fólki slæst svo eitthvað töluvert af
kaupmönnum, t. d. Sameinuðu versl-
anirnar, hinn útlendi gróðahringur,
sem svo mjög hefir vaxið ó síðustu
órum. Aftur á móti mun „Hið ís-
lenska steinolíufélag" hallast að Jóni.
Svo að báðir liafa góða fylgd, Jón
og Magnús.
Listarnir finrni, stefnurnar þrjár.
Tíminn hefir sýnt fram á, að hér
eru aðeins þrjár stefnur í landsmól-
um: Samvinnu-, samkepnis- og sam-
eignarmenn. Samvinnuflokkurinn vill
leysa sem allra flest viðfangsefni
með frjólsri samhjálp. Fylgismenn
hans eru meginþorri bændanna og
miðstétt kauptúnanna. Samkepnis-
menn vilja láta heiídur skifta. Hver
tætir og rífur það sem hann nær. í
þessum flokki eru flestir togaraeig-
endur og stærri útgerðarmenn, meg-
inhluti allra kaupmanna, einkum sel-
stöðuverslanirnar, dálitið af þröng-
sýnustu og lakast mentuðu sveita-
mönnum og mestu aumingjarnir í
kaupstöðunum. í þriðja lagi eru sam-
eignarmennirnir, eða verkamenn.
þeir eru eingöngu í bæjunum, næst
fátækasti hluti fóllcsins. þeir vilja að
ríkið eða sveitarfélögin eigi öll helstu
atvinnu- og framleiðslufyrirtækin.
Línurnar eru glöggar. Samvinnu-
menn, verkamenn og togara- eða
Vísis-listinn marka mestu andstæð-
urnar. En listar Jóns Magnússonar
og frölcen Ingibjargar eru klofningar
af samkepnisílokknum. þessvegna er
togaramönnunum svo meinilia vjð
þessa lista. Kjósendur þurfa að at-
huga það, að þó að stefnurnar séu
aðeins þrjár, þá eru listarnir fimín.
Vísis-, Mbl,- og Kvcnnalistinn (eins
og hann er skipaður, að frátaldri
neðstu konunni), eru alt saman grein-
ar á samkepnismeiðnum: Togaraeig-
endur, kaupmenn, heildsalar o. s.
Komandí ár.
Landvarnir (frh.).
Eyðing skóganna hefir liaft úrslitaóhrif á hnignun
landsins. Menn vita með fullkominni vissu að ó land-
námsöldinni voru bjarkarskógar á ósum og hæðum í döl-
um og láglendi landsins og hátt upp eftir fjallahlíðun-
um. Björkin hefir þá klætt ísland á svipaðan hátt og
greniskógarnir klæða nú Noreg.
Flestir íslendingar munu hai-ma þá breytingu, sem
bygð forfeðranna hefir gert á landinu. Flestir myndu,
að því er björkina- snertir, gráta Baldur úr helju, ef
þeir mættu. Og það er einmitt þetta, sem á að gera.
En það er ekki óhlaupaverk. það sem hefir' þurft aldir
til að eyða, þarf aldir til að reisa úr rústum. Kynslóð
núlifandi Islendinga lifir ekki að sjá miklar breytingar
á skógargróðri landsins. En ein kynslóð getur byrjað ó
verki, sem mörg hundruð ár þarf til að vinna. Mjög
margir menn, og á liðnum öldum öll þjóðin, hefir um
of litið á þjóðarmálin öll frá sjónarhæð einstaklings-
hagsmunanna. Einstaka menn hugsa um sína saintíðar-
menn, þeirra heill og engi. Örfóir hugsa um kynþátt-
inn, eins og hann lifir öld eftir öld. En þegar talað er
um að klæða landið, þá er einstaklingurinn og samtíð-
in eins og agnarsmár dropi í hafinu, einn lítill hlekkur
i óralangri keðju.
Eyðing skóganna hefir ekki verið hnignun að öllu
leyti. Allnhkið af gömlu skógarlendi er nú engi eða
góð ræktar og beitilönd. í miklum skógarlöndum er
trjágpóðurinn böl af því skógurinn þrengir að bygð-
inni. Jafnvel að því er fegurð snertir liefir skógleysið
vissa kosti. Eitt af því sem- gerir ísland óviðjafnanlega
fagurt er hið góða skygni, sem stafar af tærleik lofts-
ins. Á Norðurlöndum sunnanverðum, þýskalandi, Eng-
landi, Frakklandi ,og jafnvel suður í Sviss og ftalíu
sést ekki af hæðum yfir bersvæði nema nokkrar rastir
á heitum sólskinsdögum. Ilitamóðan byrgir fjarsýnina
eins og þunn, hálfgegnsæ þoka. Og þar sem skógur
hylur holt og hæðir, verða litbrigðin fábreytt. Skógur-
inn verður að einlitum hjúp, sem felur að miklu leyti
svipmót landsins. Góða skygnið og skógleysið á íslandi
valda þvi, að íjarsýn hér á landi getur vcrið óviðjafn-
anlega fögur. Fjarlægar hæðir, klettar, hamrar og foss-
ar sýnast vera mjög nærri, svo að gerð landsins og
svipmól. nýtur sin vel. Og yfir’ þetta fábygða, skóglausa
land breiðir sólarljósið glitstaf sinn, óteljandi lit- • og
blæbrigði, sem fátið eru hvarvetna i Norðurálfunni,
nema hér.
