Tíminn - 20.06.1925, Page 2

112
TlMINN
Olafur Gíslason
Fæddur 7. ágúst 1903, fórst með »Leiíi hepna« 7.
Á reginhafi — ströng yar stundin hínsta,
er stærsta bylg-jan þrumdi geyst og há:
Hlýð mjer og krjúp! — Þú ferð ei fetið minsta
á fund til vina, er dýpst þig elska og þrá.
Þú reyndir varnir — vegna móður þinnar,
með víkingsafli tókstu feiknum mót.
En þó — til Heljar ihnar dróst og innar,
uns alt var breytt og þagnað sjávarrót.
8. febrúar 1925.
Nú unir þú við ráðnar ragnagátur
og röðulsýni vítt og glatt og bjart.
En jarðlífsmegin grúfir efi og grátur,
sem gera úr drotni kvíðaefni svart.
En hvergi liæfir mæðu-mærðin snauða,
ef minst skal þín, er líktist fránum hauk
og ungur fekst að deyja hetjudauða,
með dirfð og hreysti þar til yfir lauk.
J. Th.
...... m»**'iii n* *i> IIH**" ii
Idæðum, úr okkar hlýju ull, held-
ur en kaupa dýra útlenda dúka
endingarlitla og- skjóllitla í okkar
kalda landi. Og með bættum
vinnutækjum, svo sem þessum
vélum, verður mikið ágengt i
þessu efni, tóvinnunni.
Búnaðarsamband Suðurlands lét
mann, sem er kunnugur spunavél-
um, og vel æfður spunamaður,
Sturla Jónsson bónda í Fljóts-
hólum, skoða og reyna þessar
endui’bættu spunavélar Jóns í
Villingaholti, og hefir hann gefið
sambandinu skýrslu um endur-
bæturnar. Fer hér á eftir álit eða
vottorð Sturlu á vélunum:
,,Eftir ósk Búnaðarsambands
Suðurlands hefi eg undirritaður
skoðað og reynt handspunavél er
hr. Jón Gestsson í Villingaholti
hefir smíðað. Alt útlit og frá-
gangur vélarinnar er að öllu
betri en á öðrum samskonar vél-
um, er eg hefi reynt, enda út af
brugðið á mörgum stöðum á
smíði á henni, sem eg tel til
stórra bóta:
1. Umbúnaður á drifhjólinu er
traustari og betri, hjólstólpinn
stöðugri, sem orsakast af járn-
knappa, svo vélin getur ekki rugg-
að til þá spunnið er.
2. Hjólin, sem vagninn gengur
á, eru með alt annari gerð. Sömu-
leiðis getur því vagninn ekki
hlaupið út af sporinu (þá hratt
er spunnið), sem oft hefir viljað
til á hinum vélunum, og tel eg
þetta stóra endurbót.
B. Á spunastillir þeim,sem stjóm
ar spunagrindinni, og hún um
leið gerð einfaldari, verkar það,
að niðurfærsla verður liðugri, og
þvi betra að vinda upp á spólurn-
ar, því það er höfuðkostur við
spunann, að vel sé undið upp,
þess fljótari og betri tvinning og
hesping.
4. Takkar þeir, sem færðir eru
til, eft'ir því sem bandið á að
vera stórt eða smátt, eru í báð-
um hliðum á þessari vél. Getur
því ekki komið skekkja á vagn-
inn, sem viljað hefir vera á hin-
um vélunum.
5. Hliðarvængurinn sem drif-
hjólið er fest við, er með stíf-
um, er því miklu traustari. Vél-
in haggast því ekki þó hart sé
spunnið. Sömuleiðis bómuásarnir
með alt annari gerð en áður.
þetta tel eg mikið endingarbetra.
6. Tvinningarstóllinn: takkarn-
ir úr jánji, svo spólumar festast
ekki, (láta eftir), slitnar síður
bandið þó ‘hratt sé tvinnað, og
vírarnir „strammaðir" með skrúf-
um. Slakna því ekki
7. Hesþutréð mikið vandaðra að
öllum frágangi, og um leið mikið
sterkara en þau hesputré sem not-
uð hafa verið méð hinum vélun-
um.
Eg álít herra Jón Gestsson eiga
þakkir skilið fyrir sitt góða og
þarfa fyrirtæki, þar sem hann
er með þeim fyrstu hér á Suður-
landi, er hafa tekið að sér þetta
verk, og þar til gert þessar stór-
vægilegu endurbætur á vélunum.
því eg álít að hvert einasta
heimili á landinu þyrfti og ætti
að hafa aðgang að handspunavél,
ef það væri, þá mundi heimilis-
iðnaðurinn íslenski vera betur
á sig kominn en hann er nú, og
þá mundu færri krónur fara út
úr landinu fyrir útlendan fatnað,
skjóllítinn og endingarlítinn.
