Tíminn - 25.07.1925, Qupperneq 2

132
TÍMINN
II ðbymO jhðldstlQkksins.
Greinarkom birtist síðastliðinn
laugardag' í „aðalmálgagni Ihalds-
flokksins“ og heitir „Blaðaútgáfa
Sambandsins". J>ar sem á blaðinu
stendur að það sé gefið út af
miðstjórn Ihaldsflokksins verður
að telja að hún beri ábyrgð á
grein þessari. Af þeirri ástæðu
þykir rétt að svara greininni
stuttlega, enda er hún full af
rangfærslum og ósannindum.
1. Hættulegt er það fyrir álit
manna að segja ósatt um viðburði
sem fjöldi manns er vottur að.En
það er gert margsinnis í grein
þessari. Segir þar meðal annars
frá aðalfundi S. I. S. þannig:
„kom fram tillaga frá sosialist-
um í Rvík um að veita einnig
styrk til þess að gefa út Alþýðu-
blaðið. Mæltu flutningsmenn til-
lögunnar fyrir henni“ ...........
„þessi tillaga var ekki samþykt,
heldur var henni vikið frá með
hinni áðurnefndu dagskrá“. —
þessi ummæli eru ósannindi. Eng-
in slík tillag" sem þessi kom fram
á fundinum. Einn eða tveir fundar
menn beindu orðum í þessa átt
til sambandsstj órnarinnar, en
báru enga tillögu fram. Jónas
Jónsson frá Hriflu lagðist ein-
dregið gegn þessum tilmælum og
með svo ljósum rökum að enginn
fundarmaður mun hafa tekið þessi
tilmæli alvarlega. — Ósannindi
þessi eru sögð á ábyrgð mið-
stjórnar íhaldsflokksins.
2. I greininni segir að á aðal-
fundi S. I. S. í fyrra hafi verið
samþykt að „Sambandið skyldi
taka að sér að greiða hallann af
útgáfu Tímans og Dags“. — þessi
ummæli eru líka ósannindi. Sam-
þykt var að veita stjórn S. I. S.
heimild til að styrkja samvinnu-
blöðin með einhverri fjárupphæð
og veitt var í þessu skyni lægri
upphæð en hinir nefndu sem ekki
samþyktu þessa heimildartillögu.
Helber ósannindi eru að styrkur-
inn ætti að miðast við það hver
halli yrði af útgáfu blaðanna. —
Ósannindi þessi eru sögð á ábyrgð
miðstjórnar Ihaldsflokksins.
3. I greininni segir að enn muni
það ástand haldast „að Samband-
ið gefi út á sinn kostnað tvö
stjórnmálablöð landsins“. — þessi
ummæli eru ósannindi. Sambandið
gefur engin blöð út. Sérstakt fé-
lag bænda, víðsvegar að af land-
inu, gefur blöðin út. þó að lítið
brot af útgáfukostnaðinum komi í
styrk frá S. I. S., nær engri átt
að tala um blaðaútgáfu þess. —
Ósannindi þessi eru sögð á ábyrgð
miðstjórnar Ihaldsflokksins.
íslensk alþýðumentun
á 18. öld.
. Eftir Hallgrím Hallgrímsson
mag. art.
þótt fátt væri til af prent-
uðum bókum, nema guðsorðabæK-
ur, þá var þó fróðleiksfúsum
mönnum samt opin leið til þess,
að afla sér nokkurrar þekkingar.
I sveitunum var til ógrynni af
handritum. Meðal annars afrit af
mörgu því, sem best var til í
fornbókmentunum, og oft skeði
það að bændur gerðu afrit af
prentuðum bókum, er þeir gátu
ekki eignast þær öðruvísi. Sýnir'
þetta hina meðfæddu fróðleiks-
löngun þjóðarinnar. Nú er búið
að mestu að rýja sveitirnar af
handritum og er það allathuga-
vert mál, og ekki vanþörf á að
láta þær fá góðai’ prentaðar bæk-
ur í staðinn.
Utanbókarlærdómur þjóðarinn-
ar á þessum tímum, hefir sjálf-
sagt verið mikill. þó menn kynnu
ekki að lesa, hafa þeir lært ýms-
an fróðleik bókalaust. Ekki síst
kvæði þulur og rímur, enda muhu
íslendingar vera flestum þjóðum
Smásöluverd
má ekki vera hærra á eftirtöldum tóbakstegundum, en hér segir:
"V ixucila-i*.
Regal í’antasia frá Mignot & de Bloek . . . Kr. 13.80 pr. V2
do. Sublimes — sama ... — 17.55 — V*
Cabinets — sama ... — 13.25 — Vs
Estafets — sama — 13.80 — V*
Aquila Blanca — sama ... — 14.10 — V2
Carte Blanche — sama ... - 12.95 - V*
Matador — sama ... — 19.25 — V2
E1 Produkto — sama ... - 16.70 - V«
Utan Reykjavífeur má verðið vera því hærra, sem nemur flutn-
ingskostnaði frá Reykjavík til sölustaðar, en þó ekki yfir 2°/0.