Mjög margir íslendingar hafa tæplega gert sér grein
fyrir þessum þætti í fegurð iandsins. það er eiginlega
ekki hægt nema með samanburði. Og þann samanburð
hafa ekki nærri allir gert, sem hefðu ótt að geta það.
þetta eru kostir eyðingarinnar. Skógurinn tefur
ekki fyrir ræktuninni, og hann breiðir ekki, nú orð-
ið, yfir fjallafegurð landsins. En þó að alt sé talið með,
sem leibt hefir til bóta af eyðingu skóganna, þá mun
ílestum finnast lítið endurgjaldið, fyrir svo mikið tjón.
þó að tækist að auka mikið aftur skóglendi í land-
inu, myndi það ekki hafa mikla beina fjárhagslega þýð-
ingu. Hér getur tæplega komið til mála að rækta skóg,
svo að nota megi timbrið til húsagerðar. Timbur er
notað til margskonar iðnaðar, einkum til pappírsgerð-
ar. En þó að hkindum mætti gera pappír úr birkibolun-
um íslensku, engu siðui' en grenistofnum i Noregi og
Kanada, þá gæti ísland aldrei kept á því sviði við lönd
með sterkari sumarhita og meira gróðurmagni. þó er
eftir eldsneytið. þess er mikil þörf hér á landi. En þeg-
ar skógarnir verða orðnir miklir aftur, þá hefir þjóðin
væntanlega leyst þau vandkvæði á annan hátt, þ. e.
með raforku.
Beina gagnið að birkiskógurn ó Islandi verður senni-
lega aldrei mikið. En því meiri er óbeina nauðsynin.
Og vegna hennar er skógræktin varanlegt stórmál hér
á landi.
í mörgum frjóum löndum, t. d. Frakklandi og
Bándarikjunum, hefir skógunum verið eytt með lítilli
fyi'irhyggju. Að sama skapi hafa heil héruð oft skemst
á margan hótt, eftir að skógurinn var horfinn. Jarð-
vegurinn verður of þur. Regnvæta grefur hann sundur.
Skógurinn hættir að skýla öðrum gróðri. Vatnavextir
verða meiri og hættulegri, þegar skógurinn er ekki
lengur til að drekka i sig úrkomuna. Og að siðustu kem-
ur það atriðið, sem mestu skiftir. Skógurinn mildar
veðráttuna, gerir löndin byggilegri. þessvegna leggja
allar dugandi þjóðir, sem eru búnar að eyða skógun-
um í óhófi, mikla stund ó skóggræðslu. þó er skógur-
inn talinn eftirsóknarverður til að skýla, milda veðrótt-
una, hlífa öðrum gróðri, draga úr skaðlegum" vatnavöxt-
um, binda og auka jai'ðveginn, eins og síðar verður ó
drepið. það eru þessi áhrif, sem eru svo ómetanlega
þýðingarmikii hér á landi. Hér er sannarlega nógu kalt,
vindasamt, hætt við uppblæstri og landbroti af vatna-
vöxtum. Héi' er mikið af landi, sem óbeinlínis yrði að
meiri notum, ef það væri skógi vaxið, heldur en það
er nú, sökum þess að hin eiginlegu ræktarlönd yrðu
verðmeiri vegna nólægðar skóganna. í öðru lagi þarf
ekki, um ófyrirsjóanlega framtið, að kvíða því, að skóg-
ar á Islandi verði svo miklir, að þeir dragi úr fjar-
sýnisfegurð landsins.
Nú er svo komið, að heilar sýslivr, t. d. Húnavatns-
og Skagafjarðarsýsla, og mörg önnui' minni bygðarlög
eru gersamlega skóglaus. Aftur eru allmiklar skógar-
leyfar í snjóahéruðum landsins, einkum þingeyjar- og
Múlasýslum, í afskcktum, sólsælum 'dölum ó Vestfjörðum,
og allvíða í Borgarfjarðar, og Suðurláglendinu, og ein-
staka afskektum stöðum í Skaftafellssýslu. þetta er
allur skógararfurinn, sem þúsund ára bygð í landinu
hefir skilið eftir. Skógarhögg til eldsneytis í heimahús-
um, við srníðar og til hvatningar ljóanna, og þó eink-
um vetrarbeitin, liafa orkað svo miklu, eins og ráun
ber nú vitni um. Skógræktarmálið á íslandi er svipað
melgræðslunni. þessar tvær stórvöxnu, harðgerðu jurtir,