Tíminn - 08.03.1924, Blaðsíða 3

T 1 M I N N
89
Samband ísL
Alfa-
Laval
skil vindnr
reynast best.
Pant&nir annast kaupfé-
lög út um land, og
samv.félaga.
um (hann var t. d. aldavinur og
stuðningsmaður Jóns Sigurðsson-
ar), mun sá þáttur starfsemi hans
síst minst verður, þótt hann sé að
sjálfsögðu lítt eða ekki kunnur enn
sem komið er. — Annars hélt
Eiríkur drengilega uppi sóma ætt-
jarðar sinnar á Englandi og vann
manna mest að því að útbreiða
þekkingu á þjóðinni og bókment-
unum, bæði persónulega og með
þýðingum og kenslustarfsemi.
Munu áhrif hans í þessa átt hafa
verið meiri og happadrýgri en
menn nú venjulegast gera sér
grein fyrir, en benda má á það, að
einn af efnilegri Eddufræðingum
vorra tíma, B. S. Phillpotts, hefir
numið hjá honum. — Loks skal að-
eins mint á hina alkunnu gestrisni
á heimili Eiríks. Var kona hans,
Sigríður Einarsdóttir, honum sam-
hent í því eins og raunai' fleiru,
því að hún var að sínu leyti eins
vakin og sofin í því, að bæta kjör
íslensku kvenþjóðarinnar og auka
þekkingu á íslenskum heimilisiðn-
aði erlendis, eins og Eiríkur var
áhugasamur á sviði bókmenta og
landsmála.
Eins og á er vikið, var gustmik-
ið nokkuð um Eirík meðan hann
var á dögum. Var slíkt eigi undar-
legt um ákafamann sem hann.
Eðlilegt var og, að dómar samtíð-
armanna hans um hann skiftust
nokkuð í tvö horn. Samtímamenn
sjá nú einu sinni alla hluti gegnum
lituð gleraugu tilfinninganna. Nú
ættu allir að geta séð það gler-
augnalaust að Eiríkur var hinn
mesti merkismaður, sem fslending-
um er betra að minnast en gleyma,
því að „minning feðranna er fram-
hvöt niðjanna“.
Eg, sem rita línur þessar, hefi
með aðstoð ættingja og erfingja
Eiríks tekið mér fyrir hendur að
safna drögum til æfisögu hans og
þeirra hjóna beggja. Er í ráði að
gefa út úrval af bréfum hans auk
æfisögunnar. Æskilegast væri, að
eg fengi sem mest af efninu í mín-
ar hendur í vor. það eru því vin-
samleg tilmæli mín til allra þeirra,
sem eitthvað gætu upplýst um
Éirík og þau hjónin, eða kynnu að
eiga í fórum sínum bréf frá þeim,
að senda mér þau sem fyrst til af-
nota. Austfirðingar geta, ef þeim
þykir það haganlegra, komið bréf-
um til Magnúsar Gíslasonar, sýslu-
manns á Eskifirði, eða Ólafs
Gíslasonar kaupmanns á Norð-
t'irði. Fyrst um sinn má senda bréf
til mín á Grundarstíg 11 Rvík.
Stefán Einaisson
mag. art.
Menn stóðu undrandi gagnvart
þessu í fyrstu, en eg vonast til að
hafa skýrt það, að fallið á rót sína
að rekja til ímyndaðs kaupmagns,
og þar af leiðandi meiri eftir-
spumar en framboðs.sem hlaut að
hafa fall krónunnar í för með sér.
Ef enginn eyðir meiru en hann afl-
ar og ríkið ekki heldur meiru en
það getur reitt af þegnunum, get-
ur eftirspurn ekki orðið meiri en
framboð, því það kaupir enginn
eftir að kaupmagn hans er þrotið.