Iiandsvarslnn íslands.
Líítryggið yður í
„THULE“
vStærsta lífsábyrgðarfjel. á Norðurlöndum
Aðalumboðsmaður fyrir ísland:
A. V. Tulínius, Reykjavík
Til kaupfélaga!
H.f. Smjörlíkisgerðin í Reykjavík er stofnuð í
þeim tilgangi, að koma hér á smjörlíkisframleiðslu, sem geti fyllilega
jafnast á við samskonar iðn erlendis, bæði hvað gæði og verð snertir.
Eflið íslenskan iðnað.
Biðjið um ,Smára‘-smjörlíkið.
4. Enn segir í greininni:„Er það
í meira lagi kynlegt, að mönnum
úr hinum ýmsu stjórnmálaflokk-
um skuli vera á þennan hátt
þröngvað til þess að gefa út
stjórnmálablöð“. — I þessum um-
mælum felast mikil ósannindi. Á
aðalfundi S. í. S. í fyrra greiddu
allir fulltrúar atkvæði með styrk
til samvinnublaðanna og þeir sem
skemra vildu fara nefndu til 8000
kr. Veittar voru 7500 kr. Hverjum
er þröngvað? Engum. Undantekn-
ingarlaust allir fulltrúamir töldu
þe.tta sjálfsagt. Á fundinum í
ár ér það samþykt aftur - mótat-
kvæðalaust að fela stjórn S. I. S.
að ákveða styrkinn. Hverjum er
þröngvað? Engum. Enginn er á
móti þessu. — þessi rakalausu
ósannindi eru sögð á ábyrgð mið-
stjórnar íhaldsflokksins.
5. „Kerhur þetta harðast niður
á Ihaldsmönnum“, þessi „þröngv-
un“, segir ennfremur í greininni.
Og enn felast ósannindi í þessum
ummælum. Tveir frambjóðendur,
sem Ihaldsflokkurinn studdi við
síðustu kosningar, þeir , Björn
Hallsson á Rangá qg Sigurður
Jónsson á Arnarvatni, fluttu báð-
ir ræðu um þetta mál á fundinum.
Mæltu báðir eindregið með þeirri
afgreiðslu sem málið fekk og
greiddu báðir atkvæði með tillög-
unni sem samþykt varð. Getur
miðstjórn íhaldsflokksins snúið
reiði sinni á hendur þem. Svo
„hart kom þetta niður“ á þessum
merku mönnum. — En hvers-
vegna töluðu þessir menn þannig,
þótt ekki séu þeir Framsóknar-
menn. Af því að þeir eru fyrst
og fremst góðir samvinnumenn
og þeim er það ljóst hver lífs-
nauðsyn það er samvinnufélögun-
um að eiga vísan aðgang að blöð-
um til ajð verja félögin gegn hin-
um látlausu rógburðar herferðúm,
sem farnar eni gegn þeim í blöð-
um kaupmanna og annara Ihalds-
manna. þessir menn töldu sjálf-
sagt að styrkja Tímann og Dag,
ekki af því að þau eru Fram-
sóknarflokksblöð, heldur af því að
þau eru einnig samvinnublöð. það
vakti og fyrir öllum öðrum fund-
armönnum. Út frá sömu hugsun
mun síra Amór Ámason í
Hvammi hafa greitt tillögunni at-
kvæði. Svo „hart kemur þetta
niður“ á honum. Snúi miðstjórn
íhaldsins reiði sinni á hann.
6. Svo mætt lengi halda áfram
og sýna óslitna ósannindakeðjuna
í grein þessari. Verður þetta þó
látið nægja í bili. En enn má
minnast á það að allur tónninn í
greininni er einkennilegur. það
er eins og miðstjórn Ihaldsins,
sem ábyrgðina ber á öllum ósann-
næmari á kveðskap, og varla
munu aðrar þjóðir véra oss fremri
í námfýsni og skarpleik, þó óblíð
lífskjör, ís og eldur, hafi valdið
því, að vér höfum ekk\ getað lagt
eins stóran skerf á borð heims-
menningarinnar og ýmsar auðugri
og fjölmennari þjóðir, sem átt
hafa við betri kjör að búa frá
náttúrunnar hendi.
Umbætur Harboes.
Laust fyrir miðja 18. öld gaf
stjórnin út ýmsar tilskipanir, sem
miðuðu að því að glæða trúarlíf
og auka mentun Islendinga. þess-
ar umbætur eru venjulega kendar
við Harboe, enda var hann lífið
og sálin í þeirri starfsemi. Sum-
ar þeirra munu þó hafa verið
komnar á dagskrá hjá stjórninni
áður en sendiför þeirra Hai’boes
og Jón þorkelssonar var ráðin.
