Tíminn - 15.11.1924, Blaðsíða 2

180
T 1 M I N N
Kírkjan.
VL
Hér á landi hafa trúfræðikerfin
fckki fest djúpar rætur. Ber
margt tii þess. Vegna fámennis og
fátæktar hafa fáir getað helgað líf
sitt vísindalegri trúfræði. Vegna
búskaparins, sveita- og þjóðmála-
starfa hafa prestar ekki haft
ástæður til að sökkva sér ofan í
trúfræðileg vísindi. Enda virðist
hugur íslendinga ekki standa til
þeirra vísinda. Vísindahugurinn
beinist í aðrar áttir. Sagnfræðin
dregur flesta, skáldskapur marga
og óbundnar heimspekilegar hug-
leiðingar. Játningaritin hggja því
ekki á háaltarinu. þau sjást aldrei
meðal bóka alþýðumanna og fáir
prestar munu hafa kynt sér þau
til nokkurrar hhtar. Fræði Lút-
hers hin minni kalla eg ekki játn-
ingarit, því þau voru aldrei til þess
ætluð. það hafa heldur engin játn-
mgarit verið löggilt fyrir hina ís-
lensku kirkju. Á það hefir góðui
lögfræðingur bent, sem nú er dóm-
stjóri hæstaréttar, og um það hef-
ir núverandi biskup skrifað ítar-
lega. íslensk kirkja hefir engin
löggilt játningarit, og mætti halda
því meir á lofti ganvart útlending-
um, því það er mikill sómi. Hún
stendur jafnföstum fótum fyrir
því. Og öllu fastar, þar sem ekki
er bygt á neinum ytri lagastaf,
heldur þeim lögmálum, sem góð-
ur guð hefir rist í hjörtu mann-
anna. Að vísu unnu íslenskir
prestar áður fyrri eið að játninga-
ritum hinnar dönsku kirkju. En
nú vinna prestar það eitt heit, að
kenna í anda evangelisk-lútherskr-
ar kirkju, og er það lagt undir
dóm prestsins sjálfs, hver sá andi
sé. Er það að vísu skoðun margra,
að evangelskt og lútherskt fari
ekki ætíð saman. En þegar svo ber
undir, munu allir á eitt sáttir um,
að hið lútherska eigi að lúta hinu
evangeliska. Guðspjöllin eru háva-
mál íslensku kirkjunnar. það ætti
því betur við, að heit prestanna
væri miðað við kenningu Krists, og
að hin íslenska kirkja væri ekki
nefnd evangelisk-lúthersk í stjórn-
arskipunarlögum vorum, heldur
kristin. Hærra heiti er ekki hægt
að velja henni, og er óskandi, að
þeirrar breytingar verði ekki langt
að bíða. 1 því getum vér gengið á
undan öðrum þjóðum, að kenna
kirkjuna til nafns Krists ein-

göngu, og væri það vor sómi. En
til þess þurfum vér að hafa það
skap, að þora að gera íleira en áð-
ur hefir verið gert annarsstaðar.
það ósjálístæði, að þora ekkert að
hugsa eða gera, sem ekki hefir áð-
ur verið hugsað eða gert á Norð-
urlöndum eða í Danmörku, á hér
ekki heima. Islensk kirkja er eng-
íslenskur iðuaður. Styðjið ísl. iðnað-
Kaupmenn og Kaupfélög!
Hafið þið reynt liart brauð og' kökur frá mér?
Hefi fyrirliggjandi:
in annexía frá Danmörku.
það þarf engan að sundla, þótt
hér á landi séu engin játningarit
lögtekin. Kristni var hér lögtekin
árið 1000, og er óþarft að fleira sé
í lögum um það efni. það er ekki
löggjafarvaldsins að ráða yfir
trúarhugmyndum manna. Kristn-
um mönnum er og ekki nauðsyn-
iegt að hafa aðrar játningar en
fjallræðuna og faðirvor. Trúfræð-
in er yngri en kristnin. það er
fyrst á 2. öldinni e. Kr., sem fer að
votta fyrir vísindalegri trúfræði
innan kristninnar og játningum.