Sturla Jónsson,
frá Fljótshólum.
Athugasemd.
í síðasta tbl. Tímans getur próf.
Páll E. Ólason þess í grein um
bók Sig. Kr. Péturssonar: Ilrynj-
andi íslenskrar tungu, að eg hafi
í dómi í Eimreiðinni þóst hafa
fundið dæmi, er ósanni sumar
kenningar höf. Fyrra dæmið var
tekið úr talmáli og hljóðar þann-
ig: þegar eg kom til bæjarins í
gær, hitti eg manninn. Telur hann
dæmi þetta vart rétta íslensku og
geta lesendui' Tímans skorið úr
því. En í isíðara dæminu, er eg
tók úr Egilssögu og hljóðaði
þannig: Aðalsteinn konungr sneri
í brott frá orrostunni, kvað eg
höf. Egilssögu hafa gert sig sek-
an um tvær höfuðsyndir eftir
kenningum S. Kr. P.: hrynbrjót
og sporðlið. P. E. Ó. minnist ekki
á sporðliðinn, en telur mig hafa
skift rangt í liðu og skiftir sjálf-
ur: Aðalsteinn j konungr | sneri
í | brott frá | orrostunni. Má vel
vera, að höf. bókarinnar myndi
skifta þannig, en sú skifting er
röng; kemur þetta til af því, að
höf. viðurkennir ekki mjúkliði í
málinu, en eg þykist hafa sýnt
fram á, að sú kenning sé röng.
Forsetningar ber vitanlega að
telja með nafnorðum þeim, er
þau stýra: frá mér —), í hús,
á veg o. s. frv. Orðið brott er
ummyndun úr þolf. orðsins braut
og stendur því á sama, hvort
sagt er í braut eða í brott, á
brott o. s. frv., sbr. vísa e-m á
brott, fór hann á brott, hlaupast
í brott, hafa e-t í brott. Verður
þetta enn Ijósara, ef sagt væri:
Aðalsteinn konungr sneri. Aðal-
steinn konungr sneri í brott. Að-
alsteinn konungr sneri í brott frá
orrustunni. En ekki er unt að
segja: Aðalsteinn konungr sneri
í. Aðalsteinn konungr sneri í
brott frá. Megu menn nú sjá, að
skifting mín var rétt.
Alexander Jóhannesson.
----o----
Ólafur Briem
frá Álfgeirsvöllum.
I.
Sat á friðstóli
fríður öldungur
hverjum hugljúfur
heilan mannsaldur.
Löngum lífsferli
lokið hefur
sá hinn ítri
og ástsæli.
Heill og hamingja
honum fylgdu
og hann studdu
að starfi hverju.
Flestum farsælli
fór á alþingi
framsýnn fullhugi
fleiri ártugi.
II.
Héraðshöfðingi
hæstur var
sinnar sýslu
sagður Ólafur.
Enda einhuga,
allir samtaka
studdu stórvirkan
sterkan sæmdarmann.
Réði á ráðstefnum
ríkur varðgögnum.
Móti bölbárum
beitti vitárum.
Stýrði í'stórhættum
studdur friðvættum
sínum knör
í sigurvör.
III.
Hníga hundruð,
hníga þúsundir
afreksmanna
á ættjörð vorri.
Samviskusamari
sé eg Ólafi
engan vera
yfir um farinn.
Ásmundur Jónsson,
frá Skúfstöðum.
----o----
Spnnavélar.
Jón Gestsson bóndi í Villinga-
holti í Flóa, þjóðhagasmiður og
mesti völundur, hefir smíðað 12
spunavélar nú í vetur og síðastl.
ár, og eru þær mjög vandaðar
að efni og smíði, enda reynast
þær ágætar til notkunar, að
dómi þeirra er þær nota.
það merkilega við smíði Jóns
í Villingaholti á spunavélunum,
er það, að hann hefir, ásamt syni
sínum, Kristjáni, sem einnig er
efni í þjóðhagasmið, gert mikils-
verðar endurbætur á þessum vél-
um, að dómi þeirra manna er vit
hafa á þeim hlutum, og það svo
gagn-merkilegar umbætur að vert
er að veita þeim athygli.
Spunavélar Jóns eru að mun
ódýrari en norðlensku vélarnar,
sem mun helst stafa af því, að
hann reiknar sér miklu lægri dag-
laun en kaupstaða smiðir.
það skilyrði hefir hann sett, að
pöntun sé skrifleg og fylgi kr.
100, fyrirframgreiðsla uppí vélar-
verðið, sem hluti af efni, og til
tryggingar því, að vélarnar séu
teknar sem fyrst að smíði loknu;
afgreiðir svo vélarnar til kaup-
enda eftir þeirri röð, sem greind
skilríki koma í hans hendur.