Til að verðfesta krónunnar hald-
ist, má ekki skapa neitt kaup-
magn, sem ekki hefir fulla trygg-
ingu að baki sér. Verður óhjá-
kvæmilegt til að halda ekki við
gagnslausum lánum til manna, sem
tekið hafa lán hjá þjóðinni í þeirri
von, að krónan lækki í verði, og
þeir komist hjá að greiða nema
verðbrot af upphaflega láninu, að
skylda hvern lán þega til að greiða
það aftur í því fleiri krónum, sem
krónan hefir orðið minna virði frá
því sem nú er. Amerískur dalur er
nú um 7 kr. virði. Maður sem nú
lánar 7000 kr., verður því að end-
urgreiða lánið aftur í ísl. krónum
sem eru 1000 dala virði. Ef dalur-
inn kemst upp í 8 ísl. krónur á
borgunardegi, verður hann að
greiða 8000 ísl. kr. fyrir lánið. Sá
sem ekki vill ganga að þessum
kjörum, „spekúlerar“ í að krónan
falli og hann þannig sleppi ódýr-
ar, á ekki fyrir nokkum mun að
Dftiir fiöndjvrir bOfiiO.
Pað er líklega engum skyldara
en mér að svara að einhverju níð-
greininni um þorvald Thoroddsen,
sem staðið hefir í fimm tölublöðum
Tímans nú fyrir skömmu, ef eg
hefi orðið til þess óviljandi að
koma þeim ófögnuði af stað með
grein, sem eg skrifaði áður í sama
blað um hann. Einhver þarf að
gera það vegna ókunnugra les-
enda, sem ekki hafa bækur þor-
valds við höndina til samanburðar,
því að níðið er ótrúlega ramt og
fimlega rist, svo að þá er hægt að
glæpast á því.
Höfundui' níðgreinarinnai' byrj-
ar með því að rifja upp gömul sár-
yrði um þorvald eftir alkunnan
ágætismann. Slík orð minna vitan-
lega á þá þjóðarógæfu vor fslend-
inga, að oft hafa vorir bestu menn
orðið sundurþykkir og kastast á
þungum orðum, en sá sem hendir
slík sáryrði á lofti og geymir þau
til þess, að beita þeim við tæki-
færi öðrumhvorum eða báðum til
ófrægðar, hann vinnur ekki neitt
gott með því, og er sjálfur maður
að verri.
pá minnist höf. á, að eg hafi ve-
fengt dóm um þorvald í Tímanum,
og því vei'ði ekki hjá því komist að
leiða þorvald sjálfan til vitnis
dómnum til staðfestingar og and-
mælum mínum til ógildingar. Til
þeirrar vitnaleiðslu notar hann svo
tvær bækur eftir þorvald. Hin
fýrri er Æfisaga Péturs biskups,
tengdaföður hans, afar-nákvæmt
og áreiðanlegt heimildarrit um æfi-
atvik þess merka manns eftii
bréfum og minnisblöðum hans
sjálfs og af nánum kunnugleika.
Hún er minningarrit um hann á
100 ára afmæli hans og rituð af
því hugarþnli, sem góður sonur
mundi eftir látinn föður. Hin
er Minningabók þorvalds sjálfs,
rituð í ígripum við og við á efri
árum, eins og segir í formálanum,
og varla nema hálfverk, því að
fullur þriðjungur var óskrifaður,
er hann veiktist, og það sem kom-
ið var eigi yfirlesið til lagfæring-
ar.
Af þessum bókum vill höf. sanna
fyrst og fremst, að þorv. hafi ver-
ið „fullur af hinum barnalegasta
og smásmuglegasta metnaði“. —
Lítum þá á sannanirnar. Sú er
fyrst, að þorv. byrjar báðar bæk-
urnar með ættartölum. Fer höf.
mörgum hæðilegum orðum um það
hégómlega og fávíslega athæfi;
einkum er hann forviða yfir því
eiga aðgang að lánveitingum, en
hvert heilbrigt fyrirtæki þolir
þetta, því eignir þess verða því
íleiri króna virði, sem krónan fell-
ur meira. petta verður einnig að
gilda um þá, sem lána til banka
eða sparisjóða. Innistæður þeirra
mega ekki verða minna virði en
orðið er af orsökum lággengisins,
og' á lánveitandi því eftir ofan-
nefndu dæmi að fá Vs fleiri ki'ón-
ur fyrir innistæður sínar þegar
þeir taka þær út. þetta þýðir auð-
vitað, að peningastofnanir verða
ef til vill (ef krónan fellur enn
meira, sem hún þó þarf ekki að
gera), að hafa bókfærslu sína að
nokkru leyti bygða á gullkrónum,
en slíkt hefir jafnvel hver smá-
kaupmaður í þýskalandi orðið að
gera, og þar breyttist gengið dag-
lega, svo þetta mun kosta bankana
litla fyrirhöfn.
