Tíminn - 29.03.1924, Síða 3

T I M I N N
51
þessa komið fram hér í blöðunum,
sem hafa frá byrjun tekið létt á
þessu máli, og hér og þar bregð-
ur fyrir skopi, um „viðbótina við
jökla íslands“, erindisleysu bænda
liéðan frá búlöndum, sem þeir geta
ekki yrkt o. s. frv.
Alt slíkt vegur lítið, til eða frá.
En samt verður það æ meiri á-
byrgðarhluti, eptir því sem lengra
líður, að leggja háðsyrði eða ó-
rökstudd andmæli gegn kröfum
vorum til G-rænlands, yfirleitt. Út-
lendingar sem eru andvígir mál-
stað vorum, á þessu stigi deilunn-
ar um Grænland, geta hent allt
þess kyns á lopti og beitt því sem
vopni á þann hátt, sem sjálfir þeir
er leggja þannig orð til málsins hér
ætlast ekki til né óska eptir. Kröfu-
réttur íslands til hinnar fornu ný-
lendu er orðinn öðrum svo kunn-
ur, að samheldni í þessu máli er
orðin þjóðarskylda.
Jeg gladdist innilega þegar jeg
las bréf það sem að framan er
skráð. Vel sé þeim þjóðarbræðrum
vorum, sem x’étta oss sína öíiugu
hjálparhönd frá Kanada — því
landi sem öllum fremur hlýtur að
óska þess að Grænland verði látið
fylgja einasta vopnlausa ríki jarð-
arinnar.
Bændasamtök
og læknasamtök.
Nýlega stóð grein í Tímanum
um „bændasamtök“. Er þar vikið
að því hversu margar stéttir hafi
félagsskap með sér „til þess að
sjálpa einstaklingunum í lífsbar-
áttunni“ eða með öðrum orðum til
þess að skara eld að sinni köku.
Er þar sérstaklega drepið á félags-
skap lækna, Læknafélag Islands,
og hversu því hafi tekist „með
vei'kfallshótun" 1919 að hækka
laun héraðslækna úr 1500 kr. og
upp í 9500. Tíminn vill að bænd-
urnir fari að þeirra dæmi og hefji
öflug samtök í sinni stétt.
Um launahækkun læknanna er
þetta að segja, að laun þeirra höfðu
lítið breyst síðan 1875, en peninga-
gildi minkað stórum. Fyrir hækk-
unina voru laun þeirra ekki helm-
ingur af því sem gerðist í ná-
grannalöndunum, þar sem líkt er
nýbýla fleygi ört fram á næstu ár-
um, þótt eg hafi trú á, að þannig
verði það með tíð og tíma. Töluvert
mætti framkvæma og greiða fyrir
byggingu nýbýla, þótt ekki væru
lagðir fram peningar. Land væri
víða hægt að veita til þessa, bæði
sem ríkið, bæjarfélög, hreppafélög
og einstakir menn ættu, axmað-
hvort gefins eða með mjög lágu
verði, ef hlutaðeigendur væru
þessu hlyntir. Félög bæði út um
sveitir og x kaupstöðum og jafn-
vel einstakir menn gætu lagt fram
vinnu. Oft mætti vinna að fram-
ræslu, girðingum, steypa steina í
hús, 'flytja til efni o. fl., þegar ekki
eru annatímar. Alt gæti þetta orð-
ið að meira og minna leyti að veltu-
fé fyrir félag eða félög, sem störf-
uðu að því að rækta og byggja ný-
býli, svo að hægra yrði að koma
fleirum upp. Eg efast ekki um að
ríkið vilji styðja starfsemi í þessa
átt og eg efast ekki um, að þjóðin
á. marga menn, sem vilja hlynna
að starfseminni bæði með ráðum
og dáð. Á þennan hátt og með
fleiru móti munu peningamir
koma. það liggur fyrir dyrum að
hagnýtt verði rafmagn í sveitum
til hita og ljósa, það mundi verða
eitt til stuðnings þessu máli. þá
fengist og meiri áburður.
Hvaða þýðingu hafa nýbýli?
