Tíminn - 13.06.1925, Page 2

108
TlMINN
Margar vikur stóð það yfir
hið mikla verkbann og verk-
fall í Danmörku. pví lengur sem
stóð, því fleiri tugir þús-
unda verkamanna og vinnuveit-
drógust inn í verkfalls og verk-
banns hringiðuna.
Tugum og hundruðum miljóna
króna hefir verið kastað í sjóinn.
Og vitanlega eru það borga og
bæjarbúar aðallega, sem stynja
undan því böli.
En um miðja síðustu viku bár-
ust hingað tíðindi sem eru hin
allra alvarlegustu fyrir bænda-
stéttina dönsku sérstaklega: Sam-
vinnubankinn danski hefir orðið
að stöðva útborganir sínar. Ei’u
fregnir að vísu óljósar enn, en
þó verður ekki ráð fyrir öðru gert
en að bankinn verði endanlega að
hætta störfum. Er búist við að
útkoman verði eitthvað betri en
hjá Discontobankanum, en í hon-
um fá innlánsfjáreigendur um
70%.
Ákaflega mikið kapp hefir ver-
ið á það lagt af samkepnismanna
hálfu að koma samvinnubankan-
um á kné. Vafalaust hafa hinar
látlausu árásir átt sinn þátt í því,
hversu nú er komið. En á erfiðu
árunum hafði bankinn og orðið
fyrir miklum töpum. Mesta tapið
beið hann á mjólkurniðursuðu-
verksmiðju og á kartöfluútflutn-
ingi í stórum stíl. Fall hans nú
verður sem reiðarslag á danska
bændur. Nálega hver bóndi dansk-
ur er í samvinnufélagi og bankinn
var félaganna sameign.
Formaður bankastjórnarinnar
nú var Sv. Rytter, dómsmálaráð-
herra fyrverandi 1 vinstrimanna-
stjórninni síðustu.
íslenskir bændur mega með
þakklæti minnast samvinnubank-
ans stéttarbræðra sinna dönsku.
Á undanförnum árum, og ekki
síst meðan samvinnufélögin áttu
við mikla örðugleika að stríða,
reyndist hann þeim öruggur hauk-
ur í horni. Um leið og íslenskir
samvinnumenn þakka þann dreng-
skap og stuðning, harma þeir
mjög að svo er nú komið, sem
komið er. En hitt mun enginn efa,
sem þekkir dugnað dönsku bænd-
anna og þroska þeirra, bæði um
búskap og samvinnustarfsemi, að
þeir munu vel standa af sér þetta
þunga áfall. —
Islenskir bændur og samvinnu-
menn hafa löngum verið því lasti
bornir, bæði af opinberum fjand-
mönnum og svokölluðum vinum
— og eru hinir síðastnefndu enn
verri — að þeir færu á glapstigu,
er þeir létu skemmra vera á milli
samvinnumálanna og stjórnmál-
anna, en t.d. danskir bændur hafa
gert. Óspart hefir þetta jafnan
klingt: Farið að dæmi dönsku
samvinnumannanna og haldið
stjórnmálunum alveg utan við
samvinnufélögin og þá mun ykk-
ur vel farnast, en annars illa!
En hvað segir reynslan?
því er nú miður að einmitt
dönsku samv.mennirnir hafa orðið
fyrir svo þungu áfalli um mesta
samvinnufyrirtæki sitt.
Og sannleikurinn er alveg þver-
öfugur við það sem kent hafa
þessir sjálfkjörnu „ráðgjafar“ og
„vinir“ íslenskra bænda. Ein og
ekki veigalítil ástæða til falls sam-
vinnubankans danska mun vera sú
að samvinnumennirnir dönsku
hafa um of vanrækt að stunda
stjórnmálastarfsemi samhliða
hinni almennu félagsstarfsemi.