það er komið fram á 4. öldina
þegar hin fyrsta trúarsetning
(dogma) er samþykt. þá verða
trúfræðideilurnar svæsnari en
stjórnmáladeilur, og því meir sem
kirkjan spillist, því fleiri verða
trúarsetningarnar. Arius og At-
hanasius deila um guðdóm
Krists, og skoðanir Athanius-
ar ná að lokum samþykki keis-
ara og kirkjuþings. En hvaða
þroskaður maður er til þess bú-
inn að beygja skynsemi sína og
samvisku undir atkvæðagreiðslu á
kirkjuþingi og úrskurð hálfheið-
ins rómversks keisara? Hefir ekki
Lúther kent oss, að kirkjuþingum
geti skjátlast? I þessum efnum á
atkvæðagreiðsla ekki við. Mann-
eðlið verður ekki rekið út með lurk
atkvæðagreiðslunnar. Mennirnir
eru með ýmsu móti. Sumum svip-
ar til Ariusar og aðrir eru líkt
skapi farnir og Athanasius. Enda
hafa skoðanir beggja lifað alt til
vorra tíma. Ágústínus og Pela-
gius deila, og að lokum felst
kirkjuþing á skoðanir annars en
fordæmir hinn. En trúfræði þeirra
beggja lifir áfram, því rætur henn
ar liggja í einstaklingseðli hvers
um sig og þeir, sem uppi hafa ver-
ið í kristninni eftir úrskurð
kirkjuþingsins, eru ekki allir hver
öðrum líkir. Manneðlið er eitt af
því, sem ekki ber að greiða at-
kvæði um. Ágústínus er skapmik-
ill og tilfinningaríkur. Hann er
svallgefinn í æsku, en hneigist síð-
ar til meinlætis. Hann tekur
kristna trú. það er hans reynsla,
Blandaðar kökur (Biskuit’s) og Cremkökur
Skonrok — Kringlur — Tvíbökur-
Sýnishorn send ef óskað er. — Yörur sendar um alt land gegn póstkröfu.
Virðingarfyllst
Guðni K. Magnússon, Bergstaðastræti 14
Talsími 64. — Iteykjavík.
að hann hafi í lengstu lög stritast
í móti, en að lokum hafi náð guðs
orðið yfirsterkari. Kenning hans
verður sú, að menn verði hólpnir
af guðs náð einni saman án allrar
verðskuldunar, en hinir hreppi
eilífa glötun, sem guð láti ógert
að frelsa. Menn eru sjálfir einskis
megnugir. Soli Deo gloria! Æfi
Pelagiusar hafði verið öll önnur.
Hann er rólyndur maður og
stefnufastur. Hann hefir aldrei
lent í svalli og hefir enga tilhneig-
ingu til að lýsa æskubrekum sín-
um með svörtum litum. Hans
kenning verður því ekki, að hið
illa sé einrátt í eðli manna, heldur
að kleift sé að gera guðs vilja, ef
vilji mannsins sé nógu sterkur.
það er því hans skoðun, að menn-
irnir megni að velja milli góðs og
ills og að kenning Krists orki
þess, að þeir velji hið góða og eft-
irdæmi hans efli viljann til að lifa
því samkvæmt. Ágústínus er suð-
rænn en Pelagius norrænn.
Eg minnist þess, að eg kom eitt
sinn í kirkju í Sylgisdölum í Sví-
þjóðu. þar var altaristafla ein
mikil. Myndin var úr guðspjöllun-
um en ramminn eins og gafl á
grísku musteri. það varð mér tákn
þess, hvernig hebresk guðrækni og
hellensk heimspeki er ofið saman í
trúfræði kirkjunnar. Yfir kómum
voru letruð þessi orð: Gudi allena
áran. Kirkjudyrnar voru miklar
og gerðar af eiri. En í eirinn voru
steypt nöfn þeirra stórbænda, sem
gefið höfðu hurðina. Nokkurn
heiður höfðu þeir ætlað sér og
hann vildu þeir varðveita frá
gleymsku. þarna var Ágústínus í
kórnum en Pelagius við kirkju-
dyrnar. Hvað sem líður samþykt-
um og l'ordæmingum, lifa þeir
báðir enn, eins og vera ber. Rótin
stendur djúpt í eðli mannkynsins
og skýtur nýjum sprotum, þó
reynt sé að höggva limið. Svo
mætti rekja sögu trúarsetning-
anna, og væri þess vert, að meira
væri hér á landi um hana ritað en
gert hefir verið. það myndi
bægja frá mörgum misskilningi,
sem nú lifir á fáfræðinni.