þau hafa fyrst og fremst þá
þýðingu að auka hinn varanlega
þjóðarauð og skapa skilyrði fyrir
fleira fólk, sem gæti lifað á land-
búnaði. þau mundu smátt og smátt
bæta úr því ólagi, sem orðið er. því
meira sem fólki fjölgar í sveitum,
samanborið við fólksfjölda í kaup-
stöðum og búnaður kæmist í betra
ástatt, þó taxti væri margfalt
hæn’i þar og fólksfjöldi í héruð-
um. pingið 1919 bætti úr þessu
misrétti og færði meðallaun úr
1500 kr. upp í 3000 án nokkurrar
hótunar frá læknum eða læknafé-
lagi, en dýrtíðaruppbót fengu þeir
að sjálfsögðu eftir sömu reglum og
aðrir stairfsmenn, og hún jók ekki
verðgildi launanna, þó hún hækkaði
krónutöluna stórlega. Læknar voru
þinginu þakklátir fyrir þennan
óvenjulega höfðingsskap, þrátt fyr
ir að þeir sætu eftir sem áður við
lakai’i kjör en stéttarbræður þeii’ra
fyrir utan pollinn, t. d. í Noregi.
En satt er það, að einu sinni hót-
uðu læknar og vildu segja af sér
embættum. það var 1918, þegar
Alþingi drap orðalaust mjög út-
látalitla tillögu frá stjórn Lækna-
fél. íslands um taxtahækkun vegna
dýrtíðarinnar. Hótunin, sem full
alvara fylgdi, hreif og Alþingi tók
til annara úrræða, sem voi’u miklu
kostnaðarmeiri fyrir landssjóð en
tillaga sú, sem feld var. Um þess-
ar mundir var mikil eftirsókn eft-
ir íslenskum læknum í Noregi og
voru þeim boðin þar miklu betri
kjör en þeir höfðu hér.
þetta var nú launahækkunin. í>á
er að athuga samtökin.
Læknafélag Islands er algerlega
fyrir utan allar stjórnmálaþrætur
og stjónxmálaflokka. Markmið þess
er að „efla hag og sóma íslenskr-
ar læknastéttar, samvinnu meðal
lækna í heilbrigðismálum þjóðar-
innar og glæða áhuga lækna fyrir
öllu, er að starfi þeirra lýtur“.
Til þess að taka af öll tvímæli
um það, hve mikil áhersla hafi ver-
ið lögð á það í félaginu, að bæta
efnahag lækna, má geta þess, að
á 6 árum hafa 53 mál verið á dag-
skrá aðalfunda. Af þeim hafa að-
eins 4 snei’t efnahag lækna. Hin
hafa vei’ið almenn heilbrigðismál.
Tímariti halda læknar úti —
minsfa og dýrasta læknariti heims-
ins. — þeir hafa lagt á sig 30 kr.
árlegan skatt, til þess að halda því
uppi. Eitt sinn var sú tillaga borin
upp, að leita landssjóðsstyrks
handa því. Hún fékk ekki eitt ein-
asta atkvæði. Enginn vildi þiggja
neitt úr þeirri veiðistöð.
Sá mælikvarði, sem íslenskir
læknar leggja á sjálfa sig er, að
standa ekki að baki erlendu lækn-
horf, því minni hætta fyrir kaup-
staðina ef aflaleysi og atvinnu-
skortur þrengdi þar að. því fleiri af
þegnum ríkisins, sem stunda land-
búnað, því færri öreigarnir. Með
nýbýlunum yrði aukin framleiðsla
í landinu og landbúnaðurinn gefur
jafnan mikla fæðu til neyslu, sem
dregur úr aðflutningi útlendrar
vöru. Með nýbýlunum yrðu sveit-
irnar þéttsetnari og fólkið mundi
festa þar meira yndi og hefja
meira samstarf. því meira sem
framleitt yrði af landbúnaði, því
meiri vöruvöndun mundi komast á.
Á hvern hátt yrði komið á lagg-
ir félagi eða félögum, sem ynnu að
( því að rækta og byggja nýbýli,
liggur nú til umræðu fyrir þessum
fundi. Hvernig þeirri starfsemi
yrði hagað og hversu miklu hún
fær áorkað verður reynslan að
skera úr.
þótt ekkert verulegt hafi verið
gert til þess að fjölga býlum í
landinu, hefir þó oft verið minst á
það mál. Margir hafa fundið til
þess, hversu þjóðin vanrækir
skyldur sínar með því að rækta
ekki meira af landi. Langt mun
vera síðan þjóðin sá þá hættu, sem
stafar af mörgu þurrabúðarfólki.
Til var konungsúrskurður frá 21.
júlí 1808, sem bannaði mönnum að
setjast að við sjó, nema þeir hefðu
grasnyt fyrir eina kú eða 6 ær með
kálgarði. Var yfirvöldunum gert að
skyldu að líta eftir að þessu væri
hlítt.*) Fi’á 15. apríl 1776 er til
„Tilskipun um fríheit fyrir þá, sem
vilja upptaka eyðijarðir eða óbygð
*) þ. Th. Lýsing íslands 4. b. 3. h.