í þessu sambandi verður eimiig
að minnast á vátryggingarfélög.
sem um árabil hafa tekið við ið-
gjöldum í gullkrónum. þeir sem nú
verða fyrir áföllum, fá vátrygging-
arupphæðina greidda í pappírs-
krónum, sem ómögulegt er að
bæta skaðann með nema til helm-
inga. þetta hlýtur að verða mikill
hnekkir fyrir sparsemi meðal ís-
lendinga, ef ekki er gert við í
tíma, því drýgsti sparnaðurinn
verður sá, sem menn eru þvingað-
ir til að framkvæma á hverju ári
með iðgjöldum í vátryggingarfélög
mikillæti, að telja sex biskupa með-
al forfeðra Péturs. Hann segir frá
því oflæti þrisvar, til þess að það
gleymist ekki. Til þess að gefa um-
vöndun sinni um þetta atriði enn
meiri þunga, telur hann upp níu
stórmenni mannkynssögunnar,
Goethe, Lincoln o. s. frv., sem ekki
hafi þurft ættartalna við. En ís-
lendingar hafa nú samt leyft sér
að hafa þenna sið frá því er þeir
hófu að rita sögur, svo að þorv.
hefir sæmilega afsökun. Og með
allri virðingu fyrir nímenningun-
um vona eg, að siðurinn haldist.
Mér mundi þykja allmikið skarð í
sögu vorri og menningu, ef ættvís-
in væri úr feld. — par sem p. lýs-
ir útliti og atgervi Péturs bisk-
ups, seg'ir hann: „Hann var mikil-
menni um flest“. í sambandi við
þau orð talar höf. um „tilraunir
tengdasonarins til að breyta stað-
reyndum sögunnar". Ekki eru stór-
yrðin. Síðan fer hann mörgum
niðrunarorðum um Pétur biskup
sem stjórnmálamann og andstæð-
ing Jóns Sigurðssonar. í þeim
svifum vildi honum það happ til,
að hann sá í blaði haft eftir Jóni
Sigurðssyni, að hann hefði kallað
Pétui' biskup „slægastan“ andstæð-
inga sinna. þetta var höf. sá
fagnafengur, að hann segir frá því
tvisvar í næsta greinarstúfnum.
Mörgum mun finnast, að honum
hefði verið þarfara að taka sér
Jón Sigurðsson til fyrirmyndar um
prúðmensku í rithætti en henda á
lofti kaldyrði um andstæðing, þó
að honum kynni að hrjóta slíkt í
um, eða til samvinnufélaga eða
íóðurbirgðafélaga. Er ofur einfalt
að laga þetta, ef vátryggingarfé-
lög setja hvert skifti sem krónan
fellur, ákveðinn margfaldara bæði
á iðgjöld og vátryggingarupphæð-
ir. Maður sem t. d. er vátrygður
fyrir 10000 kr., greiðir árlega 400
kr. Sé krónan fallin niður í 50%,
greiðir hann því gengi 800 pappírs-
krónur og fær 20000 útborgaðar.
pó að eg minnist á þetta, tel eg
það næsta ónauðsynlegt, því hvern-
ig sem fer, getur ekki myndast
meiri eftirspurn en hægt er að
fullnægja, ef við ekki sköpum nýtt
og óréttmætt kaupmagn. En lítill
vandi er að sneiða hjá slíku, ef
menn þekkja hættuna og verður
því að heimta, að hvorki landið
misnoti lánstraust sitt, né bank-
arnir veiti lán, nema með hvöt til
að gjalda það með samsvarandi
kaupmagni og því sem veitt er.