það er hin mesta firra, sem
kristin kirkja hefir gert sig seka
í, að leggja lífsreynslu, trúarlíf og
skoðanir undir atkvæðagreiðslu.
Af því stafar rétttrúnaðarofsinn
og ofsóknarandinn. Einstaklings-
eðlið hefir fullan rétt á sér. það
kemur þegar skýrt fram í Nýja
testamentinu. það er skýr munur
á blæ samstofna guðspjallanna,
Jóhannesarguðspjallsins og Páls-
bréfanna og jafnvel skoðanamun-
ur í sumu. Kristnitaka er ekki í
því fólgin að allir verði eins og
síst í því að gleypa við öllum játn-
ingum, sem einhverntíma hafa
verið samdar og samþyktar. En
einmitt þessi skilningur hefir ver-
ið hættulega algengur, að kristin
trú sé sama og jákvæði við öllum
almennum játningaritum. Á því
er oftlega öll áherslan, að trú sé
annað hvort rétt eða röng, en hins
minnast menn sjaldnar, að í guð-
spjöllunum er jafnan átt við þá
trú, sem hvorki er rétt né röng,
heldur mikil eða lítil. En á því er
mikill munur. þegar talað er um
rétta trú eða ranga, merkir trú
sama og skoðanir. Skoðanir geta
verið réttar eða rangar. þá eru
játningarit talin grundvöllur
hverrar kirkju. þá miklast menn
af rétttrúnaði sínum líkt og faríse-
arnir af réttlæti sínu. Nú láta
menn ekki mikið af réttlæti faríse-
anna, en það þarí enginn að
halda, að skoðanir hinna „rétt-
trúuðu“ taki mikiö fram breytni
hinna „réttlátu“ farísea. Mér er
næst að halda, að það sé ekki örð-
ugra að breyta vel en að mynda
sér réttar skoðanir um örðug við-
íangsefni. Til réttlátrar breytni
þarf góðan vilja, en gott vit og
mikla þekkingu til að mynda sér
réttai' skoðanir. Og í því höfðu
farísearnir réttara fyrir sér, að
breytnin skiítir meiru sáluhjálp-
ina en skoðanirnar. þegar þessa er
gætt, þai'f enginn að halda, að
veguriim, sem liggur til sáluhjálp-
arinnar, verði breiðari þó skoðan-
irnax séu lagðar til grundvallar.
Nema menn ætli að treysta þeim
skoðunum, sem í fornum játninga-
í'itum íinnast,og jánkað er án þess
að skilningur eða hugur fylgi. En
mestu fylgi við forna trúfræði má
líkja við það, þegar nafn er skrif-
að undir óþekt skjal. Með því móti
verður auðvelt að vera rétttrúaður
— fyrir heimska menn og fá-
fróða. En því örðugra sem vitið er
meira og þekkingin. Með þessu
móti verðui' rétttrúnaðurinn hæg-
ur vandi fyrir þá, sem vilja tjóðra
sig niðri í dalverpi, þar sem sólin
gengur til viðar fyrir hádegi.
Tjóðurhællinn er páfi en tjóðrið
trúarjátning, samþykt af kirkju-
þingi, sem liggur nógu langt aft-
ur í öldum til þess að það gleym-
ist, að þeir, sem atkvæðin greiddu,
voru menn eins og vér, réttlausir
til að ráða yfir sannfæring ann-
ara öðruvísi en með skýrum rök-
um. það vill gleymast, að Lúther
reis upp gegn bæði páfa og kirkju-
þingum í hvaða mynd sem er. það
vill gleymast, að sannleikurinn
verður ekki lokaður í búri og
íluttur á milli eins og handtekið
ljón. það vill gleymast, að óskeik-
ulleikinn býr ekki meðal mann-
anna barna, hvorki í mynd páfans
í Róm, Dalai Lama í Tíbet né trú-
fræðirita lútherskrar kirkju. Trú-
fræðikerfin fæðast og deyja. þau
eru tilraunir en ekki tjóðurhælar.