Lovs. f. ísl. VII. bls. 192.
unum, að svo miklu leyti sem
ástæður voi'ar gei’a það ekki alls-
endis ómögulegt. Dómur þeirra
lækna, sem eg trúi best, og best
hafa þekt bæði erlenda lækna og
íslenska, hefir undantekningar-
laust verið sá, að íslensku læknarn-
ir þyldu fyllilega samanburð við þá
útlendu — þrátt fyrir alt. Á báð-
um stöðum eru mennirnir auðvit-
að ærið misjafnii’.
Vilji nú bændur fara að dæmi
læknanna, ættu þeir að stofna al-
gerlega ópólitískan félagsskap, —
þeir ráða hvoi*t heldur sem er öll-
um þingkosningum —, til þess að;
„Efla hag og sóma íslenskra
bænda, samvinnu meðal þeirra í
búnaðarmálum þjóðarinnar og
glæða áhuga bænda fyrir öllu sem
að starfi þeirra lýtur“.
Félagið ætti árlega að halda
bændaþing og félagar að sækja
fundi á sinn eigin kostnað. Af
hverjum 53 málum, sem þar væra
á dagskrá, ættu ekki fleiri en 4 að
snerta hagsmuni bænda gagnvart
öðrum stéttum. Öll hin ættu að
vera um framfarir og nýungar í
búskapnum.
Félagið ætti að halda úti mynd-
arlegu búnaðarriti. Um landssjóðs-
styi’k til þess gæti ekki verið að
ræða, því létt verk væii það fyrir
6000 bændur. Læknarnir ná ekki
einu hundraði.
Og mælikvarðinn, sem bændur
ættu að leggja á sig, ætti að vera
sá, að búskapur vor þyldi fyllilega
samanburð við erlenda búskapinn,
að svo miklu leyti sem um getur
verið að tala.
Ekki skil eg í því að nokkur
legði það illa út, þó stofnað væri
til slíks félagsskapar, að dæmi
læknanna. Eg er þvert á móti sann-
færður um, að hann gæfist bænd-
um ágætlega, ef hann er sprottinn
af innri þörf og einlægum vilja til
þess að taka sér fram. það kynni
þá að koma upp úr kafinu að ís-
lenska bændastéttin, eða öllu held-
ur íslenski búskapurinn, er langt á
eftir því sem gerist í nágranna-
löndunum, svo langt á eftir, að það
er ekki vanvirðulaust fyrir þjóð-
ina hvað sem fjártjóninu líður.
Bændur vorir hafa mikið stritað,
og ekki átt sjö dagana sæla, en ekki
ætíð með þeirri þekkingu og viti,
sem vera skyldi á vorum dögum.
pláss á lslandi“ (Lagas. N. bls.
259). þarna er aðeins að finna
nokkur ákvæði, ef til þess kæmi að
byggja nýbýli, en ekkert til að ýta
undir málið. Mér er víst óhætt að
segja það, að fyrsti maður, sem
skrifar með áhuga um málið, var
þórhallur heitinn Bjarnason
biskup. Gerir hann það í Búnaðar-
ritinu 1900, og í sama riti víkur
hann að því aftur í ritgerð, er
hann nefndi Ferð um Snæfellsness-
og Dalasýslu sumai’ið 1902. Hug-
mynd hans var, að í kostasveitun-
um kæmu upp „stórbú með hús-
mannabýlum í kring, þar sem
skepnueignin væri 4—6 kýr en eng-
ar kindur, á vel ræktuðum gii’tum
bletti, með fullum eignarrétti yfir
landskikanum". Hugsaði höf. sér
að smærri bændurnir gætu unnið
á stórbúunum og svo væra mjólk-
urbú höfð til að koma afurðum
kúnna í verð. Skúli heitinn Thor-
oddsen ritaði og um málið í „J>jóð-
viljanum".
Á bændanámskeiði að Grand í
Eyjafirði í apríl 1913 flutti Hall-
grímur þorbergsson erindi er hann
nefndi: „Aukið landnám", birtist
það erindi í „Andvara" næsta ár.
Hann vill að stofnuð séu sjálfstæð
nýbýli í sveitum og að hið opinbera
styrki hvern landnema til að koma
upp húsum á nýbýlinu og rækta
út tún. Vill hann að byrjað sé á
því að koma upp 10 býlum á ári.