par eð landsbúar hafa nú í nokk-
ur ár eytt meiru en tekjum sín-
um, verður eihnig í nokkur næstu
ár að nota samsvarandi minna en
tekjurnar. Á því tímabili verður
líkast til nauðsynlegt að setja
nefnd, sem sér um, að heldur verði
greitt af skuldunum, en sú gjald-
eyrisupphæð verði notuð til að
draga inn í landið varning, sem við
að sumu leyti getum framleitt
sjálfir, en annars verið án. Hygg
eg, léttbærara að láta landsmenn
sjálfa skera úr slíku, en neyðina,
sinn hóp. Ekki er það heldur nein
sönnun gegn því, að maður hafi
getað verið mikilmenni um flest,
þó að hann gæti ekki fylt flokk
Jóns Sigurðssonar í stjórnmálum,
þótt hann væri sá afbragðsmaður,
sem allir vita.Yfirleitt hygg eg, að
öllu þessi ádeila höf. á Pétur biskup
beri lítinn árangur. Dómar þeirra
porvalds um hann verða hvorugur
taldir hæstaréttardómar, þorvalds
af eðlilegum ástæðum tæplega óvil-
hallur,en dómur höf.því síður óhlut
drægur. — þá hefir höf. þau orð
eftir þorv., að þóra Pétursdóttir
biskups hafi gifst „Prófessor Dr.“
þorv. Th. En höf. er eins og fyr
vandlátur um meðferð á „stað-
reyndum sögunnar“, og þorv. fær
þessa hátíðlegu ofanígjöf: „þetta
er rangt. Hún giftist „adjunkt p.
Th.“. Slíkir smámunir benda á hið
villandi sögulega sjálfhól, þar sem
hagsmunir hans eiga í hlut“. Eg
skil nú raunar ekki til hlítar, hvern
ig þetta atriði snertir hagsmuni
þorv., en sjálfsagt mundi þessi yf-
irsjón hans verða þung á metunum
honum til dómsáfellis, ef ekki vildi
svo heppilega til fyrir hann, að
hann hefir aldrei framið hana. Höf.
hefir búið hana til sjálfur, til þess
að geta komið umvönduninni að.
Hér er því ekki þorv. að breyta
„staðreyndum sögunnar“ sér í vil.
— Að lyktum tínir höf. saman
ýmisleg smáatvik úr æfisögunni
hingað og þangað, s. s. göfuga
gesti, heimboð, gjafir, krossa o. fl.
og segir síðan: „Enginn mikill
sagnfræðingur mundi bera svo fá-
sem hlýtur að koma, ef krónan
heldur áfram að falla og dýrtíðin
að vaxa.
Nú eru forvextir bankanna
7%,*) og má ef til vill segja, að
þeim sé vorkunn að taka svo mik-
ið, því nokkur hluti fjár þess, er
þeir lána út, er fenginn að láni er-
lendis. Verður því að greiða þann
hlutann í erlendi'i mynt, og' verður
hann því þungbærari, sem krónan
stendur lægra.
Nær því helmingur forvaxtanna
stafa af lág'genginu. Má líklega
reikna vextina 4—5%, en að áhætt-
an gleypi 2—3% af vöxtunum.
Margir hyggja, að ekki megi til
þess hugsa, að krónan hækki í
verði, slíkt muni drepa alla fram-
leiðslu. Á íslandi eru allar fjár-
hag'sbreytingar heldur hægfara, og
mun því mjög' lítill hluti lánanna
vera stofnaður síðan krónan fór að
falla, því þá hófst kreppan nærri
strax. Ef eitthvert gagnlegt fyrir-
tæki hefir treyst svo á tæpasta
vaðið, að það getur eingöngu hald-
ist við með lágri krónu, tel eg rétt-
ara að styrkja það, en að láta það
halda niðri krónunni til ógagns
fyrir alla aðra landsbúa. Samt mun
vaxtalækkunin vega svo mikið, að
flest öll fyrirtæki og öll heilbrigð
fyrirtæki munu vel þola að krónan
komist upp í gullverð t. d. á 10 ár-
*) Síðan þetta var ritað, eru forvext-
ir oi'ðnir 8%.
nýta mola á borð fyrir lesendur
sína“. Mér vitanlega hefir J>orv.
hvergi gert tilkall til að kallast
mikill sagnfræðingur. J>ó að hann
hafi unnið stórmikið fyrir íslensk-
an sögufróðleik, lágu aðalstörf
hans á öðru sviði. En í Islendinga-
sögum bæði fornum og nýjum er
fult af slíkum smámunum, og oft
hafa einmitt miklir sagnfræðingar
lotið að þeim og fært sagnfræð-
inni í nyt. Og ekki ber á öðru en
að höf. sjálfur sópi saman fegins-
hendi þessum molum til að hag-
nýta þá á sína vísu, JJorvaldi til
ófrægðar. pað hefði líklega enginn
mikill sagnfræðingur gert. Og þeir
Goethe og Lincoln hefðu aldrei
lagt sig niður við það.