Hverri vél fylgir: 2 gangar,
spólur, tvinningarstóll, sem bæði
tvinnar og þrinnar band og þráð.
Ilesputré með teljara (hespar 5
hespur í einu), skrúftöng og fl.
smátæki, svo og leiðarvísir um
samsetning vélanna til þeirra, er
þess óska.
Á stærri vélarnar, 25—30
þráða, spinnur vel æfður spuna-
maður 12—15 pund af góðum
lopa á dag (10 tíma). Vélarnar
má „stemma“ hvort heldur á fín-
asta þríband eða gróft band,
snúðlint band eða snarasta þráð,
og svinna svo traust og slétt, að
fáar "konur munu spinna eins vel
á rokk, og spinna þó margar mjög
vel. Oftast erú 6—8 bændur um
hverja vél, og er þó ekki meira
en meðal rokkverð hvers hluti í
vélinni. Líka er mjög heppilegt
fyrir kvenfélög að fá sér þessar
vélar, og munu þá konumar kom-
ast að raun um, að þar fá þær
ábyggilega duglega og afkasta-
mikla vinnukonu við tóvinnu, og
áreiðanlega er það betra og mann-
legra fyrir okkur Islendinga, að
vinna sem mest að okkar eigin
íslensk alþýðumentun
á 18. öld.
Eftir Hallgrím Hallgrímsson
mag. art.
Vér Islendingar erum, og höf-
um lengi verið stoltir af því að
alþýða vor væri betur mentuð, en
alþýða í flestum öðrum löndum.
Orsökin til þessa þjóðardrambs
vors mun vera fyrst og fremst,
frægðarljómi sá er leggur af bók-
mentum fornaldarinnar, og svo
það, að í hundrað ár hafa flestir
íslendingar kunnað að lesa, og
upp á síðkastið einnig að skrifa.
það er nú að vísu ekki mikil
mentun að kunna að lesa, en engu
að síður er það afar mikilvægt at-
riði, því það er meðalið til þess að
geta aflað sér annarar og æðri
mentunar. þess vegna er réttmætt
að draga skýra línu á milli læsra
og ólæsra þjóða.
I-Iöfum vér íslendingar lengi
verið læs þjóð? þessari spurningu
er erfitt að svara. Sjálfsagt höf-
um vér lengi verið- eins vel læsir
og aðrar þjóðir, en alt fram á
miðja 18. öld hefir þó helmingur
þjóðar vorrar verið lítt eða ekki
læs.
Hin foma mentun vor, var fyrst
og fremst eign höfðingjaættanna
og kaþólsku kirkjunnar, þó alþýð-
an nyti góðs af henni líka. Hin
kaþólska menning, klaustrament-
unin fekk banasár sitt við siða-
skiptin og um sama leyti hnignar
höfðingjavaldinu, en ný mentun
kemur upp með hinum nýja sið
og prentlistinni.
Langflestar af þeim bókum,
sem prentaðar voru hér á landi
fyrstu tvær aldirnar eftir að
prentun hófst hér, voru guðsorða-
bækur. Uppbyggilegar bækur lút-
erskk kirkjunnar. þær voru ærið
misjafnar að gæðum, en þær eru
þó einn aðalþátturinn í mentunar-
lífi þessara alda, og hinir lútersku
prestar verða smátt og smátt
lærifeður almúgans. Vér erum
vanir að skoða prestana sem aðal-
frömuði íslenski*ar alþýðument-
unar.
Grundvöllurinn undir fræðslu-
starfsemi prestanna er lagður
með opnu bréfi Kristjáns IV. 22.
apríl 1635. I því er biskupum, pró-
föstum, prestum og öllum kirkj-
unnar þjónum skipað að láta öll
börn á íslandi læra fræði Lúthers
utan að og yfirheyra þau í þeim.
Ennfremur er prestum skipað að
húsvitja oft og sjá um að böm-
unum sé kent. Með þessu er
klerkastéttinni falið á hendur að
sjá um uppfræðslu æskulýðsins.
Nú er að athuga hve vel hún hefir
rækt skyldu sína.
Flestir prestar munu hafa
reynt að láta börnin læra eitthvað
í fræðunum. þau voru oft og ein-
att látin læra utan að, þó þau
kynnu ekki að lesa. það er ekki
hægt að fá miklar upplýsingar
um árangurinn af starfi þeirra,
fyr en Ludvig Ilarboe og Jón
þorkelsson ferðast hér um land
1741—1745. Um ferðalög þeirra
og starf má víða lesa. Best yfirlit
hefir Dr. Jón Ilelgason gefið í
bók sinni, Islands Kirke fra Re-
formationen til vore Dage, bls. 135
—145. Hér skal aðeins sagt frá
þeirri hlið í starfi Harboes, er
kemur við alþýðumentun og
fræðslustarfsemi prestanna.