En af þessari starfsemi hefði mátt
leiða og hefði áreiðanlega leitt:
stórkostlegur stuðningur við sam-
vinnufélögin og stórkostlegur
stuðningur einnig fyrir þann
stjórnmálaflokk sem fyrst og
fremst er bændaflokkurinn
danski: Vinstrimannaflokkurinn.
Héðan af tekst þeim það ekki:
opinberum og dulbúnum fjendum
íslenskra bænda og samvinnu-
manna að sundra verslunar og
stjórnmálasamtökunum — úr því
ekki tókst meðan saman fór af-
burðaóáran og harðindi og mesta
viðskiftakreppa, sem dunið hefir
yfir þetta land. Ein höfuðástæðan
til að ekki tókst, er sú hve náið
var orðið hið sjálfsagða samband
milli verslunarstarfsemi og stjórn-
málastarfsemi bændanna.
----o----
Halldór Vilhjálmsson skólastjóri
á Hvanneyri og Svava kona hans
komu heim úr Danmerkurför um
síðustu helgi með Gullfossi, og
létu hið besta yfir ferðinni. Flutti
Halldór fyrirlestra um atvinnu-
vegi íslands, og landbúnaðinn sér-
staklega bæði við landbúnaðarhá-
Smásöluverd
má ekki vera hærra á eftirtöldum tóbakstegundum, en hér segir:
'V iixcLliirxg’a.r:
Capstan med. í 10 stk. pk. frá Br. American Co.
do. í 50 — dós — sama
Elephant í 10 stk. pk. frá Th. Bear & Sons . .
do. í 50 — dós — sama . .
Lucana í 10 stk. pk. frá Teofani & Co.....
Westm. AA.cork í 10 stk. pk. Westminster Tob. Co.
Flag í 10 stk. pk. frá Br. American Co. .
Gold Flake í 10 — — — sama
Kr. 0.88 pr. 1 pk.
— 5.25 — 1 dós
— 0.58 — 1 pk.
— 3.55 — 1 dós
— 0.71—1 pk.
— 1.06 — 1 —
— 0.60 — 1 —
— 0.83 — 1 —
Utan Reykjavíkur má verðið vera því hærra, sem nemur flutn-
ingskostnaði frá Reykjavík til sölustaðar, en þó ekki yfir 2%.
Landsverslun íslands.
Kjöttunnur,
L. Jacobsen,
Köbenhavn Símn.: Cooperage. V a 1 b y
alt til beykisiðnar, smjörkvartel o. s. frv. frá stærstu beykissmiðjum
í Danmörku. Höfum í mörg ár selt tunnur til Sambandsins og margra
kaupmanna.
skólann í Kaupmannahöfn og á
búnaðarskólum víðsvegar um
landið. Sýndi jafnframt myndir
hé ðan.. Hvarvetna var honum
ágætlega tekið, sem líklegt var.
— Halldór lætur mjög af því hve
miklar framfarir hafi orðið í
landbúnaði Dana þau 14 ár sem
liðin eru síðan hann fór utan áður
síðast. Á það við á mörgum
sviðum, en ekki síst um það hve
kynbæturnar hafa bætt kúakynið.
Og enn dáðist hann að því hve
miklu fé Danir verja til þess að
menta vel bændur og bændaefni
og eru altaf að leggja meiri
áherslu á í því efni
Embætti. Ólafur Ó. Lárusson
læknir á Brekku í Fljósdal hefir
fengið veitingu fyrir Vestmanna-
eyjahéraði. — Karl Magnússon
settur læknir í Hólmavíkurhéraði,
hefir fengið veitingu fyrir því. —
Helgi Jónasson settur læknir í
Rangárhéraði hefir fengið veit-
ingu fyrir því. — Sigurmundur
Sigurðsson læknir í Reykdælahér-
aði hefir fengið veitingu fyrir
Grímsnesshéraði.
----o----
Porleifur Ouamundsson
ráðsmaður á Vífilsstöðum.
þegar roða sá fyrir sumarsól-
inni, sem nú skín yfir landið, and-
aðist hann 39 ára að aldri.