Og síst má kalla það trú að vera
tjóðraður. Trú, í evangeliskri
merkingu, er hvorki rétt né röng,
heldur mikil eða lítil. Trúin er
hinn opni, viðkvæmi hugur, hið
barnslega traust, fullvissan, lotn-
ingin og tilbeiðslan, sem grípur
þann, sem stendur augliti til aug-
litis við meistara sinn. Sú trú flyt-
Afhending
íslenskra skjala úr dönskum söfnum.
það er orðið langt síðan, að Is-
lendingar fóru að gera kröfu til
þeirra skjala, sem héðan af landi
hafa lent í dönskum söfnum, og
áður en þau komust þangað höfðu
verið opinber eign. Stjórnir vorar
hafa haldið fram þessum kröfum,
án tillits til þess, hverjar skoðanir
þær kunna að hafa haft á öðrum
málum. En þeim hefir ekkert á
unnist við Dani, enda aðstaða
þeirra mjög erfið í alla staði. þeir
hafa að vísu lofað að athuga mál-
ið, hafa leitað álits sérfræðinga
sinna — safnvarðanna, og fyrir
æfalöngu sett nefnd til að athuga
það, en hún taldi endurskil ókleif.
Nú hefir dansk-íslenska ráðgjafar-
nefndin lagt það til, að rannsakað
yrði, hvað kynni að hafa lent
hingað af skjölum, sem Danir
kynnu að eiga kröfu til, og hvað
væri í dönskum söfnum af íslensk-
um skjölum, sem hér ættu að
vera, og viðvik, sem nýverið hefir
komið fyrir sýnir að tækifærið
muni vera rétt valið, og að, að
minsta kosti stjóm sú, er nú situr
að völdum í Danmörku, lítur sann-
gjamlega á kröfur, sem svipaðar
eru kröfum vomm.
I stjómarblaðinu danska stend-
ur 12. okt. þ. á. svolátandi greinar-
spotti:
„Kirkjumálaráðuneytið skilar
aftur rændum kaleik.
Mörg hundruð ára gömul skylda
ynt af hendi við Finnland.
Aðalsmaður sem rændi dóm-
kirkjuna í Ábo.
Anno 1509 fór ágætur danskur
riddari, Otto Rude að nafhi, til
Finnlands, og rann þar eins og
logi yfir akur að riddarasið. ITann
og sveinar hans, sem vitanlega
voru harðtrúaðir, brutu meðal
annars kirkjuna í Ábo og stálu
þaðan miklu og dýrmætu silfri, og
sjálfum baglinum og mítrinu.
Sumu varð þessi tigni ránsmaður
reyndar að skila aftur, en silfur-
kaleik og silfuroblátudósum kom
hann undan, svo sem sönnum ridd-
urum er tamt, og lenti það í Egby-
kirkju á Suðursjálandi.
Um nokkrar aldir hefir það
endemi liðist, að söfnuðurinn leit-
aði sér trúarstyrks í því, að drekka
vín úr stolnum kaleik, og eta of-
látur úr stolnum buðki. Sumir
munu telja þetta hneyksli, en
þegar andleg yfirvöld Finnlands,
fyrir svo sem 4 árum, snéru sér
til kirkjumálaráðuneytis Dana,
neitaði ráðuneytið að skila þýfinu.
Eftir að þetta gerðist er, svo
sem kunnugt er, síra Dahl frá
Sædder orðinn kirkjumálaráð-
herra, og þegar Finnar enn á ný
báru fram málið við hann, sneri
hann sér til prestsins, síra Aage
Bartholdy Möller, Egby, sem bar
málið undir sóknarnefndina.
Var það einróma álit sóknar-
nefndarinnar, að það sæmdi illa
kirkjunni í Egby, að nota kirkju-
ker, er stolin væru af öðrum, og
um daginn brá presturinn sér til
Hafnar, og skilaði þýfinu í kirkju-
málaráðuneytið.
Nú er það geymt í peningaskáp
ráðherrans, og mun, að því er ráð-
herraritari Korsgaard telur, verða
fengið silfursmið í hendur, svo
hann geri líkön af þessum tveim-
ur gömlu og fáséðu kirkjugripum.
Líkönin mun Egbykirkja fá, en
sjálfir gripirnir verða afhentir
dómkirkjunni í Ábo, sem á þá með
réttu.