Ferming var lögleidd með til-
skipun 13. janúar 1736, og var
jafnframt bannað að ferma börn,
nema þau hefðu áður notið kenslu
og aflað sjer nauðsynlegrar þekk-
ingar í kristindómi. þessi tilskip-
un má skoðast sem grundvöllur
undir bamafræðslu síðari tíma.
Svo fekk Harboe komið því til
leiðar að gefin var út 29. maí
1744 hin merkilega tilskipun um
indunum, telji sig eins og sjálf-
kjörna til að taka svari samvinnu-
manna og gefa þeirn ráð. Einhver
meðaumkunarvellutónn er látinn
vera á greininni í garð íslenskra
samvinnumanna. Hvílíkur leikara-
skapur. Er engu líkara en grein-
arhöf., einhver útgerðarmaðurinn
úr miðstjórninni sennilega, hafi
gengið á skóla hjá leiðbeinanda
Leikfél. Reykjavíkur um að bera
fram slíkan leikaraskap. En um-
hyg’gja miðstjórnar íhaldsflokks-
ins fyrir samvinnumönnum er
umhyggja kattarins fyrir músinni
Og þó að ritstjóri „aðalmálgagns-
ins“ kunni að vera góður leið-
beinandi í leiklist, þá er hann
mjög óheppilegur til að kenna
kristindómsfræðslu æskulýðsins á
íslandi, og 27 maí 1746 tilskipun
um húsvitjanir presta. Með þess-
um tilskipunum 1 var prestum í
raun og veru falin öll umsjá með
fræðslu unglinga, og frá þeim tím-
um má skoða þá sem sanna læri-
feður alþýðunnar.
það var líka reynt að' gera ým-
islegt til þess að bæta presta-
stjettina, auka lærdóm presta,
bæta siðferði þeirra, minka
drykkjuskap o. s. frv. Merkileg-
ast af þessu öllu var þó, að reynt
var að gera gagngerða umbót á
skólunum í Skálholti og á Hólum
með tilskipun 3. maí 1743 og
reglugerð fyrir skólana 10. júní
1746. þetta bar mikinn árangur.
Prestar, sem útskrifuðust úr
skólunum eftir þetta, fengu betri
mentun, en fyrirrennarar þeirra
höfðu haft. þá er enn eitt merki-
legt atriði. Um miðja 18. öld fara
íslendingar fyrir alvöru að stuncla
háskólanám í Kaupmannahöfn. Á
árunum 1740—1780 luku 50 Is-
lendingar embættisprófi í guð-
fræði við Hafnarháskóla, og flest-
ir þeirra gengu síðan í þjónustu
kirkjunnar á íslandi, sem prestar
eða kenharar.
Lögfræðispróf er sett með til-
skipun 10. febr. 1736, og fram að
slíkan leikaraskap. Álíka heppileg-
ur og til að bæta' íslenska blaða-
mensku.
7. Vel er að vérið að koma svo
mörgum ósannindum og rang-
færslum að í ekki lengri blaða-
grein. Ætli Kr. A. hefði ekki um
þetta notað munntamasta orðið
sitt, orðið lygi. Og hann ætlaði
að bæta íslenska blaðamensku!
Senn hefir hann verið í ár rit-
stjóri. Ósannorðasta blaði landsins
hefir hann stýrt. Verstu málstað-
ina hefir hann varið. Ljótustu
orð íslensks máls eru honum
munntömust. — En alt fremui
hann þetta á ábyrgð miðstjórnar
íhaldsflokksins. það mun vera
samviskukoddinn hans.
1780 höfðu 30 ísl. lögfræðingar
lokið prófi í Höfn. Með öðrum
orðum, prestastéttin fer að verða
lærðari og nú fyrst fáum vér
sýslumenn, sem mega teljast
löglærðir eftir nútíma skilningi.
Áður höfðu auðugir bændur haft
sýsluvöld, qg gengu þau oft í arf,
eins og í nágranharíkjunum (léns-
skipun). Á síðari hluta 18. aldar
skápast því á íslandi háskóla-
mentuð embættisstétt. Má nærri
geta að það hefir haft víðtæk
áhrif á mentalíf þjóðarinnar.