Fyrstu kynni mín af þorleifi
hafði eg árið 1911. þá var hann
ráðsmaður hjá séra Guðbrandi
Björnssyni í Viðvík en eg var á
ferð um Skagafjörð í fjárræktar-
erindum. þorleifur vakti þá at-
hygli mína mest allra ungra
manna, sem eg hitti í Skagafirði.
Hann var sérlega góður fjármað-
ur og auk þess var hann sérleg-
ur áhugamaður um allar fram-
farir, skarpur í ’hugsun og bjart-
sýnn. Líkamsþróttur hans var þá
í besta lagi, því þetta var árið áð-
ur en hann tók veiki þá, er nú
hefir leitt hann til bana. Ná-
granni þorleifs hefi eg verið í þau
átta ár, sem eg hefi búið hér á
Bessastöðum. Höfðum við á þeim
árum náin kynni og jafnvel sam-
vinnu í búnaðarmálum. Var það
jafnan andleg hressing að hitta
þorleif. þrátt fyrir langa og
þunga vanheilsu voru sálarkraft-
ar hans óbilaðir fram undir það
síðasta.
þorleifur 'var búinn miklum
hæfileikum, sem þjóð vorri og
framfaramálum hennar mun jafn-
an koma að bestu haldi. Hann var,
eins og áður er sagt, mikill hug-
sjónamaður og áhugasamur um
framfarir meir en flestir aðrir.
Auk þess var hann öruggur
starfsmaður til allra framkvæmda
Á Vífilsstöðum urðu hugsjónir
hans að ákveðnu lífstakmarki, en
það var að koma áhugamálum sín-
um í framkvæmd og klæða þau
í búning veruleikans. Örlög hans,
þó þungbær væru í aðra röndina,
veittu honum einkar góða aðstöðu
til þessa, og lögðu stórt og um-
fangsmikið verkefni upp í hend-
urnar á honum. Hann vann að
lífsstarfi sínu með óvenjulegn at-
fylgi eins og maður, sem er það
Ijóst, að honum er lífið lánað og
veit ekki, nær það verður af hon-
um tekið. Hann afkastaði því á
Vífilsstöðum meiru en meðal æfi-
starfi, þó starfsárin væru fá og
heilsan alt af mikið biluð.
þorleifur var einlægur trúmað-
ur. Hann trúði á mátt og sigur
hins góða og að með réttum að-
ferðum og ósleitilegu starfi mætti
ná háum mörkum. Hann var því
óvenjulega starfsglaður maður.
Hann var auk þess mjög hag-
sýnn um verklega hluti, hafði sér-
lega glögt auga fyrir því á hvern
hátt þetta eða hitt mætti best
fara og hver væri réttust starfs-
aðferð að hverju einu, sem hann
vann að. Varð því jafnan miklu
komið í verk undir hans stjórn.
Kom þar líka til greina hversu
gott lag hann hafði á því, að láta
aðra verða sér samtaka og starfa
mikið og vel. Lágu þeir hæfileikar
ekki eingöngu í verkhygninni
heldur í þeim sálarlegu áhrifum,
sem hann hafði á starfsfólkið.
Hann blés því í brjóst starfsgleði
og lífsgleði. Hann var afbragðs
verkstjóri.
Eins og áður er sagt var þor-
leifur áhugamaður umfram aðra
menn. Hann var áhugasamur ekki
einungis gagnvart þeim störfum,
sem honum voru falin eða þeim
málum, sem hann vann að, heldur
og um öll velferðarmál þessa
lands og þjóðar. Fyrir honum var
það aðalatriði að eitthvað mikið,
eitthvað stórt og gott væri unnið
Ritfreén,
Sig. Kristófer Pétursson:
Hrynjandi íslenzkrar
tungu (drög). Reykja-
vík. Útgefandi: Steindór
Gunnarsson. 1924. 438+
1 bls. 8vo.
Eitt sinn áttu tal saman tveir
menn, annar íslendingur, hinn út-
lendur fræðimaður. Barst talið að
merkum manni íslenzkum, sem
þá hugði að setjast að í útlöndum.