Taki nú hver sem vill þessar
sannanir höf. gildar. Mér sýnast
þær eintóm vindhögg.
J>á tekur við annar kaflinn, þar
sem á að sýna, „hvernig vandalaus-
ir menn komu J>orv. fyrir sjónir“.
Aðferðin er sú, að sleppa alveg öll-
um góðum ummælum um þá, en
halda því betur til haga öllu hinu,
sem greinarhöf. hyggur, að geti
móðgað einhvern eða sært. I Minn-
ingabók sinni segir J>orv. frá því,
sem á daga hans hefir drifið og
honum hefir borið fyrir augu;
minnist því lauslega margra
manna, sem við þau atvik hafa
komið, en hefir lítið við að skrifa
langar heildarlýsingar á mönnum
og því síður dóma um innræti
þeirra og hugarfar. Hann var
glöggur á það, sem honum þótti
skoplegt, en líka með því marki
brendur, að gremjast það, sem
honum fanst ljótt eða ranglátt eða
óviturlegt, hvort sem fram kom við
sjálfan hann eða aðra. Hann var
ekki myrkur í máli, en sagði hisp-
urslaust það sem honum bjó í
brjósti. Bók hans ber vitni um
þetta. Hún er rituð mjög líkt og
hann talaði í sinn hóp. Ekki dett-
ur mér í hug að bera á móti því, að
honum missýnist stundum og segi
sumt, sem mér þætti betur ósagt.
Höf. gefur í skyn, að grein sín
sé rituð til varnar mönnum gegn
illmælum J>oi-valds. Flest það, sem
liann vítir mest, eru sögur, sem
J>orv. segir og margir menn koma
við að einhverju leyti, og oft í sam-
bandi við víndrykkju. Yfir höfuð
mótmælir höf. þeim sögum ekki, en
í þess stað tínir hann úr þeim alt
það versta og sendir það út um
land í víðlesnu blaði, og það meira
að segja tvítekið, og er þá stund-
um síðari útgáfan verri en hin
fyrri. J>etta er kynleg varnarað-
ferð, og ekki ólíkt því, að honum sé
um. Eftir gjaldþrot Dana 1813
féllu seðlar þeirra niður í 9% af
nafnverði, en 1818 hafði verð
þeirra 8 >/2 faldast eða náð 75% af
nafnverðinu. Okkar seðlar hafa þó
ekki fallið nema um 50%, og legg
eg því til, að taka þá hækkun á 10
árum, sem Danir tóku á tæpu ári.
petta var auðvitað hart aðgöngu,
en það verður líka hart aðgöngu
fyrir þá, sem lagt hafa fé til hliðar,
að sjá það verða verðlaust á enn
færri árum. Einnig þætti mér það
illur fyrirboði, ef ísland byrjaði
göngu sína sem fullvalda ríki, með
því að sneiða hjá !ið greiða þegn-
um sínum (því eingöngu á þeim
lendir þessi ímyndaði léttir, er-
lendar skuldir eru í erlendri mynt)
það, sem þeir hafa lagt til hliðar
til elliáranna. Hinsvegar er mikil
hvöt til að spara í því, að eiga von
á, að kaupmagn peninga sé orðið
meira (þeir hækkaðir í verði, en
vörur lækkaðar), en þegar það er
lagt á vöxtu, þó vextirnir séu lág-
ir. Hinsvegar getum við ekki heimt
að mikla vexti af þeim, sem fé
þurfa að nota, en gjalda krónur
með meira kaupmagni en þær, sem
hann fékk. Auknum sparnaði fylg-
ir það, að meira fé verður boðið
fram og lán því að sjálfsögðu ódýr-
ari. Hitt er auðvitað ógerningur að
taka 7% vexti og heimta að lán-
þegi beri að auki þá hækkun krón-
unnar, sem hlýtur að fylgja við-
reisn viðskiftanna.