Nú er að sjá hvaða árangut
allar þessar umbótatilraunir hafa
borið. — Um lestrarkunnáttu
manna á síðar hluta 18. aldar og
fyrri hluta 19. aldar eru Sálna-
registur eða Húsvitjunarbækur
prestanna aðalheimildir. I þeim er
árlegt manntal í sóknunum og
sagt hverjir kunnu að lesa, gefn-
ar ýmsar upplýsingar um kunn-
áttu og siðferði fólksins og skýrt
frá bókaeign heimilanna (þ. e.
guðsorðabóka). þessar bækur, sem
nú eru á þjóðskjalasafninu eru
ærið misjafnar að gæðum, því
prestarnir hafa verið misjafnir
að nákvæmni og skyldurækni, og
það sem verst er, margar þeirra
eru glataðar, einkum frá því fyr-
ir aldamótin 1800. það er því
Að hætti flakkarans.
Flakkaii nokkur alkunnur var
bæði málugur og ósannorður.
Hann bjó til sögur um menn og
sagði bæ frá bæ. þegar hann var
búinn að segja sögurnar nógu
oft var það ætlun manna að hann
væri farinn að trúa þeim sjálfur,
enda var vitið í minna lagi. —
Saga þessi heimfærist einkar vel
upp á ritstjóra íhaldsmálgagn-
anna, að því er virðist. Fyrst búa
þeir til rangar sögur um andstæð-
inga sína. Framsóknarmenn. þeir
segja ósatt um skoðanir og stefnu
Framsóknarflokksins. þeir tönn-
last á þessari ósönnu sögu ná-
lega í hverju einasta blaði og er
engu líkara en að þeir séu farnir
að trúa henni sjálfir. Skipa þeir
þá sama bekkinn og flakkarinn
alkunni um vit og málæði.
Framsóknarmenn eru Social-
istar og jafnvel Bolsai', segja
Ihaldsritstjóramir. Stefna Fram-
sóknarflokksins er byltingastefna.
Meiri og minni Bolsar eru þeir
allir Framsóknarþingmennirnir og
aðrir sem einkum ber á í flokkn-
um, segja íhaldsritstjórarnir.
Hver einasti meðalgreindur
kjósandi á íslandi veit að ekki er
eitt einasta orð satt í þessu. öll
framkoma Framsóknarflokksins í
lieild og einstökum málum mót-
mælir þessu. Byltingahugur og'
jafnaðarstefna er ekki til í Fram-
sóknarflokknum. Á Islandi sem
annarsstaðar er enginn flokkur
slíku fjarlægari en bændaflokkur-
inn. Vita íhaldsritstjórarnir þetta
vel, en kalla þó Framsóknarflokk-
inn jöfnum höndum, og það í
sömu blaðagreininni, bæði bænda-
flokk og socialistaflokk.
Ef nánar er að gáð væri miklu
réttmætara að væna íhaldsflokk-
inn um of náið samband við
Socialista og jafnvel Bolsa.
Embættismennirnir íslensku
hótuðu verkfalli fyrir fáum árum
og forgöngumennimir voru und-
antekningarlítið Ihaldsmenn.
Ihaldskjósendur á Hvamms-
tanga gera verkfall gegn kaup-
félaginu með fullkominni Bolsa-
fyrirmynd.
þá er það alkunnugt að í hóp
ungra íhaldsmanna í Reykjavík
er mikill byltingahugur ríkjandi.
þeif tala um það opinberlega að
bylting þyrfti að eiga sjer stað,
kollvörpun þingræðisins og að al-
ræðisstjórn stórlaxanna ætti að
komast á.
Loks er það eftirtektarvert að
formaður Ihaldsflokksins skuli
vera maður sem er opinber að
því að hafa brotið landslög með
ómögulegt að gera fullkomna
rannsókn um alt land.
Eg hafði í öndverðu ætlað mér,
að leggja árið 1785 til grundvall-
ar við rannsóknina. þá voru liðin
40 ár síðan Harboe lauk vísitasíu
sinni. Flestir þeir menn, er voru
fulltíða er Ilarboe vai' hér, voru
komnir undir græna torfu og ný
kynslóð vaxin upp, er hafði notið
góðs af umbótum þeim, er gerðar
voru. þetta reyndist þó ókleyft,
því það var aðeins úr örfáum
prestaköllum, sem Húsvitjunar-
bækur voru til frá þessu ári. Eg
varð því að láta mér nægja með
þær bækur, sem næstar voru
þessu ári. þó bækurnar séu ærið
slitróttar og siftnar lítt læsar, sök-
qm fúa og slits, hefieg samt get-
að rannsakað nokkra söfnuði í öll-
um prófastsdæmum landsins. Alls
hefi eg rannsakað 84 sóknir og
hygg eg að það sé nægilegt til
þess að fá nokkurnveginn áreið-
anlega hugmynd um lestrarkunn-
áttu íslendinga á árunum 1780—
1790. Skal hér birtur árangurinn
af þessum rannsóknum og geqgið
fram í sömu röð og í vísitasíubók
Harboes. þess skal loks getið, að
þessi rannsókn gildir aðeins fyrir
það fólk, er orðið var 12 ára að
3 aldri. Börn eru undanþegin.