Útlendingurnn lét í ljós fögnuð
sinn yfir því. íslendingurinn taldi
aftur burtför mannsins skaða
þjóðinni. Hinn rak upp stór augu.
íslendingurinn kvað glataðan
þjóðinni þann mann, sem ein-
göngu sinnti fornritum vorum, en
flestir Islendingar í útlöndum
myndu neyðast til þess, með því
að útlendir fræðimenn gæfu lítt
gaum að öðnim íslenzkum efnum.
Hinum hnykkti við fyrst; síðan
mælti hann: „íslendingum ætti
að vera jafnmikið gagn að störf-
um mannsins allt að einu“. „Nei“,
svaraði íslendingurinn; „svo er
mál með vexti, að íslendingar
lesa fornrit sín, en aldrei það,
sem um þau er skrifað". þetta
lét útlendingurinn sér skiljast að
lyktum.
þessi bók Sigurðar Kr. Péturs-
sonar brýtur.í bága við þessi um-
mæli; sannast hér hið fomkveðna
um lögmál og undantekningar.
Grundvöllur þessarar bókar, er nú
kemur fram á sjónarsviðið er
fornrit vor, en vafalaust verður
hún þó lesin og lesin af athygli,
enda verðskuldar það. Bókina má
að því leyti kenna við fomritin,
að hún hefir fyrst og fremst að
geyma lög og reglur, sem í þeim
dyljast og aldrei hefir verið
gaumur gefinn áður; þau hin
sömu lögmál hefir höf. einnig
fundið í ritum síðari manna,þeirra
er best rita, svo að segja má, að
sá þráður tungunnar hafi aldrei
slitnað.
Ekki er hér rúm til þess, því
miður, að ræða svo rækilega um
bókina sem hún á skilið; verður
hér því nánast greint frá efni.
Fyrst í bókinni lýsir höf. til-
gangi ritsins. Sannast hér sem
oftar, að oft draga lítil tilefni til
mikils. En þrenns konar er til-
gangur höf. (sjá bls. 17—19):
„Sá er hinn fyrsti að sýna, að
íslendingasögur og önnur ágæt-
isrit, er færð hafa verið í letur
í fornöld, bera vitni um enn þá
meira listfengi en menn hefir
jafnvel áður grunað. það mun
láta nærri sanni að segja, að
flestar muni sögurnar eins vel
„orktar“ og kvæðin, er skáldin,
kváðu í fornöld. Margir kaflar
þeirra eru svo vel sagðir, að orð-
hagir menn einir og skáld fá vikið
þar svo til orðum, að ekki spill-
ist hrynjandi. Er þeim líkt farið
og vísum, þar sem hagmælsku
þarf til þess að hnika til orði, svo
að ekki raskist kveðandi. Er því
líklegt, að enn þá meira orð fari f
af fornritum, er mönnum skilst,
hve höfundarnir íslenzku settu
sér fastar reglur um málfar. Út-
lendingum þeim, er þýða þær,
verður þá ljóst, að sögurnar missa
mikils, ef hrynjandi glatast í þýð-
ingu, svo að frásögnin verði hátt-
laus. þær eru þá því nær sem
Ijóð, sem hafa verið svift kveð-
andi og eru birt í lausu máli.
Sá er annar tilgangur þessarar
bókar að benda á það, að mikl-
ar eru líkur til þess, að hrynj-
andin geti orðið styrkur nokk-
ur, þegar forn rit eru rannsökuð,
til þess að grafast fyrir um höf-
unda. Gerum ráð fyrir því, að
vafi leiki á um það, hvort einhver
saga hafi orðið til úr tveimur
sögum eða fleiri, og sé því ekki
einn höfundur hennar. Málfars-
hættir koma bezt í ljós, þegar
hending hver er rannsökuð. Sum-
ar hendingar eru einum höfundi
tamar, þótt aðrir beiti þeim sjald-
an. Er því eins háttað sem sum-
um skáldum lætur betur að yrkja
undir einum hætti en öðrum.