Mikið af skjölum Haboes er til
á söfnum í Kaupmannahöfn, en
sumt er því miður glatað. Hann
fór um landið og rannsakaði
ástandið í hverju prestakalli. Til
er nákvæm lýsing á vísitasíu hans
í Hólastipti. Sagt frá prestum og
starfi þeirra og eiginleikum, og
ekki dregin fjöður yfir breysk-
leika þeirra. I hverju prestak. var
börnum stefnt saman og prestar
og djáknar látnir yfirheyra þau
í viðurvist Harboes og Jóns. Ekki
er hægt að sjá á hvaða aldri börn-
in hafa verið, en eftir tölunni í
sumum prestaköllum má giska á,
að þau hafi verið 12—17 ára.
Sumstaðar voru fullorðnir einnig
spurðir.
Ilér skal gefinn örstuttur út-
dráttur úr skjölum Ilarboes um
þessi efni, og síðan reynt að
skýra, hvaða ályktanir má draga
af þeim upplýsingum, sem fyrir
hendi eru. Er þá fyrst Hólastipti,
og skal skýrt frá ummælum Har-
boes um prestana og fræðslustarf-
semi þeirra í hverju prestakalli.
Húnavatnssýsla.
Bergstaðir og Bólstaðarhlíð: 34
börn, flest þekkingarlítil, þó 20
af þeim nokkurnveginn læs. Prest-
urinn lélegur barnafræðari.
Blöndudalshólar og Holtastaðir:
Prestur lélegur en kapellan betri.
17 börn spurð og þau sem kapel-
láninn uppfræddi, byrjuð á bók-
lestri.
Auðkúla og Svínavatn: Prestur-
inn (Gísli Einarsson) kvartar um
hirðuleysi foreldra. 40 börn,
drengirnir allvel læsir, en stúlkur
miður.
Grímstungur: 17 börn, fáfróð,
kunnu ekki fræðin, enda hafði
presturinn vanrækt spurningar.
Undirfell og Márstaðir: þar
mætti 21 barn, fáfróð, einkum
stúlkurnar.
Breiðibólstaður og Víðidals-
tunga: 30 börn, gátu fáu svarað,
lestri ábótavant. Presturinn
drykkfeldur og vanrækinn, en
greindur og sæmilega að sér.
Melur í Miðfirði: Barnaupp-
fræðsla vel stunduð af kapelláni
()iorsteini Péturssyni), 31 barn
hafði lært fræðin og útskýringar
og flest byrjuð að læra að lesa.
þorsteini er mjög hælt.
Staður í Hrútafirði: Fá börn
komu. þau voru læs, en annars lé-
lega uppfrædd, enda var prestur
(Guðm. Bjarnason) fáfróður og
'hirðulaus um söfnuð sinn.
Staðarbakki og Gnúpur í
Gnúpsdal: þar komu 29 börn.
Kunnu fræðin og orðréttar út-
skýringar, en ekki meira. Helm-
ingur læs. Presturinn (Hannes
þorláksson) er talinn með öllu
ólærður, og varaður við þfætu-
girni og drykkjuskap.
Tjörn á Vatnsnesi og Kirkju-
hvammur: 19 börn, aðeins 8 læs.
þess er getið að presturinn sé því
nær bókalaus, átti ekki Biblíuna.
Vesturhópshólar: Presturinn
talinn hafa vanrækt barnafræðslu.
18 börn illa að sér, 7 læs.
þingeyrar: þar er prestur
Ilannes Sigurðsson. Honum . er
mjög hælt fyrir samviskusemi og
húsvitjanir. 41 barn, óvanalega
vel uppfrætt í kristindómi, en þó
eru ekki nema 18 talin Iæs.
Hjaltabakki: 22 börn, öll læs,
en annar lærdómur á reiki.
Höskuldsstaðir: þar komu 24
börn, flest bóklæs, kunnu þó ekki
fræðin, enda var prestur alls
óvanur barnaspurningum, drykk-
feldur og snauður af bókum.
Hof og Spákonufell: Prestin-
um (Árna Davíðssyni) er mjög
illa borin sagan. Fáfróður, ræða
máttlaus og svæfandi og spum-
ingar ekki betri. 23 börn höfðu
lært fræðin og útskýringar. Flest
öll læs.
Með þessu er lokið vísitasíu í
Húnaþingi. og eru flestir prestar
taldir vanrækja fræðslu æskulýðs-
ins. þeir eru ámintir um að taka
sér fram, eða sæta frekari átölum.