Margra alda svívirðing er þar
með þvegin burt, og ekki getur
ieikið vafi á því, að finska stjórn-
in muni kunna að meta framkomu
dönsku stjórnarinnar í þessu
máli.1)
þetta segir blaðið, og er á engu
orði hert eða illgirnislega þýtt.
Kröfur vorar hafa hingað til
farið miklu skemur en þetta. Voru
þær upprunalegar aðeins gerðar
til þeirra skjala, er Árni Magnús-
son hafði fengið að láni hér, ætlað
sér að skila, en síðan að honum
látnum lent inn í safn það, sem
kent er við hann. Síðan hafa kröf-
ur vorar, sem vonlegt er, aukist
eftir að ríkin skildu 1. Dec. 1918,
svo að nú förum vér einnig fram
á skjöl þau í ríkisskjalasafni
Dana, er ísland varða. það var
mesta mein, að það mál ekki varð
til lykta leitt um leið og gengið var
frá sambandslögunum, svo ná-
x) Leturbr. mín. G. J.
skylt var það þeim efnum, er þau
fjalla um. Vafalaust hefir málið
borið á góma, er samningarnir um
þau fóru fram, en svaramönnum
vorum hefir einhverra hluta vegna
ekki þótt henta að halda því til
streitu.
Ber fyrst að athuga, hvernig
á stendur því, að skjöl þessi hafa
lent í dönskum söfnum, og hvers
vegna þeirra hefir ekki verið kraf-
ist fyrir löngu. þó að fræðimenn
vorir á síðari tímum hafi haldið
því fram, og haldi því fram enn, að
ísland hafi frá því að gamli sátt-
máli var gerður, að réttum lögum
aldrei verið 1 öðru sambandi við
Noreg, og síðar Danmörku, en
konungssambandi einu, hafa Dan-
ir aldrei viljað aðhyllast þá skoð-
un. Var mótspyrnan á móti skoðun
Dana á þessu af hálfu lands-
manna svo veik, eða endaslepp, að
Dönum gat virst ástandið hafa
lögfestst af vananum, og breytií
það þar um engu, að landsmenn
seint og síðarmeir sáu að sér, og
vildu nú kippa þessu í liðinn. Hitt
er aðalatriðið, að Island í augum
Dana til 1. des. 1918 var partur
danska ríkisins. Og Islendingum
var ef til vill ekki fullljóst, að svo
hafi ekki verið, þar til frelsisbar-
átta vor hófst. Úr því fór íslend-
ingum að skiljast til fullnustu
hvernig í öllu lægi, og Danir héldu
nú fram sinni skoðun ofan í full
mótmæli íslendinga. Var því eng-
in von að Danir breyttu við Island
á annan veg en hvem annan hluta
danska ríkisins. Danir höfðu fram
á daga Friðriks III. lítinn gaum
gefið sínum eigin skjölum, og vor-
um engan. Úr því fóru þeir að
safna sögulegum gögnum úr öllum
hlutum ríkisns, fyrst einstakir
menn, og svo ríkið sjálft. Ríkið
taldi sig — og með réttu að skoð-
un Dana — eiga að hafa hendur
á slíkum hlutum, og vitanlega líka
þó þeir væru utan af Islandi, og
ber sá aragrúi af skjölum, er oss
snerta í söfnum Dana og héðan af
landi eru komin, ljóslega vott um,
að landsmönnum sjálfum hafi ekki
verið það ljóst, að skjöl vor ættu
hér heima, og er það von, að vor-
um mönnum sviði þetta, er þeir
fóru að sjá, að skjölin bæri að
geyma hér. En það breytti vitan-
lega í engu skoðun Dana um rétt-
mæti þeirra ráðstafana, sem gerð-
ar höfðu verið um skjölin, enda
gat það óneitanlega að mörgu leyti
verið hentugt, að einmitt aðal-
stjórn landsins hefði þau við hend-
ina. Skjöl þau, sem hafa lent í
söfnum Dana, hafa sumpart kom-
ist þangað
a. af því að þau hafa aldrei um
aðrar hendur farið en þeirra
dönsku stjórnarvalda, er um mál
landsins fjölluðu, og Danir því
getað hirt þau úr eigin hendi,
b. af því að þeim að opinberri
ráðstöfun var skilað til Danmerk-
ur, eða af réttum forráðamönnum
þeirra,
c. af því að Ámi Magnússon
fékk þau að láni til að afrita þau,