Hugsanlegt er, að langt verði
komizt í þessum rannsóknum,
þegar ekki er að eins að styðj-
ast við orðaval, setningaskipun,
heldur og hrynjandi, auk ýmissa
annarra líkinda.........Höfundur
væntir þess, að hrynjándin geti
stundum vísað veg, þegar svip-
azt er um eftir höfundum. En
enginn skyldi treysta henni í
blindni fremur en öðrum fræði-
greinum, sem tengdar eru tung-
unni.
Ilrynjandin mun og stundum
geta lagt fram líkur fyrir því,
hvort réttara muni vera, þar sem
orðamunur er í fornum handrit-
um. Ætla mætti, að handrit þau,
er hefði færri hendingalýti, myndi
líkjast fremur frumriti en hin, er
hefði þau fleiri. Reyndar yrði að
telja slíkt líkur einar, en engar
sannanir. þess ber að gæta, að
engin vissa er fyrir því fengin,
að fornum höfundum hafi ekki
getað skeikað, er þeir rituðu, eins
og sumum skáldum gat orðið það
á að yrkja vísur með braglýtum,
jafnvel þótt þau yrki að jafnaði
vel og lýtalaust.
þá er þriðji tilgangurinn. Hann
er og aðaltilgangur ritsins, og er
sá að benda á leið, er liggur til
málfarsbóta. Hver rithöfundur ís-
lenzkur ætti að keppa að því, að
tungan nái þeirri fegurð, er hún
hafði á tólftu og þrettándu öld.
Hér er ekki ætlazt til þess, að
þeir, sem nú eru uppi, fari að
stæla fornmenn og gangi á bug
við íslenzk orð, er lifa á vörum
þjóðarinnar og taki í stað þeirra
úrelt orð og orðtæki. En hitt er
ekki ofætlun þeim, er mikla
menntun hafa hlotið, að þeir geri
sér far um það að skrifa eins
háttbundið og gert var fyrrum".
Höf. hefir í forspjalli gert
grein fyrir verkefni sínu. Kemst
hann svo að orði um það (sjá
bls. 28—9):
„Fernt er það, er fegrar málfar
og prýðir.
Fyrst er fögur hugsun og skýr.
Ilugsun er sál hverrar setningar.
Fegurð hennar getur orðið svo
mikil, að það er líkast því sem
sólskin leiki um hraun og hrjóst-
ur óskipulegra orða, svo að þau
virðast fögur.
Annað er falleg setningaskip-
un og eðlileg. Hugsanaröðin nýt-
ur sín að sama skapi sem setn-
ingarnar koma fram í betri röð
og reglu. Setningafræði fjallar
um þá grein málfars, er kennir
fagra setningaskipun.
þriðja er fagurt orðaval og
eðlilegt. þess ber að gæta, að
orðin samsvari efni. Illa fer á því,
að orð sé hátíðleg, ef hugsun sú,
er þau eiga að leiða í ljós, er það
ekki. Er hún þá sem óhreinn
maður, er gengur í tárhreinum
sparifötum. Hitt er betra, að
hugsun sé fögur, þótt orðin sé
ekki samboðin henni. Slíkri hugs-
un má þá líkja við prúðmenni,
sem verður að ganga tötrum búið,
sakir örbirigðar.
Og fjórða er háttbundin orða-
skipan setninga. það, sem hér fer
á eftir, eru drög að þeirri fræði-
grein, er fjallar um hana. Heitir
hún hrynjandi“.
Hrynjandi tungunnar tekur þá
yfir lögmál um háttu í lausu rit-
máli, á sama hátt sem kveðandi
í brögum. Talmál kann að hafa
að sumu leyti enn önnur lög; þau
hefir höf. á öðrum stað nefnt tal-
andi.
Tekur nú við aðalhluti ritsins
(bls. 44—242) og ræðir um lög-
mál hrynjandi: er þeim kafla