Á þingi 1914 flutti þingm. Mýra-
mann Jóhann Eyólfsson frumvaxp
um nýbýli. Var hans hugmynd að
býlin væra bæði stærri og minni
eftir ástæðum. Vildi hann að lands-
sjóður lánaði árlega fé til þessa,
með svo vægum kjöram, að kleift
J>á kynni það að verða öllum al-
menningi ljóst að húsakyimi vor
eru víðast svo ill og ófullkomin, að
þau eru einhver svartasti blettur-
inn á öllu þjóðlífi voru. Ymsar
leiðbeiningar hafa verið gefnar við
þessu böli og betur væri nú ástatt
ef þær hefðu verið lesnar og at-
hugaðar. Undanfarin ár hafa bænd
ur getað fengið ókeypis uppdrætti
af húsunx og fleiri leiðbeiningar.
Landssjóður hefir launað menn til
þessa en hve margir hafa notað
hann af öllum bændum landsins?
Myndarlegt búnaðarrit hefir ver
ið gefið út í nxörg ár. Landssjóður
hefir gefið það út að öllu leyti og
gefið bændum, því ekki er það
gjald þó borgað hafi þeir 10 kr. eitt
skifti fyrir öll. En hvernig er það
notað og lesið? Eg hefi, því mið-
ur, séð það liggja víða óuppskorið.
Vegina um bestu sveitir vorar
hefir landssjóður kostað að öllu
leyti og bygt brýr yfir árnar. Nú
á hann einnig að annast alt við-
haldið. Vegalausu sveitirnar, bæja-
búar og sjómenn eiga að leggja ár-
lega sinn skerf til þess.
Já — það yrði margt að ræða og
í’ita unx í þessum félagsskap bænd-
anna, og ekki síst að gera sér ljóst
hvað aflaga fer. Ef til vill hafa
blöð vor hrósað bændum meira en
holt er, en vinsælast er það vita-
skuld og vænlegast til þess að afla
atkvæða. J>ó er það grundvöllur
flestra framfara að sjá gallana og
finna sárt til þeiri’a.
Eg óska Tímanum allra heilla ef
hann beitist fyrir því að efla slík-
an félagsskap meðal bændanna.
Guðm. Hannesson.
-----o----
itgangiir [p hluttna.
Eggert Claessen hefir reynt það,
þótt í litlu sé, að hamingjan bregst
stundum þeim, sem hafa ríkuleg-
an skerf jarðneskra maura. Jón
Magnússon hefir samið við E. Cl.
um 20 þús. kr. laun, og sem for-
maður bankaráðsins verið með til
að veita honum önnur 20 þús. í
dýrtíðaruppbót. E. Cl. er sérstak-
lega fulltrúi hluthafanna og mun
allvel fallinn til að gæta hagsmuna
þeirra. Hann þótti áður einn hinn
yrði efnalitlum mönnum að koma
upp býlunum með aðstoð þessara
lána. Vildi hann ennfremur að kom-
ið væri upp um 50 býlum á ári.
Málið var afgi’eitt með þingsálykt-
un í neðri deild á þann veg, að
stjórnarráðinu var falið að safna
skýrslunx um smábýlabúskap í
landinu.
Á aðalfundi Búnaðarfélags ís-
lands 1915 hreyfði J>órhallur
Bjarnason enn umræðum um mál-
ið.vísaði fundurinn því þá til næsta
Búnaðarþings, og á því þingi
(1915) eru lögð fram 2 erindi í
málinu. Var annað bréf stjómar-
í’áðsins til félagsstjói’nai’innar, þar
sem það beiðist álits hennar um
það, á hvern hátt hún telji heppi-
legast að útvega skýrslur um smá-
býlabúskap í landinu, hitt var frá
Guðmundi Hannessyni pi’ófessor,
þar sem hann fór fram á að Bún-
aðarþingið taki mál þetta að sér
til fyrirgreiðslu. Erindum þessum
var vísað til jarðræktarnefndar
Búnaðarþingsins og það skildi
þannig við málið, að samþykkja
tillögu frá jarðræktarnefndinni,
þar senx félagsstjóminni var falið
að leita upplýsinga um smábýla-
búskap á landinu og væntir þess,
að landsstjórnin, að þeim upplýs-
ingum fengnum, geri með aðstoð
Búnaðarfélagsins ráðstafanir til
frekari aðgerða í nýbýlamálinu.
Síðan hefir ekkert heyrst um mál-
ið úr þessari átt.
Fyrir ári síðan hefir Sigurður
Sigurðsson búnaðarmálastjóri rit-
að í Búnaðarritið „Um nýbýli og
ræktun“. En þar er aðallega skýrt
frá því, hvernig nýbýlarækt hefir
duglegasti maður í undirdeild
Standard Oil, sem verslaði hér á
landi, þar til Landsverslun tók við
nú í vetur.
Nú hefir þessu sólskinsbami
hluthafanna gengið þrent á móti.
Hann óskaði að fá fyrir yfirmann
bankans Jón Auðunn, sem lét af
stjórn útibúsins á Isafirði nú í
sumar. Hvort það eru hin miklu
skuldatöp til síldarbraskara, sem
þetta útbú varð fyrir, eða persónu-
legir yfirburðir J. A. J. sem hafa
gert hann svo eftirsóknarverðan
sem yfirmann allra lánsstofnana
hér á landi, skal látið ósagt. En
stjórnin veitti þetta embætti Jakob
Möller og líkaði E. Cl. það stórilla,
án þess að ástæður séu tilgreind-
ar, nema ef vex-a skyldu hinir yfir-
drifnu vei’ðleikar J. A. J. Næst kom
svo bankastjóraveitingin: Sig.
Eggerz og Jens Waage. Ef þessir
fulltrúar landsins standa saman
og gæta hagsmuna landsins gagn-
vart hagsmunum hluthafanna, þá
er fulltrúi þeirra kominn í minni
hluta. Að lokum vonaðist E. Cl.
eftir að mágur hans Jón J>orl. yrði
höfuð stjórnarinnar. En það brást
líka. Mótgangsölduxuar eru orðnar
prjár, og skamt á milli.
Mjög nafnkendur fylgismaður
Jóns J>orl. skrifaði hingað heim
um líkt leyti og J. J>. kom heim, að
nú væri alt fullráðið þar suður frá
hversu hér skyldi taka á hlutxmum.
Jón J>orl. kæmi og yrði ráðuneytis-
forseti, og kipti fjárhag landsins í
lag. Sveinn Bjömsson segði af sér
sendiherrastarfinu og yrði banka-
stjóri í íslandsbanka, en Jón Svein-
björnsson konungsritari yrði í stað
hans sendiherra. Gunnar Hafstein
kæmi heim og yrði annaðhvorf
bankastjóri í Islandsbanka eða eft-
irlitsmaður bankanna. J. J>. sýnist
hafa verið farinn að eta sætabrauð
stjói’narfoi'menskunnar áður en
kökurnar komu á disk hans, jafnvel
spilað forsætisráðherra á saklaus-
an hátt, eins og í þessum ráða-
gerðum.
Jón J>orl. var mjög óþolinmóður
að bíða, og er sú saga kunn. J>eir
mágar E. Cl. og J. J>. sýnast hafa
hið stirða gáfnalag, sem einkendi
júnkarana þýsku. Alt er að vísu
nokkuð skynsamlega útreiknað, en
þó víðast hvar smávilla í hverjum
lið, nóg til að eyðileggja fagrar
verið framkvæmd í nágrannalönd-
unum.
Oft hefir verið minst á málið á
fundum út um land, þótt engar
verulegar framkvæmdir hafi ver-
ið gerðar, til að hrinda því á stað.
Nú mun ungmennafélag Mývatns-
sveitar vera að koma upp nýbýli
með frjálsri þegnskylduvinnu. 1
Reykjadal í Suður-J>ingeyjarsýslu
hafa 2 ungir bændasynir komið
upp nýbýlum handa sér. Annar
þeirra bygði upp á beitarhúsum í
landi föður síns, hefir haxm með
dugnaði ræktað þar stórt tún og
er gildur bóndi; hafði hann byrj-
að að rækta á þann hátt, að hann
hafði fé sitt á beitarhúsunum á
meðan hann var heima, og notaði
áburðinn undan því til að byrja að
rækta með út túnið.
J>jóðin á mikil auðæfi í sjónum á
veiðimiðum kring um land, en hún
á líka nxikil auðæfi í hinu órækt-
aða landi og meiri en hún nú gerir
sér grein fyrir. Velferð hennar er
undir því komin, hversu vel hún
notar sér þau auðæfi.
J>að er draumur þjóðarixmar frá
alda öðli að landið sé „fagurt og
frítt“. Eg vona að þjóðin, við all-
ir! viljum vinna að því ötullega að
draumurinn rætist, verði ber-
dreymi. Eg vona, að við hefjum nú
öflugt starf til að nema landið í
öðru sinni, það er skilyrði fyrir lífi
okkar þjóðar í nútíð og framtíð.
Látinxx er á Hjálmsstöðum í
Laugardal Guðmundur sonur Páls
bónda Guðmundssonar,um tvítugs-
aldur.